15. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[145] ‘‘อิทํ ตยา ทุกฺกตํ, ทุพฺภาสิต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โจทนโต, อตฺตโน วชฺชํ อสฺสรนฺตสฺส สตุปฺปาทวเสน สารณโต, สมฺมา ปฏิปตฺติยํ สารณโต ปวตฺตาปนโต วา วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายติ ภุสํ จินฺเตตีติ อุปชฺฌาฯ อุปชฺฌา เอว อุปชฺฌาโยฯ ‘‘เอวํ ตยา พุทฺธวจนํ สชฺฌายิตพฺพํ, เอวํ อติกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อาจารสิกฺขาปเน อาจรติ ปวตฺตตีติ อาจริโยฯ โส จ นิสฺสยปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมาจริยวเสน จตุพฺพิโธฯ อุปชฺฌา จ อาจริโย จ อุปชฺฌาจริยา, เตฯ นิสฺสาย วสมาโนติ อิมินา นิสฺสยปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกสุ โย นิสฺสาย วสติ, ตํ ทสฺเสติฯ จตูสุ หิ เตสุ นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาวสพฺพํ อาจริยวตฺตํ กาตพฺพํ, เนตเรหิฯ อิตเรหิ, นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ ยาว จีวรรชนํ, ตาว จ อรติวิโนทนาทิกญฺจ วตฺตํ กาตพฺพํฯ อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตจีวรทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติฯ สทฺธิวิหาริกสฺส ปน อุปชฺฌายานํ ยาว จีวรรชนํ, ตาว จ อรติวิโนทนาทิกญฺจ อกโรนฺตสฺส นิสฺสยมุตฺตกสฺสาปิ อมุตฺตกสฺสาปิ อาปตฺติเยวฯ เอกจฺจสฺส ปตฺตทานาทิโต ปฏฺฐาย อมุตฺตนิสฺสยสฺเสว อาปตฺติฯ เตสุ มชฺเฌ ทฺเว อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภาราฯ อิตเร ปน ยาว สมีเป วสนฺติ, ตาวเทว, ตสฺมา อาจริเยนาปิ เตสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ สุเปสโลติ ปิยํ สีลมสฺสาติ เปสโล, วุทฺธิ, ย-โลเปน อี-การสฺส อตฺตกรเณน, สุฏฺฐุ เปสโล สุเปสโล, สิกฺขากาโมติ อตฺโถฯ ‘‘ทนฺตกฏฺฐ’’นฺติอาทิ ‘‘ทเท’’ติมสฺส กมฺมํฯ ทเทติ สมฺมา อาทเรน ยถาธิปฺปายํ ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ กาเลติ ตทนุรูเป กาเลฯ

[146] ปตฺเต จ…เป.… จีวเร จ วตฺตํ จเรติ สมฺพนฺโธฯ จเรติ กเรยฺยฯ ตตฺถ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปริฆํสนฺเตน โธวนํ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาปนํ, ฐปนฏฺฐานํ อุปปริกฺขิตฺวา จมฺมาทินา เกนจิ อนฺตรหิตาย นิกฺขิปนํ ปตฺเต วตฺตํฯ คามํ ปวิสนฺตานํ นิวาสนกายพนฺธนสงฺฆาฏิทานํ, โธวิตฺวา โสทกปตฺตสฺส ทานํ คามปฺปเวเส วตฺตํฯ ยทิ อากงฺขนฺติ, ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นาติทูรนจฺจาสนฺเน คมนํ, ปตฺตปริยาปนฺนคฺคหณญฺจ คมเน วตฺตํฯ นิวตฺเตนฺเต ปน ปฐมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนปญฺญาปนํ, ปาโททกาทิอุปนิกฺขิปนํ, ปตฺตจีวรปฺปฏิคฺคหณํ อาคเม อาคมเน วตฺตํฯ ภณนฺตานํ อนฺตรา กถาอโนปาตนํ สพฺพตฺถ วตฺตํฯ อาสนปญฺญาปนํ, อุฏฺฐิเตสุ อาสนอุทฺธรณํ, ปาทปีฐกถลานํ อุปนิกฺขิปนํ, ปฏิสามนญฺจ อาสเน ปาทปีเฐ ปาทกถเล จ วตฺตํฯ โธตปาทฏฺฐปนกํ ปาทปีฐํฯ อญฺญํ กถลํฯ อุปาหนา จ จีวรญฺจาติ ทฺวนฺโท, ตสฺมิํฯ สุกฺขอลฺลโจเฬหิ ปุญฺฉนํ อุปาหนาย วตฺตํฯ สินฺนจีวรสฺส มุหุตฺตํ โอตาปนํ, จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา จีวรสํหรณญฺจ จีวเร วตฺตํฯ

[147] ปริโภชนีย…เป.… ปสฺสาวฏฺฐานิสุ จ วิหารโสธเน จ ปุน ปญฺญาปเน จ วตฺตํ ตถาติ สมฺพนฺโธฯ

วจฺจญฺจ ปสฺสาโว จ วจฺจปสฺสาวาฯ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานี, กุฏิฯ วจฺจปสฺสาวานํ ฐานีติ ตปฺปุริโสฯ อถ วา ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานํ, โสเยว สมาโส, วจฺจปสฺสาวสฺส จ ปตนฏฺฐานํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อิฏฺฐเคหาทิฯ ปริโภชนียญฺจ ปานียญฺจ วจฺจปสฺสาวฏฺฐานี จ ปริ…เป.… ฏฺฐานีฯ ตาสุ เตสุ วาฯ ปาโททกอุณฺหสีตนหาโนทกปฺปฏิยาทาปนํ ปริโภชนีเย วตฺตํฯ ปาตพฺพปานีเยน ปุจฺฉนํ อุปฏฺฐาปนญฺจ ปานีเย วตฺตํฯ สมฺมชฺชนปานียอุปฏฺฐาปนํ วจฺจปสฺสาวฏฺฐานีสุ วตฺตํฯ ปฐมํ ปตฺตจีวราทีนิ หราเปตฺวา เอกมนฺเต นิกฺขิปนาทิ, อุลฺโลกโต ปฏฺฐาย มกฺกฏสนฺตานํ โอหาเรตฺวา สมฺมชฺชนญฺจ วิหารโสธเน วตฺตํฯ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาฐาเน ภูมตฺถรณาทิปญฺญาปนํ ปุน ปญฺญาปเน วตฺตํฯ ตถาติ อิมินา ‘‘จเร’’ติ อิทํ อติทิสติฯ

[148] วิหารํ โสเธนฺโต ภิกฺขุ ปฏิวาเต วา สงฺคเณ วา ปานียสามนฺตา วา สยนาสนํ น ปปฺโผเฏยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ปานีย-สทฺเทน ปริโภชนียญฺจ สงฺคหิตํฯ ปฏิวาเตติ อุปริวาเตฯ สงฺคเณติ พหูนํ สโมสรเณ วิวฏปฺปเทเสฯ สยนาสนํ นาม ภูมตฺถรณมญฺจาทิฯ

[149] นฺหาเน วตฺตํ จเร, นฺหาตสฺส กาตพฺเพ จเรติ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ฯ จีวรปฺปฏิคฺคหณคตฺตปริกมฺมกรณํ นหาเน วตฺตํฯ กาตพฺเพ จเรติ คตฺตโต อุทกสมฺมชฺชนนิวาสนทานาทิกิจฺเจ ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติอาทีสุ วิย สิสฺส เอ-การาเทสํ รูปํ, ตสฺมา กาตพฺพํ วตฺตํ จเรยฺยาติ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ พุธา ปน ‘‘นฺหาเน นฺหาตสฺส กาตพฺเพ วตฺตํ จเร’’ติ โยเชตฺวา อตฺถํ วทนฺติฯ

เอวํ สติ กาตพฺพ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตา วตฺตเมว กาตพฺพํ นามาติ ‘‘วตฺเต วตฺตํ จเร’’ติ วุตฺตํ วิย โหตีติ วิรุชฺฌติฯ ‘‘นหาเตน นหาตสฺสา’’ติ วา ปาโฐ, อุทเก คตฺตปริกมฺเมน เถรํ ปฐมํ นหาเปตฺวา สยมฺปิ นหาเตนาติ อตฺโถฯ ปาฬิยมฺปิ ‘‘นหาเตน ปฐมตรํ อุตฺตริตฺวา’’ติ (มหาว. 67) อตฺถิฯ อถ รงฺคปาเก โธวเน สิพฺพเน จ วตฺตํ จเรติ สมฺพนฺโธ, รชนปาเก จีวรโธวเน จีวรสิพฺพเน จาติ อตฺโถฯ รชนฺโต จีวเร เถเว ฐิเต น วเชติ สมฺพนฺโธฯ รชนฺโตติ จีวรํ รชนฺโตฯ เถเวติ รชนพินฺทุมฺหิฯ

[150] เอกจฺจสฺสาติ อาจริยุปชฺฌายานํ เวริโน ปุคฺคลสฺส ปตฺตํ วา จีวรานิ วา กิญฺจนํ ปริกฺขารํ วา น ทเทยฺย น คณฺเหยฺย วาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ น ทเทยฺย น คณฺเหยฺยาติ ปฏิสามนตฺถายปิ น ทเทยฺย, น คณฺเหยฺย วาติ อตฺโถฯ ‘‘อากิญฺจน’’นฺติอาทีสุ วิย กิญฺจน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพ, ตสฺส กิญฺจีติ อตฺโถฯ กิญฺจินนฺติ วา ปาโฐ, กิญฺจิ นํ ปริกฺขารนฺติ โยชนาฯ ปทสิทฺธิวเสเนตฺถ นนฺติ ต-สทฺทปฺปโยโค กโตฯ

[151-2] ปจฺฉโต กาตุนฺติ ปจฺฉาสมณํ กาตุํฯ ตสฺสาติ เอกจฺจสฺสฯ ปจฺฉโตติ ปจฺฉาสมโณ หุตฺวาฯ นินฺเนตุนฺติ เอกจฺจสฺส นีหริตุํฯ สพฺพตฺถ อนาปุจฺฉา น วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํฯ กิจฺจยํ วาติ เวยฺยาวจฺจาทิ ยํ กิญฺจิ กิจฺจํ วาฯ กิจฺจเมว กิจฺจยํ, กสฺส โย ‘‘เสนิโย’’ติอาทีสุ วิยฯ ปริกมฺมํ วาติ ปิฏฺฐิปริกมฺมาทิปริกมฺมํฯ อตฺตโน การาเปตุํ วาติ เอกจฺเจน อตฺตโน การาเปตุํ วาฯ กาตุํ วาติ ตสฺส อตฺตนา กาตุํ วาฯ

[153] สีมโต นิคฺคตา พหิภูตา นิสฺสีมา, ตํฯ

อาจริยุปชฺฌาเยสุ อวตฺวา ทูรํ ภิกฺขาจารํ คเตสุปิ อปสฺสนฺเตน คาโม ปวิสิตพฺโพฯ ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย ปน อาปุจฺฉิตุํเยว วฏฺฏติฯ อตฺตโน กิจฺจยํ วาปีติ อตฺตโน สีมายปิ ปตฺตปจนจีวรรชนาทิกํ สกํ กรณียํ วาปิ กาตุํฯ

[154] อรตินฺติ สาสเน อนภิรติํฯ สงฺฆายตฺเตสุ กมฺเมสูติ ปริวาสาทิตชฺชนียาทีสุ สงฺฆปฺปฏิพทฺเธสุ กมฺเมสุฯ อุสฺสุกฺกํ วาปีติ อาจริยุปชฺฌาเยสุ ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺเนสุ, กมฺมารเหสุ จ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ ปริวาสํ ทเทยฺยา’’ติอาทินา อุสฺสาหํ วาปิฯ

[155] คิลาเนสุ อุปฏฺเฐยฺยาติ ‘‘ปญฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลานุปฏฺฐาโก อลํ คิลานํ อุปฏฺฐาตุํ, ปฏิพโล โหติ เภสชฺชํ สํวิธาตุํ, สปฺปายาสปฺปายํ ชานาติ, อสปฺปายํ อปนาเมติ, สปฺปายํ อุปนาเมติ, เมตฺตจิตฺโต คิลานํ อุปฏฺฐาติ โน อามิสนฺตโร, อเชคุจฺฉี โหติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา วนฺตํ วา นีหาตุํ, ปฏิพโล โหติ คิลานํ กาเลน กาลํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตุํ สมาทเปตุํ สมุตฺเตเชตุํ สมฺปหํเสตุ’’นฺติ (มหาว. 366) เอวํ วุตฺตปญฺจงฺคสมนฺนาคเตน หุตฺวา คิลาเนสุ อุปฏฺฐเหยฺยาติ อตฺโถฯ อิมินา สพฺเพหิปิ อาจริตพฺพํ คิลานวตฺตํ อุปทิสติฯ วุฏฺฐานนฺติ เคลญฺญา วุฏฺฐิตํฯ อาคเมติ อาคเมยฺย, โอโลเกยฺยาติ อตฺโถฯ อุปชฺฌาจริเยหิ จ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิเกสุ ยทิ เต คิลานา โหนฺติ, อาทิโต ปฏฺฐาย จีวเร รชนปริโยสานญฺจ อรติวิโนทนาทิกญฺจ วตฺตํ, อคิลาเนสุ ปน อุทฺเทสปริปุจฺฉา โอวาทานุสาสนิยา อนุคฺคโหปตฺตจีวราทิทานญฺจาติ สพฺพํ กาตพฺพํฯ

เตเนว เหฏฺฐา วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา อาจริเยนาปิ เตสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติฯ

อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. วจฺจปสฺสาวฏฺฐานิกนิทฺเทสวณฺณนา

[156] วจฺจปสฺสาวฏฺฐานิกนฺติ ฐานมฺหิ ฐาเน วา ภวํ วจฺจปสฺสาวฏฺฐานิกํฯ ยถาวุฑฺฒํ วจฺจํ น กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ, อาคตปฺปฏิปาฏิํ หิตฺวา วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยาติ อตฺโถฯ วจฺจนฺติ อุปลกฺขณมตฺตํ, ปสฺสาวญฺจ นหานญฺจ น กเรยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ ตเทว สมตฺเถติ ‘‘ยาตานุปุพฺพิยา’’ติอาทินาฯ ยาตานุปุพฺพิยาติ ยาตานํ คตานํ อนุปุพฺพิ อนุกฺกโม ยาตานุปุพฺพิ, ตายฯ วจฺจ…เป.… ติตฺถญฺจาติ เอตํ ตยํ ลพฺภตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนาติ วิญฺญายติฯ

[157] อุพฺภชิตฺวา จ สหสา จ โน ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อุพฺภชิตฺวาติ จีวรํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวาฯ สหสาติ สีฆํฯ อุกฺกาสิตฺวา ปวิเสยฺยาติ โยชนาฯ

[158] วจฺจปสฺสาวโทณีนํ พหีติ สมฺพนฺโธฯ อุภยนฺติ วจฺจมฺปิ ปสฺสาวมฺปิฯ

[159] กูเปติ วจฺจาวาเฏฯ กฏฺฐนฺติ อวเลขนกฏฺฐํฯ ผรุเสนาติ ขเรน อวเลขนกฏฺเฐนฯ อุหตญฺจาปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา อุหตญฺจาปิ วจฺจมกฺขิตญฺจาปีติ อตฺโถฯ โธวเยติ สติ อุทเก, อุทเก อสติ กฏฺเฐนปิ โสเธยฺยฯ

[160] น นิกฺขเมติ น นิกฺขเมยฺยฯ จปุ จปูติ อนุกรณํ, วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเต จปุ จปุ กตฺวาติ กิริยาวิเสสนํฯ นาจเมยฺยาติ น โธเวยฺยฯ