กถํ? อเจลกาทิอญฺญติตฺถิยานํ ยสฺส กสฺสจิ อามิสสฺส สหตฺถา ทาเน จ, สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตมจฺฉมํสขีรทธิสงฺขาตานํ ปณีตโภชนานํ อตฺตโน อตฺถาย วิญฺญาเปตฺวา ภุญฺชเน, ราคปริยุฏฺฐิตอิตฺถิปุริสสฺส โยคฺเค กุเล อนุปวิสิตฺวา นิสชฺชนกปฺปเน, ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตเรน นิมนฺติโต ตสฺมิํ ภุตฺเต วา อภุตฺเต วา สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ วา ยสฺมิํ กุเล นิมนฺติโต, ตโต คิลานจีวรทานการสมยํ ฐเปตฺวา อญฺญสฺมิํ อญฺญกุลปฺปเวสเน, ฐเปตฺวา เอกทิวสํ อญฺญสฺมิํ ทิเน อาวสถปิณฺฑสฺส อคิลาเนน หุตฺวา ภุญฺชเน, รตฺติปริจฺเฉทํ วา เภสชฺชปริจฺเฉทํ วา กตฺวา ปวาริตโต อุตฺตริ อญฺญตฺร ปุน ปวารณาย อญฺญตฺร นิจฺจปฺปวารณาย วิญฺญาปเน, อญฺญตฺร ตถารูปปจฺจยา คามโต นิกฺขนฺตเสนาทสฺสนาย คมเน, ปจฺจเยนปิ คนฺตฺวา ติรตฺตโต อุตฺตริ เสนาย วาเส, ตสฺส จ วสนฺตสฺส ยุทฺธฏฺฐานพลคณฏฺฐานเสนานิเวสอนีกทสฺสนตฺถํ คมเน, ปิฏฺฐาทีหิ กตมชฺชสงฺขาตสุราย, ปุปฺผาทีหิ กตอาสวสงฺขาตเมรยสฺส จ ปาเน, ปทีปุชฺชลปตฺตปจนาทิการณํ วินา วิสิพฺพิตุกามตาย อคิลานสฺส อคฺคิโน ชาลนชาลาปเน, กปฺปพินฺทุํ อนาทาย นวจีวรปริโภเค, สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา อปจฺจุทฺธาย ปริโภเค, ภิกฺขุสนฺตกปตฺตาทิโน อนฺตมโส หสาธิปฺปาเยนปิ อปนิธาเน อปนิธาปเน, สญฺจิจฺจ ติรจฺฉานคตสฺส ชีวิตโวโรปเน, สญฺจิจฺจ ยถาธมฺมํ นิหตาธิกรณสฺส ปุนกมฺมาย อุกฺโกฏเน, สญฺจิจฺจ เถยฺยสตฺเถน สทฺธิํ สํวิธาย เอกทฺธานคมเน, ภิกฺขูหิ สิกฺขาปเทหิ วุจฺจมานสฺส อญฺญํ อวิจาเรตฺวา ‘‘น ตตฺถ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณเน, สิกฺขาปทวิวณฺณเน, อิเมสํ ‘‘สุตฺวา โอรมิสฺสามี’’ติ อธิปฺปายํ วินา วิวาทาปนฺนานํ อุปสฺสุติฏฺฐาเน, ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมาปชฺชเน, สงฺเฆ วินิจฺฉเย วตฺตมาเน ฉนฺทํ อทตฺวา ปกฺกมเน, สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมาปชฺชเน, อญฺญตฺร อชฺฌารามา อชฺฌาวสถา วา รตนสฺส วา รตนสมฺมตสฺส วา อุคฺคณฺหนอุคฺคหาปเน ปาจิตฺติยนฺติฯ

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา

[125] สมณกปฺปาติ สมณโวหาราฯ ภวนฺติ, อเหสุนฺติ วา ภูตา, วตฺตมาเน, ภูเต วา ตปฺปจฺจโยฯ วิรุฬฺหมูลาทิภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานกานํ, วฑฺฒิตฺวา มหนฺตภาวํ ปตฺตานญฺจ รุกฺขลตาทิสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโม สมูโห ภูตคาโมฯ ตสฺส สมารมฺโภ เฉทนผาลนาทิ, ตสฺมิํฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ตํเหตุ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถฯ กตกปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ กตํ กปฺปิยํ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิฯ เกนาติ อาห ‘‘นเขนา’’ติอาทิฯ

[126] อิทานิ ยสฺส สมารมฺโภ, ตํ ภูตคามํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ส มูลา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ โสติ ภูตคาโมฯ ภวิตุํ อุปฺปชฺชิตุํ ปโยเชตีติ การิตนฺตา ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปาทิโตติ อตฺโถฯ อถ วา ปภวนํ ปภโว, อุปฺปตฺติ, โสว ปภโว, ปภาวํ กโรตีติ นามธาตุโต กตฺตริ ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปนฺโนติ อตฺโถฯ มูลญฺจ ขนฺโธ จ พีชญฺจ อคฺคญฺจ ผฬุ จ มูล…เป.… ผฬูนิฯ ผฬุ นาม ปพฺพํฯ ตานิเยว พีชานิ, เตหิ ปภาวิโต อุปฺปาทิโต, อถ วา เตหิ อวธิภูเตหิ, การณภูเตหิ วา ปภาวิโต อุปฺปนฺโนติ กเมน วิกปฺปทฺวเย สมาสทฺวยํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิฯ

ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺถนิคฺโรธาทิฯ พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิฯ อคฺคพีชํ นาม หิริเวราทิฯ ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุนฬาทิฯ ตตฺถ มูลพีชาทีนิ ปญฺจ พีชคาโมฯ ตนฺนิพฺพตฺโต รุกฺขลตาทิ ภูตคาโมฯ

อิทานิ เตสุ พีชคามสมารมฺเภ ทุกฺกฏํ ทสฺเสติ อปรทฺเธนฯ ภูตคามวิโยชิตํ พีชํ อารมฺเภ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภูตคามโต วิโยชิตนฺติ ตปฺปุริโสฯ พีชนฺติ ภูมิยํ โรปิตมโรปิตมฺปิ นิคฺคตวิทตฺถิมตฺตปตฺตวฏฺฏิปิ มูลพีชานิฯ ‘‘อารมฺเภ’’ติ กิตกปจฺจยสฺส โยเค อวุตฺเต กมฺมนิ ฉฏฺฐุปฺปตฺติยํ วิกปฺเปน อุภยตฺถ ทุติยาฯ อารมฺเภติ สมารมฺเภฯ ตสฺมา ‘‘อิมํ ปุปฺผํ ผลํ วา ชาน, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติอาทินา กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ พีชชาตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปริภุญฺชิภพฺพํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพตฺตพีชญฺเญว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. 250) วุตฺเตสุ ปญฺจสุ นขปริชิตาทีนิ ตีณิ ทสฺสิตานิฯ

[127] อิทานิ อวสิฏฺฐานิ ทฺเว ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพตฺตพีช’’นฺติอาทิกํ ปฐมทฺธํ อาหฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตพีชนฺติ นิพฺพตฺตนิยนฺติ นิพฺพตฺตํ, นิปุพฺพ วตุ วตฺตเนติมสฺมา ตปฺปจฺจโย, นิพฺพตฺตํ พีชํ ยสฺส ตํ นิพฺพตฺตพีชํ, พีชํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ อมฺพปนสาทิฯ โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิฯ อิทานิ พีชคามภูตคาเมสุ กปฺปิยกรณปฺปการาทิวิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กฏาหา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กฏาเหน พทฺธํ พีชํ เยสนฺติ พาหิรตฺโถฯ

[128] ภาชเน ภูมิยมฺปิ วา เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ เอกสฺมิญฺจ กปฺปิเย กเตติ โยชนาฯ

พีเชสูติ พีชคามภูตคาเมสุ ฯ ภูตคาโมปิ หิ อิธ ‘‘พีช’’นฺติ รุฬฺหีวเสน วุจฺจติฯ

[129] นิกฺขิตฺเตติ ฐปิเตฯ กปฺปิยํ ปุน กเรยฺยาติ ชาตมูลปณฺณภาวโต ภูตคามตฺตา ภูตคามโต ปริโมจิตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ภูตคาโม หิ โส ตทา’’ติฯ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิฯ ตทาติ มูเล จ ปณฺเณ จ ชาตกาเล สเจ มูลมตฺตํ สญฺชายติ, อุปริภาเค สเจ องฺกุโร ชายติ, เหฏฺฐาภาเค ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ มูลมตฺเตสุ วา ปน ปณฺณมตฺเตสุ วา นิคฺคเตสุ สเจปิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺติ, พีชคามสงฺคหิตา โหนฺติฯ

[130] อุทกสมฺภโว เสวาโล จ เจติยาทีสุ เสวาโล จ ภูตคาโมวาติ สมฺพนฺโธฯ อาทิ-สทฺเทน ปาการาทิคฺคหณํฯ ยทิ ทฺเว ตีณิ ปณฺณานิ น ชายนฺติ, อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉติฯ สุกฺโข ปน สมฺมชฺชิตพฺโพฯ มูลปณฺเณ วินิคฺคเต พีโชปิ ภูตคาโมวาติ สมฺพนฺโธฯ ปณฺเณติ อิมินา องฺกุรมตฺตํ ปฏิกฺขิปติฯ

[131] ฆฏาทิปิฏฺเฐ เสวาโล จ อหิฉตฺตกมกุฬญฺจ ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถูนีติ สมฺพนฺโธฯ ปิฏฺเฐติ อิมินา อนฺโต อพฺโพหาริโกติ ทสฺเสติฯ ผุลฺลนฺติ ผุลฺลิตํ อหิฉตฺตกํฯ อพฺยวหาริกนฺติ อาปตฺติโวหารโยคฺคํ น โหตีติ อตฺโถฯ

[132] อลฺลรุกฺเข ลาขานิยฺยาสฉตฺตานิ วิโกปิย คณฺหโต ตตฺถ อกฺขรํ ฉินฺทโต วาปิ ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อลฺลรุกฺเขฯ ‘‘วิโกปย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโฐ ทิสฺสติ, โส อปาโฐ ปฐมนฺตตาย การณาภาวโตฯ ‘‘วิโกปิยา’’ติ ปน ปาโฐ คเหตพฺโพฯ

วิโกปิยาติ อิมินา อวิโกเปตฺวา คหเณ อนาปตฺตีติ ทีเปติฯ

[133] ทารุมกฺกฏกาทินาติ อาณิํ โกฏฺเฏตฺวา ทารุยนฺตํ กตฺวา ตตฺถ กณฺฏกํ โอลมฺเพนฺติ, เอตํ ทารุมกฺกฏกํ นามฯ อาทิ-สทฺเทน กณฺฏกพนฺธนาทีนํ คหณํฯ ติณาทิํ ฉินฺทิตุํ, คณฺฐิกํ กาตุญฺจ น กปฺปตีติ โยชนาฯ ฉินฺทิตุนฺติ ฉินฺทนํฯ

[134] ภูตคามํ วาติ ภูตคามํ วาฯ พีชํ วาติ พีชคามํ วาฯ ‘‘ฉินฺท วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ วา-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ ปจ วาติ ปจนํ กโรหีติ วาฯ ‘‘ปฏ’’ อิติ วา ปาโฐ, ตสฺส อุปฺปาเทหีติ อตฺโถฯ ‘‘อิมํ รุกฺขํ ฉินฺทาหี’’ติอาทินา ปน อวตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[135] อิมนฺติ เอตํ รุกฺขาทิํฯ อิมํ โสเธหีติ เอตฺถ อิติ-สทฺทํ กตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพติฯ

สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ภูมินิทฺเทสวณฺณนา

[136] ยาสุ วุตฺถํ ปกฺกญฺจ กปฺปติ, ตา กปฺปิยา ภูมิโย สมฺมุติ จ สมฺมุติกุฏิ จ…เป.… คหปติ จ คหปติกุฏิ จาติ อิมา จตสฺโส โหนฺตีติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. 295) วุตฺตาย อุตฺติทุติยกมฺมวาจาย, อปโลกนกมฺมวเสน วา สาเวตฺวา สมฺมา อุตฺติสมฺปนฺนํ กรียตีติ สมฺมุติ, ถมฺภานํ ภิตฺติปาทานํ วา อุคฺคมนํ อุทฺธํ กตฺวา ฐปนํ, ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วาจาย สาวนญฺจ อนฺตํ ยสฺสา สา อุสฺสาวนนฺตาฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ถมฺภปฺปติฏฺฐานญฺจ วจนปริโยสานญฺจ สมกาลํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 295)ฯ นิสาทนํ ปวิสนํ สนฺนิเวสนํ นิสาโท, คุนฺนํ วิย นิสาโท เอติสฺสาติ โคนิสาทิฯ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา เสสสหธมฺมิกา สพฺเพ จ เทวมนุสฺสา อิธ คหปตีติ สามญฺเญน อธิปฺเปตาฯ เอตฺถ ปน คหปติสมฺพนฺธินี กุฏิ ทีเฆน คหปตีฯ

‘‘ยํ ปน อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห วุตฺถ’’นฺติ (มหาว. อฏฺฐ. 295) อฏฺฐกถาวจนโต ยํ สงฺโฆ อากงฺขติ วิหารํ วา อฑฺฒโยคํ วา ปาสาทํ วา หมฺมิยํ วา คุหํ วา เลณาทิํ วา, เตสมฺปิ สามญฺญวจนํ วิญฺญายตีติ ตํตํลกฺขณปฺปตฺตา สหเสยฺยปฺปโหนกา เลณาทโย จตูสฺเวว กุฏีสุ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพํฯ อิมาสุ จตูสุ สหเสยฺยปฺปโหนเก ปเทเส ยํ สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกํ วา ภิกฺขุสนฺตกํ เอกรตฺตมฺปิ อนฺโตวุตฺถํ อนุปสมฺปนฺเนน ปกฺกญฺจ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกญฺจ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสงฺขํ น คจฺฉติ, โก ปน วาโท อิตรทฺวเยฯ ตํ ปน อกปฺปิยภูมิยมฺปิ วุตฺถํ ปกฺกญฺจ วฏฺฏติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยาสุ วุตฺถํ ปกฺกญฺจ กปฺปตี’’ติฯ

[137] วาสตฺถาย กเต สงฺฆิเก วา เอกสนฺตเก วา สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห กปฺปิยากุฏิ ลทฺธพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ วาสตฺถายาติ อิมินา อวาสตฺถาย กตํ นิวตฺเตติฯ เอกสนฺตเกติ เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺตเกฯ กปฺปิยากุฏีติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, น หิ เคเห เคหํ ลทฺธุํ ยุชฺชตีติ กปฺปิยกุฏิตาติ อตฺโถฯ ทีโฆ ปน คาถาวเสน, กปฺปิยา กุฏิตาติ วา วิเสสนวเสน ทฏฺฐพฺพํฯ