8. กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา

[84] กาลิกาติ มชฺฌนฺหิกปจฺฉิมยามสตฺตาหยาวชีวปฺปวตฺติสงฺขาโต กาโล เอเตสมตฺถีติ กาลิกา, สพฺเพปิ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตา อตฺถาฯ เต ปน คณนปริจฺเฉทโต จตฺตาโร โหนฺติฯ กิํ เต อปฺปฏิคฺคหิตาปิ สภาเวเนว กาลิกโวหารํ ลภนฺติ, อุทาหุ อญฺญถาปีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหิตา’’ติ, ปฏิคฺคหิตาเยว เต ยาวกาลิกาทิ กาลิกโวหารลาภิโน, โน อญฺญถาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ เต ทสฺเสติ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ยาว ฐิตมชฺฌนฺหิโก, ตาว ปริภุญฺชิตพฺพตฺตา ยาว มชฺฌนฺหิกสงฺขาโต กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํ, ปิฏฺฐขาทนียาทิกํ วตฺถุ, ฐิตมชฺฌนฺหิกโต ปฏฺฐาย ตํ ปริภุญฺชิตุํ น สกฺกา, กาลปริจฺเฉทชานนตฺถํ กาลตฺถมฺโภ วา โยเชตพฺโพ, กาลนฺตเร วา ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพํฯ ยาว รตฺติยา ปจฺฉิมสงฺขาโต ยาโม, ตาว ปริภุญฺชิตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํฯ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ นิเธตพฺพโต สตฺตาโห กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํฯ ฐเปตฺวา อุทกํ อวเสสํ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวํ ปริหริตฺวา สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชิตพฺพโต ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ยาวชีวิกํฯ

นนุ จ อญฺญตฺถ วิย ‘‘ยาวชีวิก’’นฺติ เอตฺถ กาลสุติยา อภาเว กถํ ‘‘จตฺตาโร กาลิกา’’ติ ยุชฺชตีติ? ยุชฺชติ, โสคตานํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺเสว กาลสฺสาภาวโต ชีวสงฺขาตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ขนฺธสงฺคหิตตฺตา โสปิ กาโลเยวาติฯ นนุ เจตฺถ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺฐาเนว ‘‘กาลิกา’’ติ วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? เนทเมวํ วิญฺเญยฺยํ, ‘‘กาลิก’’นฺติอาทีนิ วตฺถุสมฺพนฺเธน วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกา’’ติ ปน สามญฺญนฺตรวเสน อตฺถสทฺทสมฺพนฺเธน วุตฺตนฺติ นตฺถิ วิโรโธติฯ

[85] อิทานิ เตสุ ‘‘ปิฏฺฐ’’นฺติอาทินา ยาวกาลิกํ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ ปิฏฺฐํ มูลํ ผลนฺติ ปิฏฺฐขาทนียํ มูลขาทนียํ ผลขาทนียญฺจ ฯ ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตาว ธญฺญานํ ธญฺญานุโลมานํ อปรณฺณานญฺจ ปิฏฺฐํ ปนสลพุชอมฺพาฏกโธตตาลปิฏฺฐาทิกญฺเจติ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน 03 มนุสฺสานํ ขาทนียโภชนียกิจฺจสาธกํ ปิฏฺฐํ ปิฏฺฐขาทนียํฯ ‘‘อโธตํ ตาลปิฏฺฐํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐ’’นฺติอาทินา คณิยมานานํ คณนาย อนฺโต นตฺถิ, ขาทนียโภชนียกิจฺจสาธกภาโวเยว ปเนเตสํ ลกฺขณํ, สุพหุํ วตฺวาปิ อิมสฺมิํเยว ลกฺขเณ ฐาตพฺพนฺติ น วิตฺถารยามฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทิมูลํ มูลขาทนียํฯ ปนสลพุชนาฬิเกราทิผลํ ผลขาทนียํฯ ขชฺชนฺติ สกฺขลิโมทกาทิปุพฺพณฺณาปรณฺณมยํ ขาทนียญฺจฯ โครโสติ ขีรทธิตกฺกสงฺขาโต คุนฺนํ รโส จฯ ธญฺญโภชนนฺติ สานุโลมานํ ธญฺญานํ โอทนสตฺตุกุมฺมาสสงฺขาตโภชนญฺจฯ ฏีกายํ ปน ‘‘สานุโลมานิ สตฺตธญฺญานิ จ ปญฺจวิธโภชนญฺจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ธญฺญานํ วิสุํ คหเณ ปโยชนาภาวา, ปโยชนสมฺภเว จ ผลคฺคหเณเนว เตสํ คหณสมฺภวโตฯ

ยาคุสูปปฺปภุตโยติ ยาคุ จ สูปญฺจ, ตํ ปภุติ เยสํ เตติ เอเต ยาวกาลิกา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ ปภุติ-สทฺเทน มจฺฉมํสสงฺขาตํ ธญฺญโภชนโต อวสิฏฺฐํ โภชนญฺจ ปิฏฺฐมูลผลขาทนียโต อวสิฏฺฐํ กนฺทขาทนียํ, มุฬาลขาทนียาทิญฺจ สงฺคณฺหาติฯ เตสุ ทีโฆ จ ภิสกนฺทาทิ วฏฺโฏ จ อุปฺปลกณฺฑาทิ กนฺทขาทนียํ, ปทุมมูลาทิ จ ตํสทิสํ เอรกมูลาทิ จ มุฬาลขาทนียํ, ตาลาทีนํ กฬีรสงฺขาตา มตฺถกา มตฺถกขาทนียํ, อุจฺฉุกฺขนฺธาทโย นีลุปฺปลาทีนํ ทณฺฑกฺขนฺธกาทิ ขนฺธขาทนียํ, ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทีนํ ปณฺณํ ปตฺตขาทนียํ, อุจฺฉุตโจว เอโก สรโส ตจขาทนียํ, ตมฺพกสิคฺคุปุปฺผาทิ ปุปฺผขาทนียํ, ลพุชฏฺฐิปนสฏฺฐิอาทิกํ อฏฺฐิขาทนียํฯ

[86] ‘‘มธู’’ติอาทินา ยามกาลิกํ ทสฺเสติฯ มธุ จ มุทฺทิกา จ สาลูกญฺจ โจจญฺจ โมจญฺจ อมฺพญฺจ ชมฺพุ จาติ ทฺวนฺโทฯ มุทฺทิกา ผเลปิ อิตฺถิยํ, ผเล เสสา นปุํสเก, ‘‘ชมฺพุ’’ อิติ ผลวาจี นปุํสกสทฺทนฺตรํ, ตโต ชาตํ มธุปานาทิ มธุ…เป.… ชมฺพุชํ, ตญฺจ ผารุสญฺจ ปานกนฺติ โยชนาฯ ตตฺถ มธุชํ ปานํ นาม มุทฺทิกานํ ชาติรสํ อุทกสมฺภินฺนํ กตฺวา กตปานํฯ ตํ อตฺตนา กตํ ปุเรภตฺตเมว สามิสํ นิรามิสมฺปิ วฏฺฏติฯ อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ ปน นิรามิสเมว วฏฺฏติฯ เอส นโย สพฺพปาเนสุฯ มุทฺทิกชํ ปานํ นาม มุทฺทิกานํ อุทเก มทฺทิตฺวา กตปานํฯ ตถา เสสปานานิ ยถานุรูปํ เวทิตพฺพานิ, สาลูกํ รตฺตุปฺปลาทีนํ สาลูกํฯ โจจํ อฏฺฐิกกทลิผลํฯ โมจํ อนฏฺฐิกํฯ อิมานิ อฏฺฐ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ ปน น วฏฺฏนฺติฯ เตนาห ‘‘นาคฺคิสนฺตตฺต’’นฺติฯ

[87-8] อวเสสานิ ปน เวตฺตตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิตฺถกรมนฺทาทิขุทฺทกผลปานานิ อฏฺฐปานคติกาเนวฯ เตนาห ‘‘สานุโลมานิ ธญฺญานิ, ฐเปตฺวา ผลโช รโส’’ติฯ เอกสฺส ปน วกฺขมานานญฺจ ‘‘ปุปฺผรโส’’ติอาทีนํ ‘‘สีโตทมทฺทิตาทิจฺจปาโก วา ยามกาลิโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ตาลนาฬิเกรปนสลพุชอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลติปุสเอฬาลุกผลานีติ นว มหาผลานิ, สพฺพญฺจ อปรณฺณํ สตฺตธญฺญานิ อนุโลเมนฺตีติ สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิฯ สานุโลมธญฺญานํ ปน รโส ยาวกาลิโกฯ ‘‘สานุโลมานิ ธญฺญานี’’ติ ผลานิ วิญฺญายนฺติฯ ผลสุติยา ‘‘เสสผลโช’’ติ วตฺตพฺเพ คมฺยมานตฺตา น วุตฺตํฯ มธุกปุปฺผมญฺญตฺราติ มธุกปุปฺผํ ฐเปตฺวาฯ ปกฺกฑากชนฺติ ปกฺเกหิ ยาวกาลิเกหิ ฑาเกหิ ชาตํ รสํฯ

สีตมุทกํ สีโตทํ, ขีโรเท วิย สีโตเท มทฺทิโตติ ตปฺปุริโสฯ อาทิจฺจ-สทฺโท อาตเป วตฺตติ อุปจารโตติ อาทิจฺเจ ปาโก ยสฺสาติ สมาโสฯ

[89] สตฺตาหกาลิกํ ทสฺเสติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ สตฺตาหกาลิกาติ ยถาวุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ สตฺตาหกาลิกานิฯ อิทานิ สปฺปิอาทีนิ วิภชติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินาฯ ตตฺถ เยสํ โคมหิํ สาทีนํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ สปฺปิ นามาติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา สปฺปิลกฺขณมาหฯ อกปฺปิยมํสสปฺปิโนปิ กปฺปิยสมฺภเว ตตฺถ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏสฺส วกฺขมานตฺตา นิสฺสคฺคิยวตฺถุเมว เจตฺถ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ มํสมวาริต’’นฺติ วุตฺตํฯ ขีราทีสุ หิ เตสมกปฺปิยํ นาม นตฺถิฯ นวนีตสฺส สปฺปิสทิสตาย นวนีตลกฺขณํ วิสุํ น วุตฺตํฯ อุปริ สปฺปิปิณฺฑํ ฐเปตฺวา สีตลปายาสํ เทนฺติ, ยํ ปายาเสน อสํสฏฺฐํ, ตํ สตฺตาหกาลิกํ, มิสฺสิตํ ปน อาทิจฺจปากํ กตฺวา ปริสฺสาวิตํ, ตถา ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกเตลมฺปิ, เตสุ นวนีตํ นาม นวุทฺธฏํฯ เตน กตํ ปน สปฺปิฯ

[90] ติลา จ วสา จ เอรณฺฑานิ จ มธุกานิ จ สาสปา จาติ ทฺวนฺโทฯ เตหิ สมฺภโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ, ตํ เตลํ นามาติ อตฺโถฯ ขุทฺทา ขุทฺทมธุมกฺขิกา จ ภมรา จ ขุทฺทภมรํ, ขุทฺทชนฺตุกตฺตา นปุํสเกกวจนํฯ มธุํ กโรนฺตีติ มธุกริโย, ตา เอว มกฺขิกา มธุกริมกฺขิกา, ขุทฺทภมรเมว มธุกริมกฺขิกาติ กมฺมธารโยฯ ตาหิ กตํ มธุ มธุ นามาติ อตฺโถฯ ฏีกายํ ปน วิสุํ มธุกรี-สทฺทํ วิกปฺเปตฺวา ‘‘ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกริมกฺขิกา นามา’’ติ วุตฺตํฯ มธุปฏลํ วา มธุสิตฺถกํ วา สเจ มธุนา มกฺขิตํ, มธุคติกเมวฯ

ตุมฺพลกานํ จีริกานญฺจ นิยฺยาสสทิสํ มธุ ปน ยาวชีวิกํฯ รโส นิกฺกสโฏ อาทิ ยสฺสา สา รสาทิฯ อาทิ-สทฺเทน ผาณิตาทีนํ คหณํ, สา อุจฺฉุวิกติฯ ปกฺกาติ อวตฺถุกปกฺกา วา, ผาณิตํ ผาณิตํ นามาติ อตฺโถฯ สีตูทเกน กตมธุกปุปฺผผาณิตํ ปน ผาณิตคติกเมวฯ อมฺพผาณิตาทีนิ ยาวกาลิกานิฯ เอตานิ ยถาวุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย ปน ตานิ จ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ จ สตฺตาหํ นิทหิตฺวา นิรามิสปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพานิฯ

[91] อิทานิ โอทิสฺส อนุญฺญาตวสาย ปากโต วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ตโต สปฺปิอาทีนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปุเรภตฺตํ สามํ วา อตฺตนา เอวฯ วา-สทฺเทน ปเรหิ วาฯ อมานุสา มนุสฺสวสารหิตาฯ วสา อจฺฉาทีนํ อกปฺปิยานํ, สูกราทีนํ กปฺปิยานญฺจ สตฺตานํ วสาฯ สวตฺถุปกฺกา สตฺตาหกาลิกา โหตีติ เสโสฯ สวตฺถุปกฺกาติ สวตฺถุกํ กตฺวา ปกฺกาฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ ปน วสํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา เตลํ ปริสฺสาวิตํ สตฺตาหานิ นิรามิสปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อถ ปเรหิ กตํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ, ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย นิรามิสเมว, โน เจ, ทุกฺกฏํ โหตีติฯ การิเย การโณปจาเรน ปเนตฺถ ‘‘วสา’’ติ เตลเมว วุตฺตํ, วสา ปน ยาวกาลิกาวฯ

ฏีกายํ ปน วสาย ‘‘สตฺตาหกาลิเก อาคตฏฺฐานํ นตฺถีติ วทนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ อุปปริกฺขิตพฺพ’’นฺติ วสาย สตฺตาหกาลิกตฺตมาสํกิยํ วุตฺตํฯ

กิเมตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํ? เภสชฺชํ อนุชานตา ภควตา ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุญฺชิตพฺพานี’’ติ (ปารา. 622) สปฺปิอาทีนเมว สตฺตาหกาลิกตฺตํ วุตฺตํฯ เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปญฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา กาเลปิ วิกาเลปิ ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. 260) ตานิ ปญฺเจว ‘‘เภสชฺชานี’’ติ วตฺวา เตลํ นิยมโต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺฐํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตํฯ เภสชฺชสิกฺขาปทฏฺฐกถายญฺจ (กงฺขา. อฏฺฐ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ฐเปตฺวา มนุสฺสวสํ อญฺญํ ยํ กิญฺจิ วส’’นฺติอาทินา วสาเตลสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อญฺเญสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ วทตา อฏฺฐกถาจริเยน ยาวกาลิเกสุ วสํ ฐเปตฺวา อญฺเญสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทีปิโตติ วสา ‘‘ยาวกาลิกาเยวา’’ติ วิญฺญายตีติ โก เอตฺถ สุขุโม นโยติฯ

อญฺเญสํ วสาเตลโต ปเรสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ เยสํ เตสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ สปฺปิอาทีนํ วตฺถุํ ยาวกาลิกสงฺขาตํ ขีราทิกํ น ปเจติ สมฺพนฺโธฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา สตฺตาหปริโภคตฺถาย วสํ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปจิตุํ วฏฺฏติ, น เอวํ สปฺปิอาทีนํ วตฺถุภูตํ ขีราทิยาวกาลิกํ, ตํ ปน สตฺตาหปริโภคตฺถาย กาเลปิ น วฏฺฏติฯ ตานิ หิ ยทิ ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา สยํ กตานิ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย น วฏฺฏนฺติ สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา, สามิสํ น วฏฺฏนฺติ สามํปกฺกตฺตา, ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏนฺติ ยาวกาลิกวตฺถุโต วิเวจิตตฺตาฯ

ปเรหิ กตานิ ปน ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏนฺติ อตฺตนา อปกฺกตฺตาฯ ยาวชีวิกานิ ตุ สาสปมธุกเอรณฺฑอฏฺฐีนิ เตลกรณตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตทเหว กตํ เตลํ สตฺตาหกาลิกํ, ทุติยทิวเส กตํ ฉาหํ วฏฺฏติ, เอวํ ยาว สตฺตมทิวเส กตํ ตทเหว วฏฺฏติ, อุคฺคเต อรุเณ นิสฺสคฺคิยํ , อฏฺฐเม ทิวเส อนชฺโฌหรณียํ, อุคฺคหิเตน เยน เกนจิ วตฺถุนา กตสทิสํ โหติฯ เตลตฺถาย ปฏิคฺคหิตสาสปาทีนํ สตฺตาหาติกฺกเมน ทุกฺกฏํฯ นิพฺพตฺติตํ สปฺปิ วา นวนีตํ วา กาเลปิ วิกาเลปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตุํ วฏฺฏติฯ ตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ น วฏฺฏติ, สํสคฺคโต ยาวกาลิกมฺปิ สามํปกฺกํ สิยาติ นิรามิสํ ปน สตฺตาหมฺปิ วฏฺฏติฯ

[92] อิทานิ ‘‘หลิทฺทิ’’นฺติอาทินา ยาวชีวิกํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ‘‘หลิทฺทิ นาม นิสา’’ติอาทินา วุจฺจมาเนปิ ปริยายวจเน สมฺโมโห สิยาติ น ตํวจเนน ภุสํ สมฺโมหยิสฺสาม, ตสฺมา ตานิ อุปเทสโตว เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ ‘‘หลิทฺทิ’’นฺติ พินฺทุอาคเมน วุตฺตํฯ อุปจาเรน ตุ มูลาทีนิ หลิทฺทาทิสทฺเทน วุตฺตานิฯ ตา หลิทฺทาทโย เกจิ อิตฺถิลิงฺคาเยวฯ มูลผเล วจตฺตญฺจ…เป.… ภทฺทมุตฺตญฺจ อติวิสาติ ปทจฺเฉโทฯ ปญฺจมูล-สทฺเทน จูฬปญฺจมูลมหาปญฺจมูลานิ คหิตานิฯ อาทิ-สทฺเทน วชกลิมูเล ชรฏฺฐนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโหฯ

[93-5] โคฏฺฐผลนฺติ มทนผลนฺติ วทนฺตีติฯ ตีณิ ผลานิ ยสฺสํ สงฺคหิตํ สา ติผลาฯ เอรณฺฑกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ชาติรุกฺขาทีนํ คหณํฯ สุลสาทีนํ ปณฺณนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาทิ-สทฺเทน อโสกาทีนํ คหณํฯ สูเปยฺยปณฺณนฺติ ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทิสูปโยคฺคปณฺณํฯ

อุจฺฉุนิยฺยาสํ ฐเปตฺวา สพฺโพ นิยฺยาโส จ สรสํ อุจฺฉุชํ ตจญฺจ ฐเปตฺวา สพฺโพ ตโจ จาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ หิงฺคุกณิการนิยฺยาสาทิ สพฺโพ นิยฺยาโส นามฯ นิรสอุจฺฉุตจาทิ สพฺโพ ตโจ นามฯ โลณํ สามุทฺทาทิฯ โลหํ อยตมฺพาทิฯ สิลา กาฬสิลาทิฯ

[96] สุทฺธสิตฺถนฺติ มธุนา อมกฺขิตํฯ มธุมกฺขิตํ ปน สตฺตาหกาลิกํฯ ยญฺจ กิญฺจิ สุฌาปิตนฺติ ทุชฺฌาปิตํ อกตฺวา สุชฺฌาปิตํ ยํ กิญฺจิ จฯ วิกฏาทิปฺปเภทนฺติ วิกฏํ คูถมตฺติกามุตฺตฉาริกาสงฺขาตํ อาทิ ยสฺส, โส ปเภโท ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ, ตํฯ ยํ กิญฺจิ จาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน กนฺทขาทนีเย ขีรกาโกลาทโย, มุฬาลขาทนีเย หลิทฺทิสิงฺคิเวรมูลาทโย, มตฺถกขาทนีเย หลิทฺทิสิงฺคิเวรกฬีราทโย, ขนฺธขาทนีเย อุปฺปลปณฺณทณฺฑาทโย, ปุปฺผขาทนีเย จมฺปกปุปฺผาทโย, อฏฺฐิขาทนีเย มธุกฏฺฐิเอรณฺฑสาสปาทโย, ปิฏฺฐขาทนีเย อโธตตาลปิฏฺฐาทโย จ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

[97] อิทานิ สพฺพโส ยาวชีวิกํ ทสฺเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตานิ จ อวุตฺตานิ จ เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา ตตฺถ ลกฺขณํ ฐเปนฺโต ‘‘มูล’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘สาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สาร’’นฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสนาหฯ ‘‘สาโร พเล ถิรํเส จา’’ติ หิ นิฆณฺฑุฯ อาหารฏฺฐนฺติ อาหาเรน ชาโต อตฺโถ ปโยชนํ อาหารตฺโถ, โสว อาหารฏฺโฐ, ตํ อาหารกิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

[98] อิทานิ จตูสุ กปฺปิยากปฺปิยาทิวิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺพา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ สพฺเพ กาลิกา, เตสํ สมฺโภโค อนุภโวติ สมาโสฯ กาเลติ ปุพฺพณฺหกาเลฯ สพฺพสฺสาติ คิลานาคิลานสฺสฯ

สติ ปจฺจเยติ ตีสุ ยามกาลิกํ ปิปาสาทิการเณ สติ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกญฺจ เคลญฺญการเณ สตีติ อตฺโถ, กาลโต วิคโต วิกาโล, ตสฺมิํ, ยามกาลิกํ วิกาเล อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณ, สตฺตาหกาลิกํ ปน ยาวชีวิกญฺจ ตทตฺถาย ปฏิคฺคหณมตฺเตปิ ทุกฺกฏํฯ

[99] อุโภติ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกญฺจฯ ตตฺถ ยาวกาลิกํ อตฺตโน กาลาติกฺกนฺตํ วิกาลโภชนภิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ ชนยติ, ยามกาลิกํ ยามาติกฺกนฺตํ สนฺนิธิสิกฺขาปเทนฯ เอเต อุโภปิ อนฺโตวุตฺถญฺจ สนฺนิธิญฺจ ชนยนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนฺโตวุตฺถํ สนฺนิธิ’’นฺติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, อนฺโตวุตฺถตฺตํ สนฺนิธิตฺตญฺจาติ อตฺโถฯ

[100] อตินามิเตติ อติกฺกามิเตฯ ปาจิตฺตีติ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ เภสชฺชสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติ จ โหตีติ อตฺโถฯ สเจ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ อวิภตฺตํ โหติ, สตฺตาหาติกฺกเม ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺติ, ปริภุญฺชิตุํ ปน น วฏฺฏติฯ ปาฬินารุฬฺเหติ ปาฬิยํ อนารุฬฺเห สปฺปิอาทิมฺหิ สตฺต อหานิ อตินามิเตติ สมฺพนฺโธฯ สปฺปีติ มนุสฺสาทีนํ สปฺปิฯ อาทิ-สทฺเทน เตสํเยว นวนีตํ, นาฬิเกราทิเตลํ, สีโตทเกน กตํ มธุกปุปฺผผาณิตญฺจ สงฺคหิตํฯ

[101] นิสฺสฏฺฐลทฺธนฺติ นิสฺสฏฺฐํ วินยกมฺมวเสน นิสฺสชฺชิตญฺจ ตํ ลทฺธญฺจ ปุน ตเถวาติ นิสฺสฏฺฐลทฺธํฯ ตํ คเหตฺวาติ เสโสฯ นิสฺสชฺชนวิธานํ ปน วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพํฯ ‘‘นงฺค’’นฺติอาทิ อุปลกฺขณมตฺตํฯ เตน มกฺขิตานิ กาสาวาทีนิ จ ปน อปริโภคานิเยว ฯ อญฺญสฺส ปน กายิกปริโภโค วฏฺฏติฯ

วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห สามเณรสฺสาติ เอตฺถ ฏีกายํ ‘‘อิทํ สปฺปิํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา เตสํ เตสํ นามํ คเหตฺวา สมฺมุขาปรมฺมุขาวิกปฺปนวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตํ สาธยนฺเตหิ อวิกปฺปิเต วิกปฺปิตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ อาปตฺติวาเร ปาฬิ อาหฏาฯ ‘‘สเจ อุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺเปติ, อตฺตโน เอว สนฺตกํ โหติ, ปฏิคฺคหณมฺปิ น วิชหตี’’ติ โทสํ วตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺปเน อตฺตสนฺตกตฺตาภาโว, ปฏิคฺคหณวิชหนญฺจ ปโยชนํ วุตฺตํฯ ตตฺถ วทาม – อาปตฺติวาเร ‘‘อวิกปฺปิเต’’ติอาทิปาฬิเยว นตฺถิ, ‘‘อนธิฏฺฐิเต อธิฏฺฐิตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อวิสฺสชฺชิเต วิสฺสชฺชิตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทินา (ปารา. 624) ปาฬิยา อาคตตฺตา ตทนุรูปเมว อนาปตฺติวาเร ‘‘อธิฏฺเฐติ, วิสฺสชฺเชตี’’ติอาทินาว ปาฬิ อาคตาฯ ยทิ ภเวยฺย, วณฺณนียฏฺฐานตาย อฏฺฐกถาย ภวิตพฺพํ, น เจตฺถ อฏฺฐกถายํ วิชฺชติฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺปเน จ กถํ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ สิกฺขาปจฺจกฺขานาทีสุ ฉสุ ปฏิคฺคหณวิชหนการเณสุ วิกปฺปนสฺส อนนฺโตคธตฺตา, ตสฺมา นายเมตฺถ อตฺโถติฯ

มยเมตฺถ เอวมตฺถํ ภณาม – วิกปฺเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ วิกปฺปนํ สํวิทหนํ ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิย, อุภยตฺถ ปน อุปสคฺเคหิ นานตฺตมตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตสตฺตาเห สามเณรสฺส ยสฺส กสฺสจิ วิกปฺเปนฺตสฺส สํวิทหนฺตสฺส ปริจฺจาคสญฺญํ ปริจฺจาคเจตนํ ปริจฺจาคาธิปฺปายํ อุปฺปาเทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ อิทญฺจ มหาสุมตฺเถรวาทโมลุพฺภ วุตฺตํฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘เตน จิตฺเตนา’’ติอาทีสุ ปาฬิวจเนสุ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺเตน, ‘‘อิทํ กสฺมา วุตฺตํฯ เอวญฺหิ อนฺโตสตฺตาเห ทตฺวา ปจฺฉา ปฏิลภิตฺวา ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.625)ฯ

มหาปทุมตฺเถโร ปนาห ‘‘สตฺตาหาติกฺกนฺตสฺส ปน ปริโภเค อนาปตฺติทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.625)ฯ อยเมว วาโท เตสุ สุนฺทรตโรฯ สตฺตาเห มกฺขนาทิํ อธิฏฺฐโต จ อญฺญสฺส ททโตปิ จ อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อาทิ-สทฺเทน อพฺภญฺชนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สปฺปิอาทิํ อพฺภญฺชนาทิํ มธุํ อรุมกฺขนํ, ผาณิตํ ฆรธูปนํ อธิฏฺฐโต อนาปตฺตีติฯ อญฺญสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วาฯ

[102] ยาวกาลิกอาทีนิ อตฺตนา สห สํสฏฺฐานิ สพฺภาวํ คาหาปยนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ สพฺภาวนฺติ สสฺส อตฺตโน ภาโว ทฺวิตฺเต สพฺภาโว, ตํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ, ตสฺมาฯ เอวมุทีริตนฺติ เอวํ ‘‘วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห’’ติอาทินา วุตฺตํฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา อตฺตนา สํสฏฺฐานิ อตฺตโน ภาวํ คาหาปยนฺติ ยาวกาลิกาทีนิ, ตสฺมา สตฺตาหาติกฺกามิตานิ สตฺตาหกาลิกานิ ปาจิตฺติยชนกานิ สํสฏฺฐานิ อตฺตสํสฏฺฐานิปิ ปาจิตฺติยชนกานิ กโรนฺตีติ อวิกปฺปนาทิมฺหิ สติ พฺยติเรกโต ปาจิตฺติยาปตฺติปริทีปกํ ‘‘วิกปฺเปนฺตสฺสา’’ติอาทิกํ วากฺยตฺตยํ วุตฺตนฺติฯ ฏีกายํ ปน ‘‘อิทานิ วกฺขมานํ สนฺธาย เอวนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ วกฺขมานสฺส อตีตอุทีริตตฺตาโยคโต กถํ ยุชฺชตีติฯ เอวมุทีริตนฺติ วา ปาฬิยํ อฏฺฐกถายญฺจ เอวเมว วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอว-สทฺโท อวธารเณฯ

[103-5] อิทานิ อตฺตสํสฏฺฐานํ ยาวกาลิกาทีนํ สพฺภาวคาหาปนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตฺตาหนฺติ สตฺต อหานิ ยสฺส ตํ สตฺตาหํ, สตฺตาหกาลิกํฯ จ-สทฺโท อฏฺฐานปฺปยุตฺโต, โส สตฺตาหญฺจ ยาวชีวิกญฺจาติ โยเชตพฺโพฯ เสสกาลิกสมฺมิสฺสนฺติ เสเสหิ ตทหุ ปฏิคฺคหิเตหิ กาลิเกหิ ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาเตหิ สมฺมิสฺสํฯ

ปาจิตฺตีติ สนฺนิธิสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติฯ ตทหุ ปฏิคฺคหิตนฺติ ตสฺมิํเยว ทิเน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํฯ ตทเหวาติ ตสฺมิํเยว ทิเน ปุเรภตฺตเมวฯ เสสนฺติ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกญฺจฯ เอวนฺติ ยาเม เอว ปริภุญฺชเยติ วิชานียนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิตรนฺติ สตฺตาหกาลิกโต อญฺญํ ยาวชีวิกํฯ

กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา

[106] ทาตุํ กาเมตีติ ทาตุกาโม, ตสฺส อภิหาโร อีสกมฺปิ โอณมนาทินาภิหรณนฺติ ตปฺปุริโส, หตฺถสฺส ปาโส หตฺถปาโสฯ รุฬฺหีวเสน ตุ อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ หตฺถปาโส นามฯ โส จ สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺฐาย, สเจ ฐิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺฐาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺฐาย ทายกสฺส นิสินฺนสฺส ฐิตสฺส วา ฐเปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา เวทิตพฺโพฯ เอรณกฺขมนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน เอรณสฺส อุกฺขิปนสฺส ขมํ โยคฺคํฯ วตฺถุสทฺทาเปกฺขํ นปุํสกตฺตํฯ ติธา เทนฺเตติ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ วเสน ตีหิ ปกาเรหิ ทายเก ททมาเนฯ ตตฺถ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อนฺตมโส ปาทงฺคุลิยาปิ ทียมานํ กาเยน ทินฺนํ นาม โหติ, กฏจฺฉุอาทีสุ เยน เกนจิ ทียมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน, กายโต ปน กายปฺปฏิพทฺธโต วา โมเจตฺวา หตฺถปาเส ฐิตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปาติยมานํ นิสฺสคฺคิเยน ปโยเคน ทินฺนํ นามฯ ทฺวิธา คาโหติ กายกายปฺปฏิพทฺธานํ วเสน ทฺวีหิ ปกาเรหิ เยหิ เกหิจิ ทียมานสฺส คหณํฯ เอวํ ปฏิคฺคโห ปญฺจงฺโคติ โยชนาฯ ปญฺจงฺโคติ ปญฺจ องฺคานิ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิฯ

[107] อิทานิ อเนรณกฺขเม จ กิสฺมิญฺจิ กายปฺปฏิพทฺเธ จ ปฏิคฺคหณาโรหนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสํหาริเย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสํหาริเยติ อาเนตุมสกฺกุเณยฺเย ผลกปาสาณาทิมฺหิฯ ตตฺถชาเตติ เตสุเยว รุกฺขาทีสุ ชาเต กิํสุกปทุมินิปณฺณาทิเกฯ จิญฺจอาทีนํ สุขุเม ปณฺเณติ สมฺพนฺโธฯ ตานิ หิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺติฯ เตสํ ปน สาขาสุ วฏฺฏติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘องฺค’’นฺติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ วา-สทฺโท สมุจฺจเยฯ อสยฺหภาเรติ ถามมชฺฌิมปุริเสน สหิตุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺกุเณยฺเย ภาเรฯ สพฺเพสํ ปฏิคฺคโห ‘‘น รูหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ

[108] อิทานิ ปฏิคฺคหณวิชหนํ ทสฺเสติ ‘‘สิกฺขา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ สิกฺขามรณลิงฺเคหีติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน จ มรเณน จ ลิงฺคปริวตฺตเนน จฯ อนเปกฺขวิสคฺคโตติ นตฺถิ อเปกฺโข เอตสฺสาติ อนเปกฺโข, โสว วิสคฺโค, ตโต จฯ อจฺเฉทาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนฯ อนุปสมฺปนฺนทานาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาเนนฯ จ-สทฺโท สพฺพตฺถ อาเนตพฺโพฯ คาโหติ ปฏิคฺคหณํฯ อุปสมฺมตีติ วิชหติฯ

[109-10] อิทานิ อปฺปฏิคฺคหิตํ ปริโภเค โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิคฺคหิต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพนฺติ จตุกาลิกปริยาปนฺนํ สกลมฺปิฯ อิทานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธ’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุทฺธํ นาติพหลํ อุทกญฺจ ตถา องฺคลคฺคํ อวิจฺฉินฺนํ ทนฺต…เป.… คูถกญฺจ โลณ…เป.… กรีสกญฺจ กปฺปเตติ สมฺพนฺโธฯ