เมนู

6. ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา

[71-2] ทารุ …เป.… เวฬุริยามยา อกปฺปิยา, ผลิกากาจกํสชา ถาลกา คิหิสนฺตกา สงฺฆิกา จ กปฺปิยา, ตุมฺพฆฏิชา ตาวกาลิกา กปฺปิยาติ สมฺพนฺโธฯ กปฺปนฺติ ปริกปฺปนฺติ อวิโรธิภาเวเนวาติ กปฺปา, ตถา กปฺปิยาฯ น กปฺปา อกปฺปาฯ สงฺฆสฺส อิเม สงฺฆิกาฯ ตาว-สทฺโท อวธิมฺหิฯ ตาว โภชนาวธิภูโต กาโล เอตาสนฺติ ตาวกาลิกา , ภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา

[73] เยน อิริยาปเถน อุปลกฺขิโต ปญฺจนฺนํ โภชนานํ ยํ กิญฺจิ โภชนํ ภุญฺชมาโน อยํ ภิกฺขุ กปฺปิยานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ หตฺถปาโสปนีตานํ ปวาริโต, ตโต อิริยาปถโต อญฺเญน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ยาวกาลิกํ ภุญฺเชยฺย เจ, อิมสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ ปทตฺถโยชนาฯ ภุญฺชนตฺถาย ปฏิคฺคหเณ ปน ทุกฺกฏํฯ ตตฺถ อิริยาย กายิกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนูปาโย อิริยาปโถ, ฐานคมนนิสชฺชนสยนานิฯ ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต, อถ วา ปวารณํ ปฏิกฺขิปนํ ปวาริตํ, ตมสฺส อตฺถีติ ปวาริโต, กตปฺปวารโณ กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ, อถ วา ปริเวสเกน วารียตีติ ปวาริโต ปฏิกฺเขปิโตฯ อนติริตฺตกนฺติ ยํ ปวาเรตฺวา อาสนา วุฏฺฐหนฺตสฺส ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ อติริตฺตกรณาทีหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ กปฺปิยํ กตํ, ตญฺจ ‘‘อชฺช วา ยทา วา อิจฺฉติ, ตทา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏํ, คิลานาติริตฺตญฺจ อติริตฺตํ อธิกนฺติ วุจฺจติ, ตโต อญฺญํ อนติริตฺตกํ อนธิกนฺติ อตฺโถฯ กุสลํ จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติ, ตสฺมา อิตฺถิยํ ติมฺหิ ต-การสฺส จ-กาเร, ทฺวิตฺเต จ ปาจิตฺติฯ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ

[74] อิทานิ ยาย ปวาริตา, สา ปญฺจงฺคสมฺปนฺนาเยว ปวารณา นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสนนฺติ ภุญฺชมานสฺส ภุญฺชนํฯ อิมินา ยํ วิปฺปกตํ โภชนํ, ตํ ทสฺเสติฯ โภชนญฺเจวาติ ปวารณปฺปโหนกํ โภชนญฺเจว โหตีติฯ อภิหาโรติ ทายกสฺส กาเยน ปวารณปฺปโหนกสฺส อภิหรณํ, น วาจายฯ สมีปตาติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณสงฺขาตา สมีปตา จฯ เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺฐาย, สเจ ฐิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺฐาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺฐาย ทายกสฺส ฐิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา นิปนฺนสฺส วา ฐเปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปาโส เวทิตพฺโพฯ กายวาจาปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อภิหฏโภชนสฺส องฺคุลิจลนาทิกายวิกาเรน วา ‘‘อล’’นฺติอาทินา วจีวิกาเรน วา ปฏิกฺขิปนํฯ อิติ อิเมหิ ปญฺจหงฺเคหิ ปวารณา ปการยุตฺตวารณา ปญฺจองฺคาติ สมฺพนฺโธฯ ปญฺจ องฺคานิ ยสฺสา สา ปญฺจองฺคา

[75] อิทานิ เอเตสุ โอทนาทิปญฺจวิธํ โภชนํ ทสฺเสตฺวา ตานิ จ ปุน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โอทโน’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สาลีติ รตฺตสาลิอาทิกา สพฺพาปิ สาลิชาติฯ วีหีติ สพฺพาปิ วีหินามิกา วีหิชาติฯ กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติฯ กุทฺรูโส นาม กาฬโกทฺรโวฯ วรโก นาม เสตวณฺโณ โกทฺรโวฯ ยวโคธุเมสุ ปน เภโท นตฺถิฯ เอวํ ยถาวุตฺตานํ สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ โภชฺชยาคุ จาติ สมฺพนฺโธฯ โภชฺชยาคุ จาติ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภุญฺชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตฏฺฐาเน โอธิ ปญฺญายติ, สา โภชฺชยาคุฯ

-สทฺเทน โอทโน จาติ สมฺพนฺโธ , โอทโน นามาติ อตฺโถฯ สเจ ปน ภตฺเต อุทกกญฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ เทนฺติ, กิญฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติฯ สเจ ปน อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติฯ สเจ ปน ตนุกายปิ ยาคุยา สาสปมตฺตมฺปิ มจฺฉมํสขณฺฑํ วา นฺหารุ วา ปกฺขิตฺตํ โหติ, ปวารณํ ชเนติฯ

[76] สามากาทิติณํ กุทฺรูสเก สงฺคหํ คตํ, วรกโจรโก วรเก สงฺคหํ คโต, นีวาโร เจว สาลิยํ สงฺคหํ คโตติ โยชนาฯ สามากาทิติณนฺติ สามาโก อาทิ ยสฺส, ตเมว ติณํ ติณธญฺญนฺติ สมาโสฯ

[77] ภฏฺฐธญฺญมโยติ ขรปากภชฺชิเตหิ สตฺตวิเธหิ ธญฺเญหิ โกฏฺเฏตฺวา กโต, อนฺตมโส จุณฺณมฺปิ กุณฺฑกมฺปิ สตฺตุ นามาติ อตฺโถฯ สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ วา ตณฺฑุลานํ สตฺตุ วา กุณฺฑกานิ เอว วา น ปวาเรนฺติฯ ยเวน สมฺภโว อุปฺปตฺติ อสฺสาติ ยวสมฺภโว, กุมฺมาโส กุมฺมาโส นามฯ มุคฺคาทีหิ กโต ปน ปวารณํ น ชเนติฯ กปฺปิโย จาติ กปฺปิโยเยว มํโส ‘‘มํโส’’ติ วุตฺโตติ โยชนาฯ จาติ อวธารเณฯ อกปฺปิโย ปน ปฏิกฺขิปิตพฺโพวฯ ปฏิกฺขิตฺโตปิ น ปวาเรติฯ อุทเก สมฺภโว ยสฺส โส มจฺโฉ นามฯ ทฺวีสุ ปเนเตสุ สเจ ยาคุํ ปิวนฺตสฺส ยาคุสิตฺถมตฺเตสุปิ มจฺฉขณฺเฑสุ วา มํสขณฺเฑสุ วา เอกํ ขาทิตํ เอกํ หตฺเถ วา ปตฺเต วา โหติ, โส เจ อญฺญํ ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรติฯ ทฺเวปิ ขาทิตานิ โหนฺติ, มุเข สาสปมตฺตมฺปิ อวสิฏฺฐํ นตฺถิ, สเจปิ อญฺญํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติฯ

[78] อิทานิ ‘‘กีทิสํ ภุญฺชนฺโต กินฺติ วตฺวา อุปนีตํ กิํ นาม นิเสเธนฺโต ปวาเรติ นามา’’ติ โจทนํ มนสิ นิธายาห ‘‘ภุญฺชนฺโต’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ กปฺปํ วา อกปฺปํ วา ปญฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิญฺจิ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ภิกฺขุ ตนฺนาเมน เตสํ ปวารณาชนกโภชนานํ นาเมน วา ‘‘อิม’’นฺติ สามญฺเญน วา วตฺวา อภิหฏํ หตฺถปาโสปนีตํ กปฺปํ กปฺปิยํ ยถาวุตฺตโภชนํ นิเสธยํ นิเสธยนฺโต ปวาเรยฺยาติ ปทตฺถสมฺพนฺโธฯ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เยน เจ อกปฺปิยมํสญฺจ กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ นิพฺพตฺตํ อกปฺปิยโภชนญฺจ ตถา อญฺญญฺจ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ อชฺโฌหฏํ โหติ, โส สเจ ปตฺตมุขหตฺเถสุ ยตฺถ กตฺถจิ โภชเน สติ สาเปกฺโขว อญฺญํ หตฺถปาเส ฐิเตน ‘‘โอทนํ คณฺหถา’’ติอาทินา ปวารณปฺปโหนกสฺเสว นาเมน วา ‘‘อิม’’นฺติ สามญฺญวเสเนว วา กาเยเนว อภิหฏํ วุตฺตลกฺขณํ กปฺปิยเมว โภชนํ เกวลํ วา มิสฺสํ วา กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิปติ ปวาเรตีติฯ ‘‘อากิร อากิร, โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปูเรหี’’ติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[79-80] อิทานิ เย ปวารณํ น ชเนนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ลาชา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลาชา…เป.… ผลาทีนิ ปวารณํ น ชเนนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ลาชาติ สาลิอาทีหิ กตา ลาชาฯ ตํสตฺตุภตฺตานีติ เตหิ ลาเชหิ กตา สตฺตุ เจว ภตฺตานิ จฯ โครโสติ คุนฺนํ รโส ขีราทิฯ สุทฺธขชฺชโกติ มจฺฉมํเสหิ อสมฺมิสฺสตาย สุทฺธขชฺชโกฯ สตฺตุโย ปิณฺเฑตฺวา กโต อปกฺโก สตฺตุคุโฬ ปน สตฺตุโมทกสงฺขาโต ปวาเรติฯ ตณฺฑุลาติ สมปากภชฺชิตานํ สาลิอาทีนํ ตณฺฑุลา, ภชฺชิตตณฺฑุลา เอว วาฯ ภฏฺฐปิฏฺฐนฺติ สุทฺธํ ยํ กิญฺจิ ภชฺชิตํ ปิฏฺฐํฯ ปุถุกาติ สาลิอาทีนํ ปุถุกาฯ ปุถุกา หิ ตนฺติอาคมยุตฺติยา วิสุมฺปิ คยฺหติ, เอกโตปิ, ตสฺมา วุตฺตาวเสสานํ ปุถุกาเวฬุอาทีนํ ภตฺตนฺติ จ สมฺพนฺโธฯ

เวฬูติ เตสํ ตณฺฑุลา วุจฺจนฺติฯ ปุถุกา จ เวฬุ จ, เต อาทโย เยสนฺติ สมาโสฯ -สทฺโท ปเนตฺถ สพฺพตฺถาปิ โยเชตพฺโพฯ อาทิ-สทฺเทน กนฺทมูลผลานิปิ คยฺหนฺติฯ วุตฺตาวเสสานนฺติ วุตฺเตหิ สตฺตวิเธหิ ธญฺเญหิ อวเสสานํฯ รสยาคูติ รเสหิ ปกฺกมํสาทีหิ สมฺมิสฺสา ยาคุฯ รโสปิ ตาทิโสวฯ สุทฺธยาคูติ มํสาทีหิ อมิสฺสา สุทฺธยาคุฯ ผลาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กนฺทาทีนมฺปิ คหณํฯ อปิ จาติ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา สมุจฺจเย, โส ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ

[81] อิทานิ ยสฺมา สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺตํ อกตํ, ตตฺถ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, พฺยติเรกโต อติริตฺตกเต นตฺถิ, ตสฺมา อติริตฺตํ กโรนฺเตน เอวํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวาริเตนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปวาริเตน วุฏฺฐาย อติริตฺตํ น กาตพฺพํ, โภชนํ อภุตฺเตน จ อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ โภชนนฺติ ปวารณปฺปโหนกโภชนํฯ อภุตฺเตนาติ เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ อภุตฺตาวินาฯ เยน ยํวา ปุเร กตนฺติ เอตฺถ จ เอว-สทฺโท ทีฆํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโฐ, โส จ อชฺฌาหเฏน ตํ-สทฺเทน สมฺพนฺธียติ, ตสฺมา เยน ภิกฺขุนา ยํ โภชนํ ปุเร ปุพฺเพ อติริตฺตํ กตํ, เตเนว ตเมว อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมา กปฺปิยํ กาเรตฺวา ภุญฺชนฺตสฺส อญฺญํ อามิสํ อากิรนฺติ, ตํ โส ปุน กาตุํ น ลภติ, ตสฺมิํ โภชเน กริยมาเน ปฐมกเตน สทฺธิํ กตํ โหตีติฯ อญฺญสฺมิํ ปน เตน วา อญฺเญน วา กาตุํ วฏฺฏติฯ

[82] ‘‘กปฺปิย’’นฺติอาทีนิ ‘‘กโรนฺโต’’ติ เอตสฺส กมฺมปทานิฯ

กปฺปิยญฺเจว คหิตญฺเจว อุจฺจาริตญฺเจว หตฺถปาสคญฺเจว ยาวกาลิกํ อติริตฺตํ กโรนฺโต ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ ภาสตูติ โยชนาฯ ตตฺถยํ ผลํ วา กนฺทมูลาทิ วา ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ กปฺปิยํ กตํ, ยญฺจ กปฺปิยมํสํ วา กปฺปิยโภชนํ วา, เอตํ กปฺปิยํ นามฯ คหิตนฺติ ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหิตํฯ อุจฺจาริตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อุกฺขิตฺตํ วา อปนามิตํ วา, ตํ ปน อติริตฺตการเกน ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วุตฺเตน กาตพฺพํฯ หตฺถปาสคนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน หตฺถปาสํ คตํฯ อติริตฺตํ กโรนฺโตติ อีทิสํ จตุพฺพิธาการสมฺปนฺนํ โภชนํ อติริตฺตํ กโรนฺโต ปวาเรตฺวา อาสนา อวุฏฺฐิโต วา อปฺปวาเรตฺวาปิ สพฺพถา ภุตฺโต วาติ เอวํ ทุวิธวินยกมฺมาการสมฺปนฺโน ภิกฺขุฯ อลเมตํ สพฺพนฺติ เอวํ ภาสตูติ อลเมตํ สพฺพํ อิติ เอวํ ภาสตุฯ เอวํ สตฺตวิธํ วินยกมฺมาการํ สมฺปาเทนฺโต วจีเภทํ กตฺวา สกิมฺปิ เอวํ วเทยฺยาติ อตฺโถฯ

[83] กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ฐิตํ น กาตพฺพํฯ เตนาห ‘‘น กเร…เป.… หตฺถค’’นฺติฯ อุปสมฺปนฺนโต อญฺโญ อนุปสมฺปนฺโน, ตสฺส หตฺเถ คตํ อนุปสมฺปนฺนหตฺถคํฯ เปสยิตฺวาปีติ สเจ ตตฺถ อญฺโญ พฺยตฺโต ภิกฺขุ นตฺถิ, ยตฺถ อตฺถิ, ตตฺถ เปสยิตฺวาปิฯ ตํ อติริตฺตกตํ อการโก อติริตฺตการกโต อญฺโญ สพฺโพ ปวาริโตปิ อปฺปวาริโตปิ ภุญฺชิตุํ ลพฺภเตติ สมฺพนฺธนียํฯ ปวาริเตน ปน มุขญฺจ หตฺถญฺจ โสเธตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา

[84] กาลิกาติ มชฺฌนฺหิกปจฺฉิมยามสตฺตาหยาวชีวปฺปวตฺติสงฺขาโต กาโล เอเตสมตฺถีติ กาลิกา, สพฺเพปิ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตา อตฺถาฯ เต ปน คณนปริจฺเฉทโต จตฺตาโร โหนฺติฯ กิํ เต อปฺปฏิคฺคหิตาปิ สภาเวเนว กาลิกโวหารํ ลภนฺติ, อุทาหุ อญฺญถาปีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหิตา’’ติ, ปฏิคฺคหิตาเยว เต ยาวกาลิกาทิ กาลิกโวหารลาภิโน, โน อญฺญถาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ เต ทสฺเสติ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ยาว ฐิตมชฺฌนฺหิโก, ตาว ปริภุญฺชิตพฺพตฺตา ยาว มชฺฌนฺหิกสงฺขาโต กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํ, ปิฏฺฐขาทนียาทิกํ วตฺถุ, ฐิตมชฺฌนฺหิกโต ปฏฺฐาย ตํ ปริภุญฺชิตุํ น สกฺกา, กาลปริจฺเฉทชานนตฺถํ กาลตฺถมฺโภ วา โยเชตพฺโพ, กาลนฺตเร วา ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพํฯ ยาว รตฺติยา ปจฺฉิมสงฺขาโต ยาโม, ตาว ปริภุญฺชิตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํฯ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ นิเธตพฺพโต สตฺตาโห กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํฯ ฐเปตฺวา อุทกํ อวเสสํ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวํ ปริหริตฺวา สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชิตพฺพโต ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ยาวชีวิกํ

นนุ จ อญฺญตฺถ วิย ‘‘ยาวชีวิก’’นฺติ เอตฺถ กาลสุติยา อภาเว กถํ ‘‘จตฺตาโร กาลิกา’’ติ ยุชฺชตีติ? ยุชฺชติ, โสคตานํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺเสว กาลสฺสาภาวโต ชีวสงฺขาตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ขนฺธสงฺคหิตตฺตา โสปิ กาโลเยวาติฯ นนุ เจตฺถ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺฐาเนว ‘‘กาลิกา’’ติ วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? เนทเมวํ วิญฺเญยฺยํ, ‘‘กาลิก’’นฺติอาทีนิ วตฺถุสมฺพนฺเธน วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกา’’ติ ปน สามญฺญนฺตรวเสน อตฺถสทฺทสมฺพนฺเธน วุตฺตนฺติ นตฺถิ วิโรโธติฯ

[85] อิทานิ เตสุ ‘‘ปิฏฺฐ’’นฺติอาทินา ยาวกาลิกํ ทสฺเสติฯ