4. รชนนิทฺเทสวณฺณนา

[58] มูลญฺจ ขนฺโธ จ ตโจ จ ปตฺตญฺจ ผลญฺจ ปุปฺผญฺจ, เตสํ ปเภโทติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ อถ วา ปเภท-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺเต ตานิเยว ปเภโทติ กมฺมธารโย, ตโตฯ รชนฺติ เอเตหีติ รชนานิ, มูลาทีนิฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ รชนานิ มูลรชน’’นฺติอาทินา (มหาว. 344) ภควตา อนุญฺญาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘รชนา ฉปฺปการานิ, อนุญฺญาตานิ สตฺถุนา’’ติฯ

[59] มูเลติ มูลรชเน หลิทฺทิํ วิวชฺชิย สพฺพํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ มญฺเชฏฺฐิ จ ตุงฺคหารโก จาติ ทฺวนฺโทฯ อลฺลิ-สทฺเทน นีลิ-สทฺเทน จ เตสํ คจฺฉชาตีนํ ปตฺตานิ คหิตานิ อุปจาเรน, ตถา โลทฺท-สทฺเทน กณฺฑุล-สทฺเทน จ ตโจ, กุสุมฺภ-สทฺเทน กิํ สุก-สทฺเทน จ ปุปฺผานิฯ เตเนว จ ตานิ นปุํสกานิฯ ตุงฺคหารโก นาม เอโก กณฺฏกรุกฺโข, ตสฺส หริตาลวณฺณํ ขนฺธรชนํ โหติฯ อลฺลิปตฺเตน เอกวารํ คิหิปริภุตฺตํ รชิตุํ วฏฺฏติฯ ผลรชเน สพฺพมฺปิ วฏฺฏติฯ

รชนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[60] อโยปตฺโต นาม อยสา กาฬโลเหน นิพฺพตฺโต ปตฺโตฯ ชาติยา อุกฺกฏฺฐาทีนํ สามญฺญวเสนฯ ปมาณโตติ ปริจฺเฉทโตฯ ตโย ปตฺตาติ ปาฐเสโสฯ

[61] ‘‘มคเธสู’’ติ วตฺตพฺเพ มคเธติ วจนวิปลฺลาเสน วา ‘‘ปจฺจาสา สตี’’ติอาทีสุ วิย สุ-สทฺทโลเปน วา วุตฺตํฯ นาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิตนฺติ เอตฺถ มคธาเปกฺโขปิ นาฬิ-สทฺโท ทฺวย-สทฺเทน สมาโส โหติ คมฺมกตฺตาติ นาฬิยา ทฺวยํ นาฬิทฺวยํฯ ตตฺถ มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหติฯ เอตฺถ จ อฑฺฒเตรสปลานิ มาสานนฺติ วทนฺติฯ นาฬิทฺวเยน ปมิตา ตณฺฑุลา สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธา อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลา นาฬิทฺวยตณฺฑุลา, เตหิ สาธิตํ ปจิตนฺติ อตฺโถฯ โอทนนฺติ สมฺมา สมฺปาทิตํ อวสฺสาวิโตทนํฯ สูปนฺติ โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ นาติฆนํ นาติตนุกํ หตฺถหาริยํ สพฺพสมฺภารสงฺขตํ มุคฺคสุปํฯ พฺยญฺชนญฺจ ตทูปิยนฺติ ตสฺส โอทนสฺส อุปิยํ อนุรูปํ ยาว จริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยญฺชนญฺจ อุกฺกฏฺโฐ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ

[62] ตสฺสาติ ยถาวุตฺตโอทนาทิโนฯ อุปฑฺโฒติ อุปฑฺฒํ นาฬิโกทนาทิ อสฺส อตฺถีติ อุปฑฺโฒฯ เอว-กาเรน อติเรกํ นิวตฺเตติฯ ตโตติ ยถาวุตฺตนาฬิโกทนาทิโตฯ อุกฺกฏฺฐโต อุกฺกฏฺโฐ จ โอมโกมโก จ อปตฺโตติ โยชนาฯ โอมกโต โอมโก โอมโกมโกฯ อิมินา ปุน ปตฺตทฺวยทสฺสเนน ปมาณโต ตโยปิ ปตฺตา วิภาคโต นว โหนฺตีติ ทีเปติฯ ตตฺถ ยสฺมิํ มคธนาฬิทฺวยตณฺฑุโลทนาทิกํ สพฺพมฺปิ วฑฺฒนปกฺเข ฐิตํ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺฐิมราชิสมํ ติฏฺฐติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺฐิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโฐ นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺฐติ, อยํ อุกฺกฏฺโฐมโก นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ น สมฺปาปุณาติ อนฺโตคตเมว, อยํ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ นาม ปตฺโตฯ

‘‘เอกํ นาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ วุตฺตนเยเนว เหฏฺฐิมราชิสมํ ติฏฺฐติ, อยํ มชฺฌิโม นาม ปตฺโต’’ติอาทินา มชฺฌิมมชฺฌิโมมกมชฺฌิมุกฺกฏฺฐา จ ‘‘ยตฺถ อุปฑฺฒนาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ เหฏฺฐิมราชิสมํ ติฏฺฐติ , อยํ โอมโก นาม ปตฺโต’’ติอาทินา โอมกโอมโกมกโอมกุกฺกฏฺฐา จ ปตฺตา อุกฺกฏฺเฐ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เตสุ ทฺเว อปตฺตา ภาชนปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพา, นาธิฏฺฐานูปคา, น วิกปฺปนูปคาฯ

[63] กปฺโป สโก อติเรกปตฺโต ทสาหปรมํ ธาเรยฺยาติ โยชนาฯ ตตฺถ กปฺโปติ กปฺปิโยฯ สโกติ อตฺตโน สนฺตโกฯ กปฺปิยตฺตา ปน อตฺตสนฺตกตฺตา จ สตฺตนฺนมฺปิ อธิฏฺฐานวิกปฺปนูปคตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อโยปตฺโต ปญฺจหิ ปาเกหิ, มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺโก อธิฏฺฐานูปโค จ วิกปฺปนูปโค จ, ตถา อุโภปิ กากณิกมตฺตสฺสาปิ มูลสฺส อนวเสเสตฺวา ทินฺเน, สพฺพโส อตฺตสนฺตกตฺเต วิญฺญาเต จ อธิฏฺฐานวิกปฺปนูปคาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อติเรกปตฺโตติ อนธิฏฺฐิตาวิกปฺปิตตาย อติเรกปตฺโตฯ อธิฏฺฐานปจฺจุทฺธารา ปเนตฺถ จีวเร วุตฺตาวฯ วิกปฺเปนฺเตน ปน ปตฺตานํ เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวญฺจ ญตฺวา ‘‘อิมํ ปตฺต’’นฺติ วา ‘‘อิเม ปตฺเต’’ติ วา ‘‘เอตํ ปตฺต’’นฺติ วา ‘‘เอเต ปตฺเต’’ติ วา วตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํฯ สมฺมุขาทิเภโท ปเนตฺถ จีวเร วกฺขมานนเยน เวทิตพฺโพฯ ทสาหปรมนฺติ ทส อหานิ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทหาหปรโม, กาโล, ตํฯ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ ธาเรยฺโยติ ปริโภควเสน ธาเรตพฺโพฯ ตสฺมิํกาเล อตินามิเต ปตฺโต นิสฺสคฺคิโย โหตีติ โยชนาฯ อตินามิเตติ อติกฺกามิเต นิสฺสคฺคิโย โหติ, เอกาทเส อรุณุคฺคมเน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปทภาชนีเย (ปารา. 602) วุตฺตนเยน ปตฺโต นิสฺสชฺชิตพฺโพ โหติ, ตถา สติ ปาจิตฺติยาปตฺติ จสฺส โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

[64] ‘‘อจฺเฉทา’’ติอาทิ จีวเร วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – มรณุทฺธฏาติ อุทฺธรณํ อุทฺธฬํ, ปจฺจุทฺธาโรฯ มรณญฺจ อุทฺธฏญฺจ มรณุทฺธฏา, ตสฺมาฯ ฉิทฺเทนาติ เยน กงฺคุสิตฺถํ นิกฺขมติ เจว ปวิสติ จ, เตน มุขวฏฺฏิโต เหฏฺฐา ทฺวงฺคุลฉิทฺเทนฯ ปตฺตาธิฏฺฐานมุชฺฌตีติ ปตฺโต อธิฏฺฐานํ อุชฺฌติ วิสฺสชฺชติฯ

[65] อิทานิ ‘‘ปตฺต’’นฺติอาทินา อญฺญถา ปริหรเณ ทุกฺกฏํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ โสทกํ ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺยาติ โยชนาฯ น ปฏิสาเมยฺยาติ คุตฺตฏฺฐาเน น นิกฺขิเปยฺย, ‘‘โสทกํ ปตฺตํ อุณฺเห น จ โอตเป’’ติอาทินา จ โยชนียํฯ น จ โอตเปติ เนว อีสกํ ตาเปยฺยฯ น นิทเหติ นิรุทกํ กตฺวาปิ ภุสํ น นิทเหยฺย, โวทกํ กตฺวา อีสกํ ตาเปยฺยาติปิ พฺยติเรกตฺโถฯ ภูมฺยา น ฐเปติ ขราย ภูมิยา น ฐเปยฺยฯ ยตฺถ ปน วณฺโณ น ทุสฺสติ, เอวรูปาย มตฺติกาย ปริภณฺฑกตาย ภูมิยา วา ตถารูปาย เอว วาลิกาย วา นิกฺกุชฺชิตฺวา อุกฺกุชฺชิตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ โน จ ลคฺคเยติ ภิตฺติขิลาทีสุ น โอลมฺเพยฺยฯ

[66] ‘‘มิฑฺฒนฺเต วา’’ติอาทินา วตฺวา ปตฺตํ ฐเปตุํ น จ กปฺปตีติ โยเชตพฺพํฯ มิฑฺฒนฺเตติ อาฬินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ มิฑฺฒีนํ อนฺเตฯ สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ปริภณฺฑนฺเต วาติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกาย มิฑฺฒิกาย อนฺเต วาฯ เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจเย, โส จ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ องฺเก ปน อํสพทฺธเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา ฐเปตุญฺจ วฏฺฏติฯ ฉตฺเตปิ ภณฺฑเกน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา วา อฏฺฏํ กตฺวา วา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ มญฺเจปิ อญฺเญน สทฺธิํ พนฺธิตฺวา ฐเปตุํ, อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุํ วฏฺฏติฯ

[67] ปตฺเตน อุจฺฉิฏฺโฐทกญฺจ จลกฏฺฐิกญฺจ น นีหเรยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อุจฺฉิฏฺโฐทกนฺติ มุขวิกฺขาลโนทกํฯ

จลกานิ จ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิ อฏฺฐิกานิ มจฺฉมํสอฏฺฐิกานิ จ จลกฏฺฐิกํฯ ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ หตฺถโธตาทิ อุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุมฺปิ อนุจฺฉิฏฺฐํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน คณฺหิตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺฐิํ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติฯ มุขโต นีหฏํ ปน ยํ กิญฺจิ ปุน อขาทิตุกาโม ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติฯ สิงฺคิเวราทีนิ ฑํสิตฺวา ปุน ฐเปตุํ ลภติฯ ปตฺตหตฺโถติ ปตฺโต หตฺเถ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ‘‘ปตฺตหตฺโถ, กวาฏ’’นฺติ จ อุปลกฺขณเมตํฯ ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปน ปตฺตสฺมิํ สติ เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ ปณาเมตุํ, ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ, สูจิํ วา กุญฺจิกาย อวาปุริตุํ น ลภติฯ อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติฯ

[68] ภูมิยา ภูมิสมฺพนฺธี อาธารโก, ตสฺมิํ ทนฺตวลฺลิเวตฺตาทีหิ กเต วลยาธารเก จ เอกทารุนา กเต ทารุอาธารเก จ พหูหิ ทณฺเฑหิ กเต ทณฺฑาธารเก จ ยตฺถ ฐปิโต ปตฺโต ยถา ปริวตฺติตฺวา น ปริปตติ, ตถา สุฏฺฐุ สชฺชิเต ตสฺมิํ ปตฺตสฺสุปริ ปตฺโตติ เอวรูเป ทุเว ปตฺเต ฐเปยฺยาติ ปทตฺถโยชนาฯ ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ ทณฺฑาธารโก จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ ฐเปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา นิสีทิตพฺพํฯ ภูมิยนฺติ กฏสารกาทินา อตฺถตาย ภูมิยา ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา วา ปฏิกุชฺชิตฺวา วา เอกํ ปตฺตํ ฐเปยฺยาติ โยชนาฯ

[69] อิทานิ อกปฺปิยปตฺเต ทสฺเสติ ‘‘ทารู’’ติอาทินาฯ ตตฺถ สุวณฺณเมว โสวณฺณํฯ

ทารุ จ รูปิยญฺจ โสวณฺณญฺจ มณิ จ เวฬุริยญฺจ ทารุ…เป.… เวฬุริยานิ, เตหิ นิพฺพตฺตา ทารุ…เป.… มยา ฯ ทีโฆ ปน ‘‘เวฬุริยามยา’’ติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ กโตฯ เอวมุปริปิ ตาทิสํ วิญฺเญยฺยํฯ ตตฺถ อินฺทนีลาทิ มณิ นามฯ กํโส จ กาโจ จ ติปุ จ สีสญฺจ ผลิกา จ ตมฺพโลโห จาติ ทฺวนฺโท, เตหิ ชาตา กํส…เป.… ชาฯ ตตฺถ กํส-สทฺเทน วฏฺฏโลโหปิ สงฺคหิโตฯ เสตํ ติปุ, กณฺหํ สีสํฯ

[70] ฉวสีสมโยติ ฉวสฺส มตมนุสฺสสฺส สีสํ สีสกปาลํ, เตน นิพฺพตฺโต ฉวสีสมโยฯ ฆฏิ จ ตุมฺพญฺจ, เตสํ กฏาโห, เตหิ ชาตาติ ฆฏิตุมฺพกฏาหชาฯ ตตฺถ ฆฏีติ ฆโฏเยวฯ ตุมฺพํ อลาพุฯ อิติ อิเม สพฺเพ ปตฺตา อกปฺปิยา วุตฺตา, ทุกฺกฏวตฺถุกา จ วุตฺตาติ โยชนาฯ ตตฺถ รูปิยาทีสุ จตูสุ สเจ คิหี ภตฺตคฺเคสุ สุวณฺณตฏฺฏกาทีสุ พฺยญฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุํ น วฏฺฏติฯ กํสกาจผลิกชานิ ปน ตฏฺฏกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติฯ ฆฏิตุมฺพกฏาหชา ปน ลภิตฺวา ปริหริตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตาวกาลิกํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏนฺติฯ

ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา

[71-2] ทารุ …เป.… เวฬุริยามยา อกปฺปิยา, ผลิกากาจกํสชา ถาลกา คิหิสนฺตกา สงฺฆิกา จ กปฺปิยา, ตุมฺพฆฏิชา ตาวกาลิกา กปฺปิยาติ สมฺพนฺโธฯ กปฺปนฺติ ปริกปฺปนฺติ อวิโรธิภาเวเนวาติ กปฺปา, ตถา กปฺปิยาฯ น กปฺปา อกปฺปาฯ สงฺฆสฺส อิเม สงฺฆิกาฯ ตาว-สทฺโท อวธิมฺหิฯ ตาว โภชนาวธิภูโต กาโล เอตาสนฺติ ตาวกาลิกา , ภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ

ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา

[73] เยน อิริยาปเถน อุปลกฺขิโต ปญฺจนฺนํ โภชนานํ ยํ กิญฺจิ โภชนํ ภุญฺชมาโน อยํ ภิกฺขุ กปฺปิยานํ ปญฺจนฺนํ โภชนานํ หตฺถปาโสปนีตานํ ปวาริโต, ตโต อิริยาปถโต อญฺเญน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ยาวกาลิกํ ภุญฺเชยฺย เจ, อิมสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ ปทตฺถโยชนาฯ ภุญฺชนตฺถาย ปฏิคฺคหเณ ปน ทุกฺกฏํฯ ตตฺถ อิริยาย กายิกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนูปาโย อิริยาปโถ, ฐานคมนนิสชฺชนสยนานิฯ ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต, อถ วา ปวารณํ ปฏิกฺขิปนํ ปวาริตํ, ตมสฺส อตฺถีติ ปวาริโต, กตปฺปวารโณ กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ, อถ วา ปริเวสเกน วารียตีติ ปวาริโต ปฏิกฺเขปิโตฯ อนติริตฺตกนฺติ ยํ ปวาเรตฺวา อาสนา วุฏฺฐหนฺตสฺส ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ อติริตฺตกรณาทีหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ กปฺปิยํ กตํ, ตญฺจ ‘‘อชฺช วา ยทา วา อิจฺฉติ, ตทา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏํ, คิลานาติริตฺตญฺจ อติริตฺตํ อธิกนฺติ วุจฺจติ, ตโต อญฺญํ อนติริตฺตกํ อนธิกนฺติ อตฺโถฯ กุสลํ จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติ, ตสฺมา อิตฺถิยํ ติมฺหิ ต-การสฺส จ-กาเร, ทฺวิตฺเต จ ปาจิตฺติฯ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ