ตตฺถายมธิปฺปาโย – โย ภิกฺขุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสอมนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานํ ทสนฺนเมกสฺสาปิ นตฺถิตาย อนนฺตรายิโก สมาโน อนนฺตรายิกสญฺญี หุตฺวา ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตุญฺเจว อาโรเจตุญฺจ สกฺกุเณยฺยตาย ปหุ สมาโน ปหุสญฺญี หุตฺวา ติวิธอุกฺเขปนียกมฺมากรเณน อนุกฺขิตฺโต สมาโน อนุกฺขิตฺตสญฺญี หุตฺวา ครุกาปตฺตีติ สญฺญี ครุกํเยว อาปตฺติํ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาเทติ, ตสฺสายํ อาปตฺติ จ ฉนฺนา โหตีติฯ สเจ ปเนตฺถ อนาปตฺติสญฺญี วา โหติ อญฺญาปตฺติกฺขนฺธสญฺญี วา เวมติโก วา, อจฺฉนฺนา โหนฺติฯ อาโรเจนฺเตน ปน ‘‘มม เอกาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติอาทินา นเยน อาโรเจตพฺพํฯ สเจ ปน วตฺถุสภาคาปตฺติกสฺส อาโรเจติ, ตาว ตปฺปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ

สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จีวรนิทฺเทสวณฺณนา

[30] ‘‘โขมญฺจ โกเสยฺยญฺจา’’ติอาทินา นปุํสกวิคฺคเหน ทฺวนฺเท กเต โขม…เป.… ภงฺคานิฯ ตตฺถ โขมนฺติ คจฺฉชาติฯ อุปจารโต ปน โขเมน โขมสุตฺเตน วายิตนฺติ ตทฺธิเตน อุปจาเรน วา โขมํ โขมปฏจีวรํ, ตถา อวเสสานิฯ สาณํ สาณวากสุตฺเตหิ วายิตํ จีวรํฯ ภงฺคํ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ วา โวมิสฺเสตฺวา วายิตจีวรํฯ วากมยเมว วาติ เกจิฯ กมฺพลนฺติ มนุสฺสโลมํ วาฬโลมญฺจ ฐเปตฺวา เสสโลเมหิ วายิตํฯ เอตานีติ โขมาทีนิ ยถาวุตฺตานิฯ สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิฯ ชาติโต กปฺปิยานิ ฉ จีวรานิ ภวนฺติฯ

[31] อิทานิ ‘‘ทุกูล’’นฺติอาทินา เตสํ อนุโลมานิ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ทุกูลนฺติ ทุกูลสงฺขาเตน เกนจิ วากวิเสเสน วายิตํ จีวรํฯ เจวาติ สมุจฺจเย, โส อุปริ อากฑฺฒิตพฺโพฯ ปฏฺฏุณฺณนฺติ ปฏฺฏุณฺเณสุ ชาตํ ปฏฺฏุณฺณํฯ

เทสวาจิโน พหุวจนนฺตาติ พหุวจเนน วิคฺคโหฯ ตถา โสมารา จ จีนา จ, เตสุ ชาตํ โสมารจีนชํฯ อิมานิ ตีณิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยานิฯ เอหิภิกฺขูนํ ปุญฺญิทฺธิยา ชาตํ อิทฺธิชํ, ตํ ปน โขมาทีนํ อญฺญตรํฯ เทวทินฺนนฺติ เทเวหิ ทินฺนํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ จีวรํฯ ตเทตํ ทุกูลาทิ ตสฺส ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โขมาทิโน อนุโลมิกํ โหติฯ ตตฺถ โลมานิ อนุคตํ อนุโลมํ, ยถา เสสโลมานิ อนุคตํ โลมํ ตทนุกูลตฺตา ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ, ตถา ตํชาติยกํ เยสํ เกสญฺจิ อนุกูลํ สพฺพมฺปิ รุฬฺหีวเสน ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติฯ ตเมว อนุโลมิกํ, อนุกูลนฺติ อตฺโถฯ กถํ? ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ, ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ, อิทฺธิชํ เทวทินฺนญฺจ โขมาทีนมนุโลมนฺติฯ

[32-3] เอวํ สานุโลมานิ จีวรานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อธิฏฺฐานาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวร’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวุตฺเตปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพตาย สพฺพตฺถ จ-สทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ, ติจีวรญฺจ…เป.… กณฺฑุจฺฉาทิญฺจ อธิฏฺเฐยฺย น วิกปฺเปยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรํฯ ปริกฺขารญฺจ ตํ โจฬญฺจาติ ปริกฺขารโจฬํฯ วสฺสสฺส โยคฺคา วสฺสิกา, สาว สาฏิกา วสฺสิกสาฏิกาฯ ปุญฺฉติ อเนนาติ ปุญฺฉนํ, มุขสฺส ปุญฺฉนํ มุขปุญฺฉนํฯ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนํ, มุขปุญฺฉนญฺจ นิสีทนญฺจ มุขปุญฺฉนนิสีทนํ ฯ สยนสุขาทิํ ปฏิจฺจ อตฺถรียตีติ ปจฺจตฺถรณํ, ตเทว ปจฺจตฺถรณกํฯ กณฺฑุํ ฉาเทตีติ กณฺฑุจฺฉาทิฯ อธิฏฺฐเหติ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทินา นวนฺนํ นามํ คเหตฺวา อธิฏฺเฐยฺยฯ น วิกปฺเปยฺยาติ ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา น วิกปฺเปยฺย, ตสฺส ตสฺส ปน นามํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถาติ อิเมสุ นวสุ จีวเรสุฯ ติจีวรนฺติ ติจีวรนาเมน อธิฏฺฐิตํฯ ตถา หิ อธิฏฺฐานโต ปุพฺเพ วิสุํ ติจีวรํ นาม นตฺถิ สงฺฆาฏิอาทิปฺปโหนกสฺส ปจฺจตฺถรณาทิวเสนาปิ อธิฏฺฐาตุํ อนุญฺญาตตฺตาฯ ตํ วินา เอกาหํ เอกทิวสมฺปิฯ น วเสยฺยาติ อลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ อวิปฺปวาสสีมโต อญฺญตฺถ วาสํ น กเรยฺยาติ อตฺโถฯ เอวํ สติ ติจีวรญฺจ นิสฺสชฺชิตพฺพํ โหติ, ปาจิตฺติยญฺจ อาปตฺติํ อาปชฺชตีติ ทีเปติฯ นิสีทนํ วินา จาตุมาสํ น วเสยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ จตุนฺนํ มาสานํ สมาหาโร จตุมาสํ, ตเมว จาตุมาสํฯ ตํ อจฺจนฺตสํโยควเสนฯ

[34] อิทานิ ‘‘อิม’’นฺติอาทินา ‘‘อธิฏฺเฐยฺยา’’ติ วุตฺตมธิฏฺฐานํ ทสฺเสติฯ สงฺฆาฏิํ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ อธิฏฺฐเหติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อธิฏฺฐเหติ หตฺถปาเส ฐิตํ เอวํ อธิฏฺเฐยฺยฯ อหตฺถปาสนฺติ หตฺถสฺส ปาโส สมีโป หตฺถปาโส, อฑฺฒเตยฺยหตฺถพฺภนฺตโรฯ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตโรติปิ วทนฺติฯ นตฺถิ หตฺถปาโส เอติสฺสาติ อหตฺถปาสา, ตํ เอตนฺติ อธิฏฺฐเหติ สมฺพนฺโธฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อนฺโตคพฺเภ วา อุปริปาสาเท วา ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺตนโยคฺเค ปเทเส วา ฐิตํ จีวรํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ อธิฏฺเฐยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ตโต ทูเร ฐิตมฺปิ อธิฏฺฐาตพฺพนฺติปิ วทนฺติฯ เสเสสุปีติ อุตฺตราสงฺคาทิกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิปริยนฺเตสุปิ อวเสสจีวเรสุฯ อยํ นโยติ อยเมว นโยฯ ยถา สงฺฆาฏิยา, เอวํ ‘‘อิมํ อุตฺตราสงฺคํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทิ วุตฺตนโยวาติ วุตฺตํ โหติฯ อธิฏฺฐหนฺเตน ปน หตฺเถน คเหตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กาเยน วา อธิฏฺฐาตพฺพํ, วจีเภทมตฺตํ กตฺวา วาจาย วาฯ ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬมฺปิ อธิฏฺฐาตุํ วฏฺฏตีติฯ

[35] อิทานิ เอวํ อธิฏฺฐหโต อญฺญํ ลทฺธา อธิฏฺฐาตุกาเมน ปจฺจุทฺธริตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺฐหนฺโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สงฺฆาฏิ ปภุติ อาทิ ยสฺส ตํ สงฺฆาฏิปฺปภุติฯ เอตํ ‘‘อธิฏฺฐหนฺโต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อธิฏฺเฐยฺยา’’ติ เอตฺถาปิ กมฺมปทํ, ‘‘ปุพฺพจีวร’’นฺติ เอตฺถ ปน วิเสสนํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ปจฺจุทฺธริตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวาฯ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐหิตฺวา ฐปิตวตฺเถหิ สงฺฆาฏิอาทีนิ กโรติ, นิฏฺฐิเต รชเน จ กปฺเป จ อิมํ ปริกฺขารโจฬํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺฐาตพฺพานิฯ ปตฺตาธิฏฺฐหเนติ ปตฺตสฺส อธิฏฺฐาเนฯ ตถาติ จ ยถา จีวเร, ตถา ปตฺเตปิ อธิฏฺฐานาทิกํ สพฺพนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน ‘‘อิมํ ปตฺตํ, เอตํ ปตฺต’’นฺติ วา วิเสโสฯ

[36] อิทานิ ปจฺจุทฺธารวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิมํ ว อิติ วา-สทฺโท รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโฐ, โส อิติ-สทฺทโต ปรํ โยเชตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏิํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วา สํเสติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ สํเสติ วเทยฺยฯ เอวนฺติ ยถา นาเมน สงฺฆาฏิ ปจฺจุทฺธริตพฺพา, ตถา อุตฺตราสงฺคาทีนีติ อตฺโถฯ วิทูติ ปจฺจุทฺธเรติมสฺส กตฺตุปทํ, ปญฺญวาติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถาปิ ทูราสนฺนตาที วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

[37-8] อิทานิ สงฺฆาฏิอาทีนํ ฉนฺนํ ปมาณปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ ‘‘สงฺฆาฏี’’ติอาทินาฯ ปจฺฉิโม อนฺโต ปจฺฉิมนฺโต, เตน, ปจฺฉิมโกฏิยาติ อตฺโถฯ ทีฆโสติ ทีฆโตฯ มุฏฺฐิยา สหิตํ ปญฺจกํ ยสฺสา สา มุฏฺฐิปญฺจกา, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ปน มุฏฺฐิปญฺจโกฯ มุฏฺฐิ-สทฺเทเนตฺถ อุปจารวเสน กตมุฏฺฐิโก หตฺโถว วุตฺโตฯ สุคตสฺส จีวรโต อูนาติ สมาโสฯ

อปีติ วุตฺตสมุจฺจเย, เตน ยถาวุตฺตปจฺฉิมปฺปมาณา จ อยญฺจ อุตฺตมปฺปมาณาติ อตฺโถฯ ‘‘ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติ อิทํ มุฏฺฐิตฺติกญฺจ ติริยนฺติ เอตฺถาปิ อนุวตฺเตตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ จ-สทฺโท ‘‘อุตฺตมนฺเตน สุคตจีวรูนาปิ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สมุจฺจิโนติฯ ตตฺถ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย เอกา สุคตวิทตฺถิ, ตาย วิทตฺถิยา นว วิทตฺถิโย ทีฆโต สุคตจีวรปฺปมาณํ, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย, ตํ ปน วฑฺฒกิหตฺเถน ทีฆโต เตรส หตฺถา เอกา จ วิทตฺถิ, ติริยโต นว หตฺถา โหนฺติฯ ตํวเสน อุภยตฺถ อูนตา วิญฺญาตพฺพาฯ

อุตฺตราสงฺโคปิ ตตฺตโกวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอกํสิกสฺสปี’’ติ อาหฯ เอโก อํโส เอกํโส, ตตฺถ กาตพฺพนฺติ ตทฺธิเต เอกํสิกํฯ ‘‘อนฺตรวาสโก’’จฺจาทินา นิวาสนํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อนฺตรํ มชฺฌปเทโส, อนฺตเร มชฺเฌ กฏิปฺปเทเส วาโส วตฺถํ อนฺตรวาโส, โสเยว อนฺตรวาสโกฯ จาปีติ สมุทาโย, เอโก วา สมุจฺจโยฯ อฑฺเฒน ตติโย ภาโค อฑฺฒเตยฺโยฯ เอตฺถ ทฺวินฺนํ หตฺถโกฏฺฐาสานํ สมฺปุณฺณานํ ตติยโกฏฺฐาสสํสิชฺฌเน กรณภูตา อฑฺฒ-สทฺทนิทฺทิฏฺฐา ยา วิทตฺถิ , สาว ตติโยติ นิทฺทิฏฺโฐติ อุปฑฺฒหตฺถสงฺขาโต ตติโย ภาโค อฑฺฒเตยฺโยฯ โส จ นานนฺตเรน ทฺวิหตฺถตติยตา ลพฺภตีติ ทฺเว หตฺถา, เอกา จ วิทตฺถิ อฑฺฒเตยฺโยฯ ตํสนฺนิโยเคน ปเนตฺถ อนฺตรวาสโกว อฑฺฒเตยฺโยติ เวทิตพฺโพฯ ทฺเว หตฺถา ยสฺสาติ พาหิรตฺถสมาโสฯ ปารุปเนนาปิ สกฺกา นาภิํ ปฏิจฺฉาเทตุนฺติ ‘‘ทฺวิหตฺโถ’’ติ วุตฺตํฯ วา-สทฺโท อฑฺฒเตยฺยํ วิกปฺเปติฯ ติริยสฺส อนฺโตติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโส, ติริยเมว อนฺโตติ วา กมฺมธารโย ‘‘คามนฺโต’’ติอาทีสุ วิยฯ

[39] ‘‘นิสีทนสฺสา’’ติอาทินา นิสีทนจีวรํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ นิสีทนํ นาม สเม ภูมิภาเค เอฬกโลมานิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กญฺชิกาทีหิ สิญฺจิตฺวา กโต ทฺวีสุ ฐาเนสุ ผาลิตตฺตา ตีหิ ทสาหิ ยุตฺโต ปริกฺขารวิเสโสฯ วิทตฺถี ทฺเวติ ทฺเว วิทตฺถีฯ วิสาลโต ปุถุลโตฯ

[40] ‘‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที’’ติอาทินา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ กณฺฑูติ หิ น อตฺถโต นานํ, ตคฺคหเณน ปเนตฺถ ปิฬกสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธํ คยฺหติฯ กณฺฑุํ ยถาวุตฺตํ ปิฬกาทิํ ปฏิจฺฉาเทตีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิฯ ปฏิจฺฉทนํ วา ปฏิจฺฉาโท, ยถาวุตฺตกณฺฑุยา ปฏิจฺฉาโท กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาโท, โส อสฺส อตฺถีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที, ตสฺสฯ ติริยนฺติ ติริยโตฯ

[41] ‘‘วสฺสิกา’’ติอาทินา วสฺสิกสาฏิกํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิญฺเญยฺยํฯ

[42] เอวํ ปมาณวนฺตานํ ปมาณํ ทสฺเสตฺวา วุตฺตปฺปมาณาติกฺกเม โทสํ, เกสญฺจิ ปมาณาภาวคณนาภาวญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอตฺถาติ วุตฺตปฺปมาณวนฺเตสุ จีวเรสุฯ ตทุตฺตริ ตโต วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตริ นิปาเตน อุตฺตริ-สทฺเทน ตปฺปุริโสฯ กโรนฺตสฺส สมฺปาเทนฺตสฺสฯ เฉทนปาจิตฺตีติ เฉทเนน สหิตา ปาจิตฺติ, อติเรกํ ฉินฺทิตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ วุตฺตปฺปมาณโต ปน อติเรกญฺจ อูนกญฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺฐาตพฺพํฯ เยน มุขํ ปุญฺฉนฺติ, ตํ มุขสมฺพนฺธีติ มุขสฺส โจฬนฺติ สมาเส ทฺวนฺโทฯ อากงฺขิตํ อิจฺฉิตํ ปมาณนฺติ กมฺมธารโยฯ ตเมเตสมตฺถีติ อากงฺขิตปฺปมาณิกาฯ

เอตฺถ จ ติจีวราทีสุ อวุตฺเตปิ คณนวิภาเค ปจฺจตฺถรณมุขปุญฺฉนปริกฺขารโจเฬ ฐเปตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย ฉกฺกเมเกกเมว วฏฺฏติฯ มุขปุญฺฉนโจฬานิ ปจฺจตฺถรณานิ จ พหูนิปีติ วิญฺญาตพฺพํฯ

[43] คณนาติ เอตฺถ นปุํสกสฺส อิตฺถิวจเนน โยคาภาวา ‘‘น ทีปิตา’’ติ ลิงฺคํ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อฏฺฐกถายํ น ปกาสิตาติ อตฺโถฯ ติณฺณํ ปเนเตสํ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํ, วิกปฺปนูปคปจฺฉิเมน ปจฺฉิมปฺปมาณํ อตฺถิเยวฯ อิทานิ ยสฺมา ตตฺถ ตํ สพฺพํ น ทีปิตํ, ตสฺมา วิกปฺปนูปคถวิกาทิ สพฺพํ เอกํ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ, พหูนิ เอกโต กตฺวา ‘‘ปริกฺขารโจฬานี’’ติปิ วตฺวา อธิฏฺฐาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาหฯ อิมินา ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ ทสฺเสติฯ ถวิกาทิํ ถวิกา อาทิ ยสฺส ปริสฺสาวนาทิโนติ สมาโสฯ วิกปฺปสฺส อุปคํ วิกปฺปิยํ, ตญฺจ อุปริ วกฺขติฯ

[44] อิทานิ ติณฺณํ จีวรานํ ปฏิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อหตา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อหเตน นเวน อโธเตน กปฺปํ สทิสํ อหตกปฺปํ, เอกวารโธตํฯ อหตญฺจ อหตกปฺปญฺจ อหตาหตกปฺปานิ, วตฺถานิ, เตสํฯ ทฺเว คุณา ปฏลานิ ยสฺส สาติ ทุคุณาฯ ‘‘คุโณ ปฏลราสีสู’’ติ หิ อภิธานปฺปทีปิกาฯ ทุคุณา ทุปฏฺฏา, อุตฺตรสฺมิํ เทหภาเค อาสญฺชียตีติ อุกฺกราสงฺโคฯ เอกจฺจํ เอกปฏฺฏํ อสฺส อตฺถีติ เอกจฺจี, เอกปฏฺโฏติ อตฺโถฯ นิปาโต วา เอกจฺจีติฯ ตถาติ สมุจฺจเย, อนฺตรวาสโก จาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปมายํ วา, ยถา อุตฺตราสงฺโค เอกจฺจิโย, เอวํ อนฺตรวาสโกติ อตฺโถฯ

[45] ‘‘อุตู’’ติ อเนกอุตุ คหิตาติ อุตุโต ทีฆกาลโต อุทฺธฏา อุตุทฺธฏา, เตสํ ปิโลติกานนฺติ อตฺโถฯ เสสาติ อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกาฯ

ปํสุ วิย กุจฺฉิตํ อุลติ ปวตฺตตีติ ปํสุกูลํ, รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ฐิตํ โจฬขณฺฑํ, ตสฺมิํฯ ยา ยา รุจีติ อพฺยยีภาเว ยถารุจิ, ยาวทตฺถํ สตปฏฺฏมฺปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ

[46] อิทานิ ตีสุ ฉินฺทิตฺวา กาตุํ อปฺปโหนฺเตสุ กาตพฺพวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ติจีวรสมุทายโต เอกเทสภูตานํ ทฺวินฺนเมกสฺส จ สงฺขาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา ตีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เอกวจนสฺส พหฺวตฺเถน โยคาภาวโต ทฺวิจีวรสงฺขาตพหฺวตฺถวเสน วจนํ วิปริณาเมตฺวา ยานิ ปโหนฺติ, ตานิ ทฺเว วาปิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ยํ ปโหติ, ตํ เอกํ วา ฉินฺทิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํฯ ปโหนฺตีติ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณฉินฺนกานิ ปโหนฺติฯ อปีติ สมฺภาวเน, ตีสุ กา กถาติ อตฺโถฯ อนฺวาธินฺติ อาคนฺตุกปตฺตํฯ อนุ ปจฺฉา อาธียตีติ อนฺวาธิ, ยํ จีวรสฺโสปริ สงฺฆาฏิอากาเรน อาโรเปตพฺพํฯ อนาทิณฺณนฺติ อนาโรปิตํ อนฺวาธิกํฯ น ธาเรยฺยาติ อิมินา ยทิ ธาเรยฺย, ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติฯ

[47-8] อิทานิ ‘‘ติจีวรํ น วเสยฺย วิเนกาห’’นฺติ วุตฺตานํ ติณฺณํ อวิปฺปวาสลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเม’’ติอาทินา อุโทสิตสิกฺขาปเท (ปารา. 471 อาทโย) วุตฺตปริหารมาหฯ ตตฺถ คาเม วา…เป.… วิหาเร วา ติจีวรํ นิกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิย อวยเวปิ สมุทายโวหารวเสน ตีสุ เอกมฺปิ ‘‘ติจีวร’’นฺติ วุตฺตํฯ ภิกฺขุสมฺมุติยญฺญตฺราติ สงฺเฆน คิลานสฺส ภิกฺขุโน ทียมานํ จีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุติํ วินาฯ

วิปฺปวตฺถุนฺติ เอกูปจารนานูปจารคามาทิโต พหิ, อถ วา นิเวสนาทีนํ, ตตฺถ จ คพฺโภวรกานํ จีวรสฺส วา หตฺถปาสํ อติกฺกมฺม จีวเรน วิปฺปยุตฺโต หุตฺวา วสิตุํฯ เอตฺถ จ คามาทีนํ เอกูปจารนานูปจารตา เอกกุลนานากุลสนฺตกสฺส คามาทิโน ปริกฺเขปสฺส, ปริกฺเขโปกาสสฺส จ วเสน สตฺถอพฺโภกาสานํ สตฺตพฺภนฺตรวเสน จ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ เอโก อพฺภนฺตโร อฏฺฐวีสติหตฺโถ โหติฯ เอตฺถ จ นิเวสนาทีนิ คามโต พหิ สนฺนิวิฏฺฐานีติ ทฏฺฐพฺพํ วิสุํ คามสฺส คหิตตฺตา, ตถา อุโทสิตาทีหิ อญฺญํ นิเวสนํฯ

ตตฺถ อุโทสิโต นาม ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลาฯ ปาสาโท ทีฆปาสาโทฯ หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ นาวา จ อฏฺโฏ จ มาโฬ จ อาราโม จ นาวา…เป.… อารามํ, ตสฺมิํฯ อฏฺโฏ นาม ปฏิราชาทีนํ ปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโทฯ อาราโม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วาฯ สตฺโถ จ เขตฺตญฺจ ขลญฺจาติ ทฺวนฺโทฯ สตฺโถ นาม ชงฺฆสตฺโถ วา สกฏสตฺโถ วาฯ ขลํ วุจฺจติ ธญฺญกรณํฯ ทุโม นาม ทุมมูลํ ฉายาย ผุฏฺโฐกาโส อุปจารวเสนฯ อพฺโภกาโส ปน อคามเก อรญฺเญว อธิปฺเปโตฯ

[49] อิทานิ ‘‘เอตํ…เป.… สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา นวนฺนเมว ปจฺจุทฺธาโร วุตฺโต, น ปน เตสํ กาลปริจฺเฉโทติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โรคา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ เทวทตฺโต ทตฺโตติ นาเมกเทเสนาปิ นามโวหารโต วสฺสิกสาฏิกาว ‘‘สาฏิกา’’ติ ปกรณวเสน คมฺมมานตฺถตฺตา วุตฺตาฯ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกา จ โรควสฺสานปริยนฺตาฯ โรคา จ วสฺสานา จ มาสา โรควสฺสานา, เต ตทติกฺกเมน ปจฺจุทฺธริตพฺพตาย ปริยนฺตา ยาสนฺติ วิคฺคโหฯ

กิํ วุตฺตํ โหติ? วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเม กตฺติกปุณฺณมาย เอว ปจฺจุทฺธริตพฺพาฯ

ตถา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกา อาพาเธสุ วูปสนฺเตสูติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ หิ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.469) วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน เกจิ อาจริยา ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวาติ วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา’’ติ วทิํสุ, ตํ น ยุชฺชติฯ ปจฺจุทฺธารวินยกมฺมวิสเยเยว ปจฺจุทฺธาร-สทฺทสฺส ทิฏฺฐตฺตา, ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 358) ปาฬิวจนโต จฯ ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุ’’นฺติ จ จตุนฺนํ มาสานํ อธิฏฺฐาเนน สห อจฺจนฺตสํโยโค ทสฺสิโตติ น เตน อธิฏฺฐานเภโท วิญฺญายติฯ เตเนว กุรุนฺทฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺฐาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. 358) วจนโต กตฺติกปุณฺณมาย เอว ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต วิกปฺเปตพฺพาติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺฐานํ วิชหตี’’ติ (กงฺกา. อฏฺฐ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํฯ มาติกาฏฺฐกถายมฺปิ ปจฺจุทฺธารวเสนาปิ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ สพฺพฏฺฐกถาโย สเมนฺติ, ยุตฺติ จ อวิรุทฺธา โหนฺตีติฯ ตโต ปรนฺติ ปจฺจุทฺธารโต อุปริฯ วิกปฺเปยฺยาติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปยฺยฯ วสฺสิกสาฏิกํ กตฺติกปุณฺณมายํ ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺตสฺส ปฐมทิวเส วิกปฺเปยฺย, เอวํ อสติ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสสาติ อปเร สตฺต จีวรานิ เสสาฯ นตฺถิ ปริยนฺตํ วุตฺตสทิโส กาลปริจฺเฉโท เอเตสนฺติ อปริยนฺติกาฯ

[50] อิทานิ ปจฺจตฺถรณาทิกํ จีวรจตุกฺกํ สทสาทิกํ วฏฺฏติ, นาปรนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจตฺถรณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปริกฺขาโร จ มุขปุญฺฉนญฺจาติ ทฺวนฺโทฯ ปริกฺขารมุขปุญฺฉนเมว โจฬกนฺติ กมฺมธารโยฯ

ทฺวนฺทสมาสนฺเต สุยฺยมานตฺตา ปน โจฬก-สทฺโท ปริกฺขาร-สทฺทโต จ ปรํ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ปริกฺขารโจฬก’’นฺติฯ ตํ ปน สามญฺญโชตนาย วิเสเสปิ อวฏฺฐานโต ฐเปตฺวา ปญฺจ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬนาเมนาธิฏฺฐิตานิ อวเสสํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺจตฺถรณญฺจ ปริกฺขารมุขปุญฺฉนโจฬกญฺจ ปจฺจตฺถรณ…เป.… โจฬกญฺจ นิสีทนญฺจาติ เอตํ จีวรจตุกฺกํ สทสมฺปิ อรตฺตมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธฯ สทสนฺติ สห ยาหิ กาหิจิ ทสาหีติ สทสํฯ สทสเก ลพฺภมาเน อทสมฺปิ ลพฺภเตวาติ สทสมฺปิ อทสมฺปิ ปุปฺผทสมฺปีติ เอตฺถ อตฺโถฯ ปิ-สทฺโท วุตฺตาวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ อรตฺตนฺติ นีลปีตาทิรชเนน อรญฺชิตมฺปิฯ ปิ-สทฺเทน รญฺชิตนีลปีตาทิกมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปีติฯ อาทิณฺโณ กปฺโป ยสฺส นตฺถีติ ตํ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิฯ ปิ-สทฺเทน อาทิณฺณกปฺปมฺปิฯ

นนุ จ ‘‘น ภิกฺขเว สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรตพฺพานี’’ติอาทินา (มหาว. 372) สพฺพนีลกสพฺพปีตกสพฺพโลหิตกจีวรานิ สามญฺเญน ปฏิกฺขิตฺตานีติ กถมิทํ จีวรจตุกฺกํ สทสาทิกํ วฏฺฏติ, กถญฺจ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ วฏฺฏตีติ? วุจฺจเต – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ กุสจีรํ นิวาเสตฺวา’’ติอาทินา อุปฺปนฺนวตฺถูสุ (มหาว. 371) ‘‘น ภิกฺขเว กุสจีรํ…เป.… ติตฺถิยทฺธโช ธาเรตพฺโพฯ

โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทินา (มหาว. 371) อุปฺปนฺนวตฺถุวเสเนว นิวาสนปารุปนสงฺขาตธารณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา จ ตตฺเถว อฏฺฐกถายญฺจ (มหาว. อฏฺฐ. 372) ‘‘สพฺพนีลกาทีนิ รชนํ โธวิตฺวา ปุน รชิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, น สกฺกา เจ โหนฺติ โธวิตุํ, ปจฺจตฺถรณานิ วา กาตพฺพานิ, ทุปฏฺฏจีวรสฺส วา มชฺเฌ ทาตพฺพานิ, อจฺฉินฺนทสทีฆทสานิ ทสา ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, กญฺจุกํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา รชิตฺวา ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, เวฐเนปิ เอเสว นโย’’ติ นิวาสนปารุปนวเสเนว ธารณปริโภคานํ วุตฺตตฺตา จ ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปเท (ปาจิ. อฏฺฐ. 368) ‘‘ยํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตเทว จีวรนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ ปญฺจนฺนํเยว กปฺปพินฺทุโน อนุญฺญาตตฺตา จ ติจีวรกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกสงฺขาตานิ ปญฺจ จีวรานิ กายปริหาริยาเนว อทสานิ อสพฺพนีลกาทีนิ กปฺปิยรชนรชิตานิ อาทิณฺณกปฺปานิเยว โหนฺติ, น นิยเมน นิวตฺติตานิ ปรานิ จตฺตารีติ จีวรจตุกฺกเมว สทสาทิกํ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ วฏฺฏตีติฯ

[51] เสสจีวรปญฺจกํ อทสํเยว รชิตํเยว อาทิณฺณกปฺปํว กปฺปตีติ โยชนาฯ รชิตนฺติ กปฺปิยรชเนน รชิตํฯ นิสีทนสฺส ยถาวุตฺเตนตฺเถน สพฺพตฺถ อทสตฺถํ นิเสเธตุํ ‘‘สทสํว นิสีทน’’นฺติ วุตฺตํฯ สติ หิ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหติฯ

[52] อิทานิ อนธิฏฺฐิเต อนิสฺสฏฺเฐ จ กา ปวตฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนธิฏฺฐิต’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนธิฏฺฐิตนฺติ ติจีวราทิวเสน อนธิฏฺฐิตํฯ อนิสฺสฏฺฐนฺติ ยสฺส กสฺสจิ ทานลกฺขเณน อทินฺนํฯ วิกปฺเปตฺวา ปริภุญฺชเยติ วกฺขมานนเยน เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวญฺจ สลฺลกฺเขตฺวา วิกปฺเปตฺวา ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริภุญฺเชยฺยฯ วกฺขมานนเยน ปน วิญฺญายตีติ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ น วุตฺตํฯ

อิทานิ ‘‘วิกปฺเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ กีทิสํ ตํ เหฏฺฐิมนฺเตน วิกปฺปิยนฺติ อาห ‘‘หตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ หตฺโถ ทีเฆน ยสฺส ตํ หตฺถทีฆํฯ ตโตติ ตสฺมา หตฺถโตฯ อุปฑฺโฒ หตฺถสฺส ทุติโย ภาโค วิทตฺถิสงฺขาโต วิตฺถาเรน ยสฺส ตํ อุปฑฺฒวิตฺถารํฯ

[53] อิทานิ ยถาวุตฺตวิธานํ เตจีวริกสฺเสว วเสน, อปโร ปน อญฺญถา ปฏิปชฺชตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวรสฺสา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ นาเมนาธิฏฺฐิตานิ ตีณิ จีวรานิ เอตสฺสาติ ติจีวโรฯ ตสฺส วินยเตจีวริกสฺสาติ อตฺโถ, น ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺฐิตจีวรสฺสฯ วินยเตจีวริกสฺส ปน อุโทสิตสิกฺขาปเท วุตฺตปริหาโร นตฺถิฯ ปริกฺขารโจฬิโยติ ปริกฺขารโจฬมสฺส อตฺถีติ ณิเกน ย-กาโรฯ สพฺพนฺติ สกลํ นววิธมฺปิ จีวรํฯ ตถา วตฺวาติ เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวญฺจ ญตฺวา ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺฐามี’’ติอาทินา วตฺวาฯ อธิฏฺฐตีติ อธิฏฺฐาติฯ

[54] อธิฏฺฐิตจีวรํ ปน ปริภุญฺชโต กถํ อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจฺเฉทา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อจฺเฉโท จ วิสฺสชฺชนญฺจ คาโห จ วิพฺภโม จาติ ทฺวนฺโทฯ อจฺเฉโท นาม โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหณํฯ วิสฺสชฺชนํ ปเรสํ ทานํฯ คาโห วิสฺสาเสน คหณํฯ วิพฺภโม สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมนํฯ ตทาปิ ตสฺส อญฺญสฺส ทาเน วิย จีวรสฺส นิราลยภาเวน ปน ปริจฺจาโคติฯ ฏีกายํ ปน ภาทิโส ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺฐานํ น วิชหตีติ อตฺถํ วิกปฺเปตฺวา ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมนํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ, การณํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ครูหิเยว สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. 2.469) ‘‘ภิกฺขุนิยา ‘หีนายาวตฺตเนนา’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา ภิกฺขุนิยา หิ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺฐานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณีภาวโต’’ติ วุตฺตํฯ

นนุ จ ภิกฺขุโน อปฺปจฺจกฺขาตสิกฺขสฺส คิหิภาวูปคมเนน อธิฏฺฐานวิชหเนน นิราลยภาโว การณภาเวน วุตฺโต, เอวํ สติ ปริวตฺตลิงฺคสฺส นตฺถิ นิราลยภาโวติ กถมสฺส อธิฏฺฐานํ วิชหตีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ พุทฺธมตญฺญูหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.69) ‘‘ยํ ปนสฺส ภิกฺขุภาเว อธิฏฺฐิตํ ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, ตํ อธิฏฺฐานํ วิชหติ, ปุน อธิฏฺฐาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา นตฺเถตฺถ โทโสติฯ

มารณลิงฺคสิกฺขาติ อุตฺตรปทโลเปน อุปจาเรน วา ลิงฺคปริวตฺตนํ สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺจ ‘‘ลิงฺคสิกฺขา’’ติ จ วุตฺตํฯ อิติ เอเต อฏฺฐ สพฺเพสุ นวสุ จีวเรสุ อธิฏฺฐานสฺส วิโยโค วิปฺปวาโส, ตสฺส การณา โหนฺตีติ ปาฐเสโสฯ ติจีวรสฺส ปน น เกวลํ อิเมเยว อฏฺฐ, วินิวิทฺธฉิทฺทญฺจ อธิฏฺฐานวิโยคการณนฺติ ลิงฺควจนญฺจ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ อพฺภนฺตเร เอกสฺสปิ ตนฺตุโน อภาเวน วินิวิทฺธํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฉิทฺทํกนิฏฺฐงฺคุลินขปิฏฺฐิปฺปมาณํ วินิวิทฺธฉิทฺทํฯ ตตฺถ สงฺฆาฏิยา จ อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส, ติริยนฺตโต อฏฺฐงฺคุลปฺปมาณสฺส, อนฺตรวาสกสฺส ปน ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺเสว ติริยนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺฐานํ ภินฺทติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ สูจิกมฺมํ กโรนฺเตน จ ฉินฺทิตฺวา ทุพฺพลฏฺฐานาปนยเนน ฉิทฺทํ อทสฺเสตฺวา กาตพฺพํฯ

[55] อิทานิ อกปฺปิยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กุสา จ วากา จ ผลกานิ จ, เตสํ จีรานิ กุส…เป.… จีรานิฯ ตตฺถ กุเสน คนฺเถตฺวา กตํ กุสจีรํฯ ตถา วาเกน คนฺเถตฺวา กตํ วากจีรํ, ตาปสานํ วกฺกลํฯ ผลกสณฺฐานานิ ผลกานิ สิพฺพิตฺวา กตํ ผลกจีรํฯ เกสวาลชนฺติ เกเสหิ จ วาเลหิ จ ชาตํ วายิตํ กมฺพลนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุลูกปกฺขาชินกฺขิเปติ อุลูกานํ โกสิยสกุณานํ ปกฺขํ ปกฺเขน กตํ นิวาสนญฺจ อชินกฺขิปํ สโลมํ สขุรํ อชินมิคานํ จมฺมญฺจ ธารยโต ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[56] กทเลรกกฺกทุสฺเสสูติ กทลิโย จ เอรโก จ อกฺโก จ, เตสํ ทุสฺสานิ วตฺถานิ, เตสุ เจว มกจิวาเกหิ กเต โปตฺถเก จาปิ ทุกฺกฏํฯ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํฯ กทลิทุสฺสาทิสทฺเทน ตํธารณมธิปฺเปตํ, ตสฺมา ตํธารณนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ‘‘นีลโก จา’’ติอาทินา ทฺวนฺโทฯ สพฺพา นีลก…เป.… กณฺหกาติ กมฺมธารโยฯ นีลาทิวณฺณโยเคน วตฺถํ นีลาทิฯ นีลกํ อุมาปุปฺผวณฺณํฯ มญฺเชฏฺฐํ มญฺเชฏฺฐิกวณฺณํฯ ปีตํ กณิการปุปฺผวณฺณํฯ โลหิตํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํฯ กณฺหกํ อทฺทาริฏฺฐกวณฺณํฯ สพฺพ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ

[57] มหา…เป.… รตฺเตติ มหารงฺโค จ มหานามรงฺโค จ, เตหิ รตฺเตฯ เอตฺถาปิ ปุน สุยฺยมานํ สพฺพสทฺทมนุวตฺติยํ, ‘‘สพฺพมหารงฺครตฺเต’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมินา จ อสพฺพนีลกาทิ กปฺปิยรชนรชิตํ ปริภุญฺชนฺตสฺส นตฺถิ โทโสติ ทีเปติฯ ตตฺถ มหารงฺโค สตปทิปิฏฺฐิวณฺโณฯ มหานามรงฺโค สมฺภินฺนวณฺโณ, โส ปน ปณฺฑุปลาสวณฺโณ โหติ, ปทุมวณฺโณติปิ วทนฺติฯ ติรีฏเกติ ตํ นามก รุกฺขตเจฯ อจฺฉินฺนทีฆทสเกติ สพฺพโส อจฺฉินฺนตฺตา อจฺฉินฺนา จ มชฺเฌ ฉินฺนตฺตา ทีฆา จ สา ทสา จ วตฺถโกฏิ ยสฺสาติ อญฺญปทตฺถสมาโสฯ ผลปุปฺผทเสติ อญฺญมญฺญํ สํสิพฺพิตฺวา กตา ผลสทิสา ทสา ‘‘ผลา’’ติ วุจฺจนฺติ, เกตกาทิ ปุปฺผสทิสานิ ‘‘ปุปฺผานี’’ติ จ, ผลา จ ปุปฺผา จ ทสา ยสฺส, ผลสทิเส ทเส, ปุปฺผสทิเส ทเส จาติ อตฺโถฯ เวฐเนติ สีสเวฐเนฯ ตถาติ อิมินา สพฺพนีลกาทีสุ ทุกฺกฏํ อติทิสติฯ สพฺพนฺติ กุสจีราทิกํ สกลํฯ อจฺฉินฺนํ จีวรํ ยสฺส โส ลภตีติ สมฺพนฺโธฯ

จีวรนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. รชนนิทฺเทสวณฺณนา

[58] มูลญฺจ ขนฺโธ จ ตโจ จ ปตฺตญฺจ ผลญฺจ ปุปฺผญฺจ, เตสํ ปเภโทติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ อถ วา ปเภท-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺเต ตานิเยว ปเภโทติ กมฺมธารโย, ตโตฯ รชนฺติ เอเตหีติ รชนานิ, มูลาทีนิฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ รชนานิ มูลรชน’’นฺติอาทินา (มหาว. 344) ภควตา อนุญฺญาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘รชนา ฉปฺปการานิ, อนุญฺญาตานิ สตฺถุนา’’ติฯ

[59] มูเลติ มูลรชเน หลิทฺทิํ วิวชฺชิย สพฺพํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ มญฺเชฏฺฐิ จ ตุงฺคหารโก จาติ ทฺวนฺโทฯ อลฺลิ-สทฺเทน นีลิ-สทฺเทน จ เตสํ คจฺฉชาตีนํ ปตฺตานิ คหิตานิ อุปจาเรน, ตถา โลทฺท-สทฺเทน กณฺฑุล-สทฺเทน จ ตโจ, กุสุมฺภ-สทฺเทน กิํ สุก-สทฺเทน จ ปุปฺผานิฯ เตเนว จ ตานิ นปุํสกานิฯ ตุงฺคหารโก นาม เอโก กณฺฏกรุกฺโข, ตสฺส หริตาลวณฺณํ ขนฺธรชนํ โหติฯ อลฺลิปตฺเตน เอกวารํ คิหิปริภุตฺตํ รชิตุํ วฏฺฏติฯ ผลรชเน สพฺพมฺปิ วฏฺฏติฯ

รชนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[60] อโยปตฺโต นาม อยสา กาฬโลเหน นิพฺพตฺโต ปตฺโตฯ ชาติยา อุกฺกฏฺฐาทีนํ สามญฺญวเสนฯ ปมาณโตติ ปริจฺเฉทโตฯ ตโย ปตฺตาติ ปาฐเสโสฯ