2. สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา

[19] วุฏฺฐานสฺส ครุกตฺตา ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา วุจฺจนฺติฯ นวาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโทฯ นนุ ‘‘นวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘เตรสา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส, จิเรนาปชฺชิตพฺเพ จตฺตาโร ยาวตติยเก ฐเปตฺวา วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพา ปฐมาปตฺติกา วุจฺจนฺตีติฯ อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สุกฺกสฺสาติ อาสยธาตุนานตฺตโต นีลาทิวเสน ทสวิเธ สุกฺเก ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺสฯ โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตาย, ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ อิมินา ปน วจเนน โมจนสฺสาท มุจฺจนสฺสาท มุตฺตสฺสาทเมถุนสฺสาท ผสฺสสฺสาท กณฺฑุวนสฺสาท ทสฺสนสฺสาท นิสชฺชนสฺสาท วาจสฺสาท เคหสิตเปม วนภงฺคิย สงฺขาเตสุ เอกาทสสฺสาเทสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ โมจนาย อสฺสาโท สุขเวทนา โมจนสฺสาโทฯ มุจฺจเน อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโทฯ เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีตปฺปุริเสน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิเมหิ ปน นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโตฯ เคหนิสฺสิเตสุ มาตาทีสุ เปมํ เคเห สิตํ เปมนฺติ เคหสิตเปมํ, อิมินา สรูเปเนว ราโค วุตฺโตฯ สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ, อิมินา จ วตฺถุวเสน ราโค วุตฺโตฯ เมถุนสฺสาโทปิ อิตฺถิยา คหณปฺปโยเคน เวทิตพฺโพฯ สพฺพตฺเถว จ ปน เจตนานิมิตฺตุปกฺกมโมจเน สติ วิสงฺเกตาภาโว เวทิตพฺโพฯ อุปกฺกมฺม หตฺถาทินา นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวาฯ อญฺญตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโนเยว สุปินนฺโต ‘‘กมฺมเมว กมฺมนฺโต’’ติอาทีสุ วิย อนฺต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตาฯ ตํ สุปินนฺตํ วินา วิโมจยํ สุกฺกํ วิโมเจนฺโต สมโณ โย โกจิ ภิกฺขุ ครุกํ ครุกาปตฺติสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเส ผุเสยฺย, อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ

เอตฺถ จ อชฺฌตฺตรูปพหิทฺธารูปอุภยรูปอากาเสกฏิกมฺปนสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปาเยสุ สติ ราคูปตฺถมฺภาทีสุ จ กาเลสุ เยน เกนจิ องฺคชาเต กมฺมญฺญตํ ปตฺเต ‘‘อาโรคฺยตฺถายา’’ติอาทีสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน อธิปฺปายวตฺถุภูตํ ยํ กิญฺจิ สุกฺกํ โมจนสฺสาทเจตนาย เอว นิมิตฺเต อุปกฺกมฺม โมเจนฺโต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ สพฺพถา อธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพฯ

ปฐโมฯ

[20] กายสํสคฺคราควาติ กาเย สํสคฺโค, ตสฺมิํ ราโค, โส อสฺส อตฺถีติ วนฺตุ, กายสํสคฺคราคสมงฺคีติ อตฺโถฯ สมโณ อิตฺถิสญฺญีติ สมฺพนฺโธฯ อุปกฺกมฺมาติ กาเยน วายมิตฺวาฯ มนุสฺสิตฺถิํ สมฺผุสนฺโตติ อนฺตมโส โลเมนปิ ปรามสนฺโต ครุกํ ผุเสติ โยชนาฯ มนุสฺสภูตา อมตา อิตฺถี มนุสฺสิตฺถีฯ ตตฺถ ‘‘กายสํสคฺคราควา’’ติ อิมินา มาตุเปมาทิํ , อิตฺถิยา คหิตโมกฺขาธิปฺปายญฺจ ปฏิกฺขิปติฯ อิตฺถิยา เวมติกสฺส, ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสญฺญิสฺส จ ถุลฺลจฺจยํฯ อิตฺถิยา ปน กาเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน, กายปฺปฏิพทฺเธน กายามสเน จ ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ กาเยน กายามสเน จ ปุริสติรจฺฉานคติตฺถีนํ กาเยน กายามสเนปิ ทุกฺกฏํ, ตถายกฺขีอาทีนํ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ จฯ มติตฺถิยา ปน ถุลฺลจฺจยํฯ อิตฺถิยา ปน ผุสิยมาโน เสวนาธิปฺปาโยปิ สเจ กาเยน น วายมติ, อนาปตฺติฯ

ทุติโยฯ

[21] ตถาติ อิตฺถิสญฺญีฯ สุณนฺตินฺติ วิญฺญตฺติปเถ ฐตฺวา อตฺตโน วจนํ สุณนฺติญฺจฯ วิญฺญุญฺจาติ ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลสลฺลกฺขณสมตฺถญฺจ มนุสฺสิตฺถิํฯ มคฺคํ วาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ วเสน มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ สมฺพนฺโธฯ

ทุฏฺฐุลฺลวาจาราเคนาติ ทุฏฺฐา จ สา อสทฺธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตตาย ถูลา จ ลามกชนสาธารณตายาติ ทุฏฺฐุลฺลาฯ สาว ปุน วาจา ทุฏฺฐุลฺลวาจาฯ ตสฺสํ อสฺสาทสมฺปยุตฺโต ราโคติ สมาโส, เตนฯ โอภาสิตฺวาติ วณฺณาวณฺณยาจนาทิวเสน อสทฺธมฺมวจนํ วตฺวาฯ อสุณนฺติยา ปน ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจิเต อนาปตฺติฯ ตตฺถ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วเสน วณฺณาวณฺเณหิ, เมถุนยาจนาทีหิ วา ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยญฺชนกาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ อญฺญตเรน อกฺโกสวจเนน วา โอภาสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส, อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน เมถุนยาจนาทีสุปิฯ เตสํ ปน อธกฺขกาทิเก ทุกฺกฏํ, ตถา มนุสฺสิตฺถีนํ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล กายปฺปฏิพทฺเธ จฯ

ตติโยฯ

[22] อตฺตกามุปฏฺฐานนฺติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน อุปฏฺฐานํ กามุปฏฺฐานํฯ อตฺตโน อตฺถาย กามุปฏฺฐานํ อตฺตกามุปฏฺฐานํฯ อถ วา กามียตีติ กามํ, อตฺตโน กามํ อตฺตกามํ, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตนฺติ อตฺโถฯ อตฺตกามญฺจ ตํ อุปฏฺฐานญฺจาติ อตฺตกามุปฏฺฐานํฯ ตสฺส วณฺโณ คุโณ, ตํฯ วตฺวาติ ‘‘ยทิทํ กามุปฏฺฐานํ นาม, เอตทคฺคํ อุปฏฺฐานาน’’นฺติ กามุปฏฺฐาเน วณฺณํ อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ อิตฺถีติ สญฺญี ปกาเสตฺวาติ อตฺโถฯ วาจาติ วาจาย ยการโลปวเสนฯ เมถุนยุตฺเตนาติ เมถุนยุตฺตาย, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ตาย ‘‘อรหสิ ตฺวํ มยฺหํ เมถุนํ ธมฺมํ ทาตุ’’นฺติอาทิกาย เมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตาย วาจาย เมถุนยาจเน เมถุนราคิโนติ สมฺพนฺโธฯ เมถุเนราโค, โส อสฺส อตฺถีติ เมถุนราคี, ตสฺสฯ ครุ โหตีติ ครุกาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ

เอตฺถ ปน ปณฺฑเก ปณฺฑกสญฺญิโน ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมิํเยว อิตฺถิสญฺญิโน ทุกฺกฏํฯ

จตุตฺโถฯ

[23] อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา สนฺเทสํ ปฏิคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ อิตฺถิยา วาติ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา’’ติอาทินา (ปารา. 303) จ ‘‘ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี’’ติอาทินา (ปารา. 303) จ วุตฺตาย วีสติวิธาย อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ตํสมฺพนฺธวเสน เตสํ มาตาทีนํ วาฯ สนฺเทสนฺติ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา อุภินฺนํ มาตาทีหิ วา ‘‘เอหิ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วา เอวํ ภณาหี’’ติ วุตฺตํ ชายมฺปติภาวสนฺนิสฺสิตํ สนฺเทสวจนํฯ ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘สาธู’’ติ กาเยน วา วาจาย วา สมฺปฏิจฺฉิตฺวาฯ วีมํสิตฺวาติ ยตฺถ เปสิโต, เตสํ อธิปฺปายํ อุปปริกฺขิตฺวา วา อุปปริกฺขาเปตฺวา วาฯ หรํ ปจฺจาติ อิตฺถี วา ปุริโส วา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา, มา วา, เยหิ เปสิโต, เตสํ ปจฺจาหรนฺโต วา หราเปนฺโต วา, ชายมฺปติภาโว โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํฯ อิมาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส จ, ทฺวีหิ องฺเคหิ ปณฺฑเก จ องฺคตฺตเยนาปิ ถุลฺลจฺจยํ, เอเกน ทุกฺกฏํฯ เกจิ ปน ‘‘หรํ ปจฺฉา’’ติ วิปาฐํ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘ปจฺฉา หร’’นฺติ โยเชนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ปจฺจาติ อุปสคฺคตฺตาฯ ปทสฺส อุปริ อตฺเถ สชฺเชนฺโต ปกาเสนฺโต คจฺฉตีติ หิ อุปสคฺโค นาม, ตสฺมา ‘‘ปติ อา’’ติ อุปสคฺคานํ ‘‘หร’’นฺติมสฺส ปทสฺส อุปริ ภวิตพฺพนฺติฯ

ปญฺจโมฯ

[24] สํยาจิตปริกฺขารนฺติ สํ อตฺตนา ยาจิโต วาสิอาทิโก ปริกฺขาโร ยสฺสา, ตํฯ

อเทสิตวตฺถุกนฺติ อุตฺติทุติยกมฺเมน อเทสิตํ วตฺถุ กุฏิกรณปฺปเทโส ยสฺสาติ วิคฺคโห, ตํฯ ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิ นาม, ตาย ‘‘ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตสฺส วิทตฺถิยา ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. 348) เอวํ วุตฺตปฺปมาณํ เอกโตภาเคนาปิ อติกฺกนฺตา ปมาณาติกฺกนฺตาติ ตํ ติริยํ จตุหตฺถสงฺขาตเหฏฺฐิมปฺปมาเณ สติ ทีฆโต วุตฺตปฺปมาณโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ วฑฺเฒตุํ น วฏฺฏติฯ ตโต อูนเก, ทีฆโต จ วฑฺฒิเต อยํ กุฏิสงฺขํ น คจฺฉตีติฯ ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอต’’นฺติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสาฯ กุฏินฺติ อุลฺลิตฺตาทิกํ กุฏิํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม อนฺโต อุทฺธํมุขํ ลิตฺตาฯ อวลิตฺตา นาม พหิ อโธมุขํ ลิตฺตาฯ อุภยถา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตาฯ กตฺวาติ อนฺโตภูตการิตตฺถวเสน การาเปตฺวา วาฯ

ตตฺถายํ วตฺถุเทสนกฺกโม – เตน กุฏิการเกน ภิกฺขุนา กุฏิวตฺถุํ โสเธตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ปทภาชเน (ปารา. 349) วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สพฺเพ วา สงฺฆปริยาปนฺนา, สงฺเฆน วา สมฺมตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺถ เนตพฺพาฯ เตหิ จ กิปิลฺลิกาทีหิ โสฬสหิ อุปทฺทเวหิ วิรหิตตฺตา อนารมฺภํ อนุปทฺทวํ ทฺวีหิ จตูหิ วา พลิพทฺเทหิ ยุตฺเตน สกเฏน เอกจกฺกํ นิพฺโพทกปตนฏฺฐาเน เอกํ พหิ กตฺวา อาวิญฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ‘‘สปริกฺกมน’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สเจปิ สงฺฆปฺปโหนกา โหนฺติ, ตตฺเถว, โน เจ, สงฺฆมชฺฌํ คนฺตฺวา เตน ภิกฺขุนา ยาจิเตหิ ปทภาชเน (ปารา. 50, 51) วุตฺตาย ญตฺติทุติยกมฺมวาจาย วตฺถุ เทเสตพฺพนฺติฯ

อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏิํ กริสฺสามีติ สพฺพปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, อิทานิ ทฺวีหิ ปิณฺเฑหิ นิฏฺฐานํ คมิสฺสตีติ ปฐมปิณฺฑทาเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยทาเนน เลเป สงฺฆฏิเต สเจ อเทสิตวตฺถุกา เอว วา โหติ, ปมาณาติกฺกนฺตา เอว วา, เอโก สงฺฆาทิเสโส, สารมฺภอปริกฺกมนตาย ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สเจ อุภยวิปนฺนา, ทฺเว จ สงฺฆาทิเสสา ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สพฺพํ เญยฺยํฯ

ฉฏฺโฐฯ

[25] มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกภาเวน สํยาจิตกุฏิโต มหนฺตภาเวน, วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตพฺพภาเวน จ มหนฺตตาย มหตฺตํ ลาติ อาททาตีติ มหลฺลโกฯ มหตฺตลก อิติ ฐิเต ตฺตสฺส โลโป ลสฺส จ ทฺวิตฺตํ, ตํฯ วสนํ อตฺโถ ปโยชนํ วสนตฺโถ, ตาย ฯ เอตฺถ ปน อเทสิตวตฺถุภาเว เอโก สงฺฆาทิเสโสฯ เสสํ อนนฺตรสทิสเมวฯ อิธ จ ตตฺถ จ เลณคุหาติณกุฏิปณฺณจฺฉทนเคเหสุ อญฺญตรํ กาเรนฺตสฺส จ กุฏิมฺปิ อญฺญสฺส วาสตฺถาย วาสาคารํ วา ฐเปตฺวา อุโปสถาคาราทีสุ อญฺญตรตฺถาย กโรนฺตสฺส จ อนาปตฺติฯ

สตฺตโมฯ

[26] อมูลเกน อนฺติเมน วตฺถุนาติ สมฺพนฺโธฯ อมูลเกนาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส, สวนสงฺขาตสฺส, ทิฏฺฐสุตมุตวเสน ปวตฺตปริสงฺกาสงฺขาตสฺส จ มูลสฺส อภาเวน นตฺถิ มูลเมตสฺสาติ อมูลกํ, เตนฯ ตํ ปน โส อาปนฺโน วา โหตุ, โน วา, เอตํ อิธ อปฺปมาณํฯ ตตฺถ ภิกฺขุญฺจ มาตุคามญฺจ ตถารูเป ฐาเน ทิสฺวา ปริสงฺกติ, อยํ ทิฏฺฐปริสงฺกาฯ อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา อญฺญสฺส อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ปริสงฺกติ, อยํ สุตปริสงฺกาฯ

ธุตฺตานํ อิตฺถีหิ สทฺธิํ ปจฺจนฺตวิหาเรสุ ปุปฺผคนฺธสุราทีหิ อนุภวิตฺวา คตฏฺฐานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตตฺถ เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺฐํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกติฯ อยํ มุตปริสงฺกา นามฯ อนฺติเมน จาติ ตโต ปรํ วชฺชาภาเวน อนฺเต ภวตฺตา อนฺติเมเนวฯ วตฺถุนาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ ธมฺเมสุ อญฺญตเรน ปาราชิเกน ธมฺเมนฯ จ-กาโร ปเนตฺถ อวธารเณ, เตน สงฺฆาทิเสสาทิํ นิวตฺเตติฯ อถ วา จ-กาโร อฏฺฐานปฺปยุตฺโตฯ

โจเทนฺโต วา โจทาเปนฺโตวาจาติ โยเชตพฺโพฯ จาเวตุนฺติ พฺรหฺมจริยา จาวนตฺถายฯ เอเตน เอกํ จาวนาธิปฺปายํ คเหตฺวา อวเสเส อกฺโกสาธิปฺปายวุฏฺฐาปนาธิปฺปายาทิเก สตฺตาธิปฺปาเย ปฏิกฺขิปติฯ สุณมานนฺติ อิทํ ‘‘โจเทนฺโต’’ติอาทีนํ กมฺมปทํ, อิมินา ปรมฺมุขา โจทนํ ปฏิกฺขิปติฯ ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ โจเทนฺโตติ ‘‘วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโป’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.385-386) สงฺเขปโต วุตฺตานํ จตุนฺนํ โจทนานํ วเสน สยํ โจเทนฺโต วาฯ โจทาเปนฺโต วาติ ปเรน เยน เกนจิ โจทาเปนฺโต วาฯ

ตสฺมา โย ภิกฺขุสฺส สมีเป ฐตฺวา ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ เสวิ, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา วตฺถุสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมาปตฺติํ อาปนฺโนสี’’ติอาทินา อาปตฺติสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘อสฺสมโณสิ, นตฺถิ ตยา สทฺธิํ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา สํวาสปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อภิวาทนาทิสํวาเส ปฏิกฺขิตฺเต อสฺสมโณติ กสฺมาติ ปุฏฺฐสฺส ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิวจเนหิ สามีจิปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อนฺตมโส หตฺถมุทฺทาย เอว วาปิ เอตมตฺถํ ทีปยโต ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาเส อการิเต วาจาย สงฺฆาทิเสโส เจว ทุกฺกฏญฺจ, โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺตสฺส ปน สงฺฆาทิเสโสว ทฏฺฐพฺโพฯ

อฏฺฐโมฯ

[27] อญฺญสฺสาติ ขตฺติยาทิชาติกสฺส ปรสฺสฯ กิริยนฺติ เมถุนวีติกฺกมสงฺขาตํ กิริยํฯ เตนาติ อญฺญสฺส วีติกฺกมสงฺขาตสฺส เมถุนวีติกฺกมสนฺทสฺสเนน กรณภูเตนฯ เลเสนาติ ยสฺส ชาติอาทโย ตโต อญฺญมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ อุทฺทิฏฺเฐ วิตฺถารํ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนวาติ ชาติอาทโยว ‘‘เลสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตน ชาติเลสนามเลสาทินา เลเสนฯ อญฺญนฺติ โย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโฐ, ตโต อปรมฺปิ ภิกฺขุํ จาเวตุํ อนฺติเมน วตฺถุนา โจทยนฺติ สมฺพนฺโธฯ กถํ? โกจิ ขตฺติยชาติโย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโฐ, ตโต อญฺญํ อตฺตโน เวริํ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยํ ชาติเลสํ คเหตฺวา ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโฐ วีติกฺกมนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ โจเทติ โจทาเปติ วาฯ เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพาฯ เสสา วินิจฺฉยกถา อฏฺฐเม วุตฺตสทิสาเยวฯ

นวโมฯ

[28] เอตฺตาวตา ‘‘ครุกา นวา’’ติ อุทฺทิฏฺเฐ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อาปนฺเนสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺตนา อาปนฺนํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติํ อาปตฺติวเสน วา วตฺถุวเสน วา ชานํ ชานนฺโต ยาวตา ยตฺตกานิ อหานิ ฉาเทติ ปฏิจฺฉาเทติ, ตาวตา ตตฺตกานิ อหานิ ตสฺส ปริวาโส โหตีติ เอวํ ปทสนฺธิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโสติ ติวิโธ ปริวาโสฯ เตสํ ปน อติสงฺเขปนเยน มุขมตฺเตปิ ทสฺสิเต วิตฺถารวินิจฺฉยปเวโสปายสมฺภโว สิยาติ มุขมตฺตํ ทสฺสยิสฺสามฯ

ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส นาม ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนทิวเส จ อาปตฺติโย จ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก (จูฬว. 98-99) อาคตนเยน ยาจาเปตฺวา ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก อาคตนเยเนว กมฺมวาจํ วตฺวา ปริวาโส ทาตพฺโพฯ เอกํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ วุฏฺฐาตีติ ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วุตฺตํฯ นานาวตฺถุกาสุปิ เอเสว นโยฯ อถ ทฺวีหาทิปฺปฏิจฺฉนฺนา โหนฺติ, ปกฺขอติเรกปกฺขมาสอติเรกมาสสํวจฺฉรอติเรกสํวจฺฉรปฺปฏิจฺฉนฺนา วา, ‘‘ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย วา’’ติอาทินา วตฺวา โย โย อาปนฺโน โหติ, ตสฺส ตสฺส นามญฺจ คเหตฺวา โยชนา กาตพฺพาฯ

กมฺมวาจาปริโยสาเน จ สเจ อปฺปภิกฺขุโก อาวาโส โหติ, สกฺกา รตฺติจฺเฉทํ อนาปชฺชนฺเตน วสิตุํ, ตตฺเถว ‘‘ปริวาสํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’ติ วตฺตํ สมาทาย ตตฺเถว สงฺฆสฺส ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชิํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา อาโรเจตฺวา ปุน อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ อาโรเจนฺเตน ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน สหวาโส, เตน จ วินาวาโส, อาคนฺตุกาทีนํ อุปจารคตานํ อนาโรจนาติ เอเตสุ เอเกนาปิ รตฺติจฺเฉทญฺจ วตฺตเภทญฺจ อกตฺวา ปริวตฺถพฺพํฯ

สเจ น สกฺกา โหติ ปริวาสํ โสเธตุํ, นิกฺขิตฺตวตฺเตน วสิตุกาโม โหติ, ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วา เอกสฺส ปุคฺคลสฺส วา สนฺติเก ‘‘ปริวาสํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ ปริวาโส นิกฺขิปิตพฺโพฯ นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ปกตตฺตฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ อถาเนน ปจฺจูสสมเย เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปโต, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺฐานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคโต โอกฺกมฺม ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา อนฺโตอรุเณเยว วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อาโรเจตพฺพํฯ สเจ พหิ ฐิตานมฺปิ สทฺทํ สุณาติ, ปสฺสติ วา, ทูรํ คนฺตฺวาปิ อาโรเจตพฺพํ, อนาโรเจนฺเต รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏญฺจฯ สเจ อชานนฺตสฺเสว อุปจารสีมํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโทฯ อรุเณ อุฏฺฐิเต ตสฺส สนฺติเก วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา วิหารํ คนฺตพฺพํฯ เอวํ ยาว รตฺติโย ปูเรนฺติ, ตาว ปริวตฺถพฺพํฯ อยํ ตาว ปฏิจฺฉนฺนปริวาโสฯ

สุทฺธนฺโต ทุวิโธ จูฬสุทฺธนฺโต มหาสุทฺธนฺโตติฯ ตตฺถ โย ‘‘อุปสมฺปทโต ปฏฺฐาย ยตฺตกํ นาม กาลํ อหํ สุทฺโธ’’ติ ชานาติ, ตตฺตกํ อปเนตฺวา ตโต อวเสเส รตฺติปริจฺเฉเท เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส จูฬสุทฺธนฺโตฯ โย ปน สพฺพโส รตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ นสฺสรติ, ตตฺถ จ เวมติโก, ตสฺส ทาตพฺโพ มหาสุทฺธนฺโตฯ อาปตฺติปริยนฺตํ ชานาตุ วา, มา วา, อการณเมตํฯ

สโมธานปริวาโส นาม ติวิโธ โอธานสโมธาโน อคฺฆสโมธาโน มิสฺสกสโมธาโนติฯ ตตฺถ โย นิฏฺฐิตปริวาโสปิ วา นิฏฺฐิตมานตฺโตปิ วา อนิกฺขิตฺตวตฺโต อญฺญํ อาปตฺติํ อาปชฺชิตฺวา ปุริมาปตฺติยา สมา วา อูนตรา วา รตฺติโย ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส มูลาย ปฏิกสฺสเนน เต ปริวุตฺถทิวเส จ มานตฺตจิณฺณทิวเส จ โอธุนิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺติํ สโมทหิตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺฐาย ทาตพฺพปริวาโส โอธานสโมธาโน นามฯ สเจ กสฺสจิ เอกาปตฺติ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา, เอวํ ยาว ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนวเสน อวเสสานํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาทีนมฺปิ ทาตพฺพปริวาโส อคฺฆสโมธาโน นามฯ โย ปน นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นามฯ ทานวิธิ ปน สพฺพตฺถ ขนฺธเก (จูฬว. 134 อาทโย) อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปริวุตฺถปริวาโส ภิกฺขุ มานตฺตํ ภิกฺขูนํ มานนภาวํ ฉ รตฺติโย อขณฺฑํ กตฺวา จเรยฺย กเรยฺย, สมฺปาเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ สงฺเฆน คเณน ปุคฺคเลน กตํ เตน ภิกฺขุนา สงฺฆมชฺเฌ วตฺตํ สมาทาเปตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ’’นฺติอาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน ยาจาเปตฺวา ตตฺเถว วุตฺตนเยน มานตฺตทานาทโยปิ เวทิตพฺพาฯ อิมินาปิ วตฺตํ นิกฺขิปิตุกาเมน เจ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา จตูหิ ปญฺจหิ สทฺธิํ ปริวาเส วุตฺตปฺปการํ ปเทสํ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว เหฏฺฐา วุตฺตํ สหวาสาทิํ อนฺตมโส จตูหิ อูนตฺตา อูเน คเณ จรณโทสญฺจ วชฺเชตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺติกสฺส ปน ปริวาสํ อทตฺวา มานตฺตเมว ทาตพฺพํฯ

เอวํ จิณฺณํ กตํ ปรินิฏฺฐาปิตํ มานตฺตํ เยน , ตํ ภิกฺขุํฯ วีสติ สงฺโฆ คโณ อสฺสาติ วีสตีคโณ ทีฆํ กตฺวา, โส สงฺโฆ อพฺเภยฺย สมฺปฏิจฺเฉยฺย, อพฺภานกมฺมวเสน โอสาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ, อวฺเหยฺยาติ วา อตฺโถฯ เอตฺถาปิ สมาทานอาโรจนยาจนานิ, กมฺมวาจา จ ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

[29] เอวํ เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉาทนสฺส องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อาปตฺตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ น อุกฺขิตฺโต อนุกฺขิตฺโต, นตฺถิ อนฺตราโย อสฺสาติ อนนฺตราโยฯ สกตฺเถ ตฺตปจฺจยวเสน วา, ปหุโน ภาโว ปหุตฺตํ, ตํ อสฺสตฺถีติ สทฺธาทิวเสน วา ปหุตฺโตฯ อนุกฺขิตฺโต จ อนนฺตราโย จ ปหุตฺโต จาติ ทฺวนฺโท, เตสํ ภาโว อนุกฺขิตฺตาทิคุโณ อนุกฺขิตฺต…เป.… ปหุตฺตตาฯ อาปตฺติ จ อนุกฺขิตฺต…เป.… ปหุตฺตตา จ อาปตฺติ…เป.… ปหุตฺตตาโยฯ ม-กาโร ปทสนฺธิโชฯ ตถา เตน ปกาเรน อาปตฺติอาทีสุ จตูสุ อาปตฺตาทิปกาเรน สญฺญี ตถสญฺญี รสฺสวเสนฯ ตสฺส ภาโว ตถสญฺญิตา, ยถาวุตฺตอาปตฺตาทิสญฺญิตาติ วุตฺตํ โหติฯ จ-กาโร วุตฺตสมุจฺจยตฺโถฯ กมนํ ปตฺถนํ กาโม, ฉาเทตุํ กาโม ฉาเทตุกาโมฯ อิติ ยถาวุตฺตา นว, อถ ฉาทนา จาติ เอวํ ทส จ ตานิ องฺคานิ จาติ, เตหิฯ อรุณุคฺคมมฺหิ อรุณสงฺขาตสฺส ปฐมพาลสูริยรํสิโน อุคฺคมเน สติ ฉนฺนา โหติ, อาปตฺตีติ เสโสฯ

ตตฺถายมธิปฺปาโย – โย ภิกฺขุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสอมนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานํ ทสนฺนเมกสฺสาปิ นตฺถิตาย อนนฺตรายิโก สมาโน อนนฺตรายิกสญฺญี หุตฺวา ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตุญฺเจว อาโรเจตุญฺจ สกฺกุเณยฺยตาย ปหุ สมาโน ปหุสญฺญี หุตฺวา ติวิธอุกฺเขปนียกมฺมากรเณน อนุกฺขิตฺโต สมาโน อนุกฺขิตฺตสญฺญี หุตฺวา ครุกาปตฺตีติ สญฺญี ครุกํเยว อาปตฺติํ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาเทติ, ตสฺสายํ อาปตฺติ จ ฉนฺนา โหตีติฯ สเจ ปเนตฺถ อนาปตฺติสญฺญี วา โหติ อญฺญาปตฺติกฺขนฺธสญฺญี วา เวมติโก วา, อจฺฉนฺนา โหนฺติฯ อาโรเจนฺเตน ปน ‘‘มม เอกาปตฺติํ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติอาทินา นเยน อาโรเจตพฺพํฯ สเจ ปน วตฺถุสภาคาปตฺติกสฺส อาโรเจติ, ตาว ตปฺปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติฯ

สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จีวรนิทฺเทสวณฺณนา

[30] ‘‘โขมญฺจ โกเสยฺยญฺจา’’ติอาทินา นปุํสกวิคฺคเหน ทฺวนฺเท กเต โขม…เป.… ภงฺคานิฯ ตตฺถ โขมนฺติ คจฺฉชาติฯ อุปจารโต ปน โขเมน โขมสุตฺเตน วายิตนฺติ ตทฺธิเตน อุปจาเรน วา โขมํ โขมปฏจีวรํ, ตถา อวเสสานิฯ สาณํ สาณวากสุตฺเตหิ วายิตํ จีวรํฯ ภงฺคํ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ วา โวมิสฺเสตฺวา วายิตจีวรํฯ วากมยเมว วาติ เกจิฯ กมฺพลนฺติ มนุสฺสโลมํ วาฬโลมญฺจ ฐเปตฺวา เสสโลเมหิ วายิตํฯ เอตานีติ โขมาทีนิ ยถาวุตฺตานิฯ สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิฯ ชาติโต กปฺปิยานิ ฉ จีวรานิ ภวนฺติฯ

[31] อิทานิ ‘‘ทุกูล’’นฺติอาทินา เตสํ อนุโลมานิ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ทุกูลนฺติ ทุกูลสงฺขาเตน เกนจิ วากวิเสเสน วายิตํ จีวรํฯ เจวาติ สมุจฺจเย, โส อุปริ อากฑฺฒิตพฺโพฯ ปฏฺฏุณฺณนฺติ ปฏฺฏุณฺเณสุ ชาตํ ปฏฺฏุณฺณํฯ