เมนู

1. ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา

[1-2] อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ มคฺคา จ นาม ติํส มคฺคาฯ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน หิ ติสฺโส อิตฺถิโยฯ ตตฺถ ติรจฺฉานคตาย อยํ ปริจฺเฉโท –

‘‘อปทานํ อหี มจฺฉา, ทฺวิปทานญฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.55);

ตาสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย ตโย กตฺวา นว มคฺคา, ตถา อุภโตพฺยญฺชนกานํ, ปุริสานํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา ปณฺฑกานนฺติ ติํสฯ เตสํ ตเยฯ กีทิเสติ อาห ‘‘สนฺถตสนฺถเต’’ติฯ สนฺถเต อสนฺถเตติ ปทจฺเฉโทฯ น สนฺถตํ อสนฺถตํฯ ตสฺมิํ อสนฺถเตฯ น-กาโร เอตฺถ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย ปยิรุทาเส, ตํ กิริยายุตฺตสฺส ตาทิสสฺส อญฺญสฺส วตฺถุโน วิธาเนน สนฺถตสฺส วตฺถุโน ปยิรุทาสนํ ปริจฺจชนํ ปยิรุทาโสติฯ น ปสชฺชปฺปฏิเสเธ, สนฺถตํ ปสชฺช ปตฺวา ตสฺส ‘‘พฺราหฺมโณ น ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย น นิเสโธติฯ วา-สทฺโท ปเนตฺถ วจนยุตฺติพเลเนว ลพฺภติ, ตสฺส ปลิเวเฐตฺวา, อนฺโต วา ปเวเสตฺวา วตฺถาทินา เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วาติ อตฺโถฯ ตถาภูเต อลฺโลกาเส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเฐ ตินฺตปฺปเทเสฯ นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํฯ นฺติอาทิ ตพฺพิเสสนํฯ นฺติ อตฺตนิยํฯ สํ-สทฺโท หิ อตฺตนิ อตฺตนิเย จ วตฺตติฯ สนฺถตํ อสนฺถตนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วาฯ อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺฐกายปฺปสาทํฯ กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘ติลมตฺตมฺปี’’ติฯ ติลสฺส มตฺตํ สากลฺลํ ยสฺส ตํ ติลมตฺตํ ฯ ‘‘มตฺตํ สากลฺลํ นิจฺฉเย’’ติ หิ นิฆณฺฑุฯ เอตฺถาปิ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, ติลพีชปฺปมาณมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ตํ? นิมิตฺตํ, ปเวสนํ วาฯ

อปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติ สมฺภาวียติ, อธิเก กา นาม กถาติ อิทเมตฺถ สมฺภาวนํ, เอวํภูตํ สํ องฺคชาตํ ยถาวุตฺเต มคฺคตฺตเย ติลมตฺตมฺปิ ปเวสนฺโต ภิกฺขุ จุโต ปริภฏฺโฐ, ปาราชิโก นาม โหติ สาสนโตติ วิญฺญายติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามาจารตฺตาฯ กีทิโสติ อาห ‘‘อนิกฺขิตฺตสิกฺโข’’ติฯ นิกฺขิตฺตสิกฺโข ปน อภิกฺขุกตฺตา ปริจฺจตฺโตฯ ตตฺถ นิกฺขิตฺตา โอหิตา ปริจฺจตฺตา ปจฺจกฺขาตา สิกฺขา เอเตนาติ วิคฺคโหฯ ยถาลกฺขณํ น นิกฺขิตฺตสิกฺโข อนิกฺขิตฺตสิกฺโขฯ ตตฺถ จิตฺตเขตฺตกาลปฺปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ญตฺวา ตทภาเวน อปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺตํ จิตฺตํ นามฯ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีนิ ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโรติ มํ ธาเรหี’’ติ ‘‘อลํ เม พุทฺเธนา’’ติอาทีนิ ฉ เขตฺตปทานิ เขตฺตํ นามฯ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺโต วตฺตมานกาโลเยว กาโล นามฯ ยาย กายจิ ภาสาย วเสน วาจสิกปฺปโยโคว ปโยโค นามฯ อนุมฺมตฺตาทิโก ปจฺจกฺขาโต จ มนุสฺสชาติโก โสว ปุคฺคโล นามฯ ปจฺจกฺขาตกสฺส วจนสมนนฺตรเมว ‘‘อยํ อุกฺกณฺฐิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา โสตุโน ชานนํ วิชานนํ นามาติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ นฏฺฐกายปฺปสาทํ ปน ปิฬกํ วา จมฺมขิลํ วา โลมํ วา ปเวสนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ อกฺขินาสกณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ, สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน นิมิตฺตํ ปเวสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํฯ อวเสสสรีเรสุ อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏํฯ ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสโคคทฺรภโอฏฺฐมหิํสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํ, วตฺถิโกเส ถุลฺลจฺจยเมวฯ สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํฯ

ตถา อวเสสสรีเร กายสํสคฺคราเคน, เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏํฯ พหิ นิกฺขนฺตทนฺเตสุ วายมนฺตสฺส ปน ถุลฺลจฺจยนฺติ อยเมตฺถ สวินิจฺฉโย อตฺถวณฺณนกฺกโมฯ

อิทานิ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺราปิ สาทิยนฺโตว จุโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อถ วาติ อยํ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา ปกฺขนฺตรารมฺเภฯ ปเวสนญฺจ ฐิตญฺจ อุทฺธาโร จ ปวิฏฺฐญฺจ ปเวสน…เป.… ปวิฏฺฐานิ, อิตรีตรโยคทฺวนฺโทฯ อิตรีตรโยโค นาม อญฺญมญฺญตฺโถปาทานตาติ ปเวสนาทีนิ ฐิตาทิอตฺถานิปิ โหนฺตีติ ปวิฏฺฐ-สทฺโทปิ ปเวสนาทิอตฺโถ โหติ, ตโตเยเวตฺถ ตสฺมา พหุวจนสมฺภโวฯ อญฺญถา ทฺวนฺเท อวยวตฺถปธานตฺตา เอกตฺถวาจกาปิ ปวิฏฺฐ-สทฺทา กถํ พหุวจนปฺปสงฺโคฯ สมาหาเร วา ทฺวนฺโทฯ ขโณติ กาลวิเสโสฯ โส จ โยควนฺตานํ ขณนฺตรวินิมุตฺโต นตฺถีติ ปเวสน…เป.…ปวิฏฺฐานิเยว ขโณติ กมฺมธารโย, อเภเท เภทปริกปฺปนาย วา ปเวสน…เป.… ปวิฏฺฐานํ ขโณติ ฉฏฺฐีตปฺปุริโสฯ ตสฺส สาทโก, ตสฺมิํ วา สาทโก ปเวสน…เป.… สาทโกฯ ขณ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทสมาสตฺตา, ปเวสนกาลํ ฐิตกาลํ อุทฺธารกาลํ ปวิฏฺฐกาลํ, ตสฺมิํ วา สาทิยนฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ เสวนจิตฺตปจฺจุปฏฺฐาเนน สาทโก ภิกฺขุ จุโตติ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ ยถาวุตฺตปฺปเทสสฺส อนฺโตกรณํ ปเวสนํ นามฯ ยาว อุทฺธรณารมฺภา นิวตฺตํ ฐิตํ นามฯ

อฏฺฐกถายํ (ปารา. อฏฺฐ. 1.58) ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ฐิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺฐิสมเย’’ติ วุตฺตํฯ ยาว อคฺคา นีหรณํ อุทฺธาโร นามฯ ยาว ปเวสนารหฏฺฐานา อนฺโตกตํ ปวิฏฺฐํ นามฯ

ปฐมํฯ

[3-4] อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน อาทิเยยฺย…เป.… สงฺเกตํ วีตินามเย, ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธฯ อทินฺนนฺติ มนุสฺสสามิเกหิ กายวาจาหิ น ทินฺนํฯ เถยฺยจิตฺเตนาติ เถโนติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ น-การสฺส ย-การํ กตฺวา ทฺวิตฺเตนฯ ภวนฺติ เอตสฺมา อภิธานพุทฺธีติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติคุณาทิฯ อิธ ปน อวหรณจิตฺตสงฺขาตํ ทพฺพํ เถยฺยํฯ เถยฺยญฺจ ตํ จิตฺตญฺจาติ เถยฺยจิตฺตํ, เตนฯ อาทิเยยฺยาติ อารามาทิํ อภิยุญฺชิตฺวา คณฺเหยฺยฯ หเรยฺยาติ หรนฺโต คณฺเหยฺยฯ อวหเรยฺยาติ อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘น มยา คหิต’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต คณฺเหยฺยฯ อิริยาปถํ โกเปยฺยาติ ภณฺฑหารกสฺส คมนาทิอิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา คณฺเหยฺยฯ โกปํ กตฺวา คณฺหาตีติ หิ เอตสฺมิํ อตฺเถ ‘‘โกปี’’ติ นามธาตุฯ ฐานา จาเวยฺยาติ ฐปิตฏฺฐานโต จาเวยฺยฯ สงฺเกตํ วีตินามเยติ ปริกปฺปิตฏฺฐานํ วา สุงฺกฆาตํ วา อติกฺกาเมยฺยฯ

เอตฺถ จ อารามาทิอภิยุญฺชเน, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ภณฺฑหารกสฺส สีสภารามสนผนฺทาปนขนฺโธโรปเน, อุปนิกฺขิตฺเต ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ โจทิยมานสฺส ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณนวิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ถลฏฺฐสฺส เถยฺยจิตฺเตนามสนผนฺทาปนฐานาจาวเน จาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถากฺกมํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพาฯ

‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ปฐมทุติยปาทสงฺกามเน, ปริกปฺปิตสุงฺกฆาตฏฺฐานโต ปฐมทุติยปาทาติกฺกาเม จาติ ทฺวีสุ ปจฺเจกํ กเมน ถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพาฯ อยเมตฺถ สวิญฺญาณกาวิญฺญาณกมิสฺสกตฺตา นานาภณฺฑวเสน โยชนาฯ เอกภณฺฑวเสน ปน สสฺสามิกสฺส ทาสสฺส วา ติรจฺฉานคตสฺส วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยนหรณาทิวเสน โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ

อปิจ อิมานิ ฉ ปทานิ วณฺณยนฺเตน นานาภณฺฑเอกภณฺฑสาหตฺถิกปุพฺพปฺปโยคเถยฺยาวหารสงฺขาเต ปญฺจปญฺจเก สโมธาเนตฺวา ปญฺจวีสติ อวหารา ทสฺเสตพฺพา ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสมฺปิ อวหารานํฯ เต ปน อวหารา เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนาติ ตํวเสน ปญฺจปญฺจกํ นาม ชาตํฯ เอวํ สํวณฺณิตญฺหิ อิทํ อทินฺนาทานปาราชิกํ สุวณฺณิตํ นาม โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ปญฺจกานิ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทีนํ ปญฺจนฺนํ ปทานํ วเสน ลพฺภนฺติฯ ยํ ปเนตํ ‘‘สงฺเกตํ วีตินามเย’’ติ ฉฏฺฐํ ปทํ, ตํ ตติยปญฺจเมสุ ปญฺจเกสุ นิสฺสคฺคิยปริกปฺปาวหารวเสน โยเชตพฺพํฯ

ตตฺถ สาหตฺถิก-สทฺเทน อุปจารโต ตํสหจริตปญฺจกํ คเหตฺวา ‘‘สาหตฺถิกญฺจ ตํ ปญฺจกญฺจา’’ติ วา ‘‘สาหตฺถิกาทิ ปญฺจก’’นฺติ มชฺเฌปทโลปวเสน วา สาหตฺถิกปญฺจกํฯ เอวมุปริปิฯ ตํ ปน สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโป จาติฯ ตตฺถ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, สหตฺเถน นิพฺพตฺโต สาหตฺถิโกฯ เอวํ อาณตฺติโกฯ สุงฺกฆาตปริกปฺปิโตกาสานํ อนฺโต ฐตฺวา พหิ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, โส เอว นิสฺสคฺคิโย

กาลํ อนิยเมตฺวา อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต จ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานํ อุปาหนาทีนํ นิกฺขิตฺตานํ เตลปาตนโต จ ปุเรตรเมว ปาราชิกสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโกฯ โส ปน อาณาปนปฺปโยโค, อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปฺปโยโค จฯ อารามาภิโยเค จ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานมทาเน จ ธุรสฺส นิกฺเขโป ธุรนิกฺเขโป

ปุพฺพปฺปโยคปญฺจกํ นาม ปุพฺพปฺปโยโค สหปฺปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติฯ ตตฺถ อาณาปนํ ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺพปฺปโยโค นามฯ ฐานาจาวนขิลสงฺกามนปฺปโยเคน สห วตฺตมาโน สหปฺปโยโคฯ สํวิธาย สมฺมนฺตยิตฺวา คเตสุ เอเกนาปิ ภณฺเฑ ฐานา จาวิเต สพฺเพสํ อวหาโร สํวิธาวหาโรฯ สงฺเกตกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สญฺชานนกรณํฯ นิมิตฺตกมฺมํ นาม สญฺญุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิขณนาทิกรณํฯ

เถยฺยาวหารปญฺจกํ ปน สยเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ นนุ จ ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา ‘‘สพฺเพสมฺปิ อวหาราน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘อถ วา’’ติ ปกฺขนฺตรวเสน วิสุํ วิย อิทํ ปญฺจกํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนา’’ติ, เอตาทิสสฺส เภทสฺส สมฺภวโต ปกฺขนฺตรวเสนาปิ ยุชฺชตีติ เอวํ วุตฺตํฯ อิมสฺส ปญฺจกสฺส วิสุํ อุทฺธริตฺวา วจนํ ปน ปสิทฺธิวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํ, กุส-สทฺเทน กุสสงฺกามนมธิปฺเปตํ อเภโทปจาเรนฯ เถยฺยญฺจ พลญฺจ กุโส จ ฉนฺนญฺจ ปริกปฺโป จ เถยฺยา…เป.… ปริกปฺปํ, ทีโฆ สนฺธิวเสนฯ เตน อวหารโก ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธฯ

โย ปน ปฏิจฺฉนฺเนน อวหารโก, โส อตฺถโต ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก โหตีติ ทฺวนฺทสมาสนฺโตคธตฺเตปิจสฺส วิโรธาภาโวภาวสาธโน จายํ ฉนฺน-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ สนฺธิจฺเฉทนาทีนิ กตฺวา วา ตุลากูฏมานกูฏกหาปณกูฏาทีหิ วญฺเจตฺวา วา คณฺหนฺโต เถยฺยาวหารโกฯ พลกฺกาเรน ปรสนฺตกํ คณฺหนฺโต พลาวหารโกฯ กุสํ สงฺกาเมตฺวา คณฺหนฺโต กุสาวหารโกฯ ติณปณฺณาทีหิ ยํ กิญฺจิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา กสฺส ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก ปฏิจฺฉนฺนาวหารโกฯ สาฏกาทิภณฺฑวเสน, คพฺภทฺวาราทิโอกาสวเสน วา ปริกปฺเปตฺวา คณฺหนฺโต ปริกปฺปาวหารโกฯ เอตฺถ ปน ปริกปฺปิตภณฺฑคฺคหเณ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทาติกฺกเม จ ปาราชิกํ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ปเนตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ อทินฺนาทาเน ภณฺฑญฺจ กาโล จ อคฺโฆ จ เทโส จ เตหิ จ ปริโภเคน จ วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ อวหฏภณฺฑสฺส สสฺสามิกสฺสามิกภาวํ สสฺสามิเกปิ สามิกานํ สาลยนิราลยภาวญฺจ อุปปริกฺขิตฺวา สาลยกาเล เจ อวหฏํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ภณฺเฑน วินิจฺฉโยฯ นิราลยกาเล เจ อวหฏํ, ปาราชิกํ นตฺถิ, สามิเกสุ ปุน อาหราเปนฺเตสุ ทาตพฺพํฯ ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ มหคฺฆํ, กทาจิ อปฺปคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมิํ กาเล ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมิํเยว กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย กาเลน วินิจฺฉโยฯ นวภณฺฑสฺส โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติ, ตสฺมา สพฺพทา ปกติอคฺฆวเสน อกตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย อคฺเฆน วินิจฺฉโยฯ ภณฺฑุฏฺฐานเทเส ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อญฺญตฺถ มหคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมิํ เทเส ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมิํเยว เทเส อคฺเฆน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย เทเสน วินิจฺฉโย

ปริโภเคน สาฏกาทิโน ภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภควเสน ปริหีนาปริหีนภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ปริโภเคน วินิจฺฉโย

ทุติยํฯ

[5-7] อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มนุสฺสวิคฺคหํ กลลโต ปฏฺฐาย ชีวมานกมนุสฺสชาติกานํ สรีรํฯ จิจฺจ ปาโณติ สญฺญาย สทฺธิํเยว ‘‘วธามิ น’’นฺติ วธกเจตนาย เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวาฯ ชีวิตา วา วิโยชเยติ โย ภิกฺขุ ชาติอุณฺณํสุนา สมุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ กลลรูปกาเล ตาปนาทีหิ วา ตโต วา อุทฺธมปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน รูปชีวิตินฺทฺริโยปกฺกเม สติ ตทายตฺตวุตฺติโน อรูปชีวิตสฺสาปิ โวโรปนสมฺภวโต อุภยชีวิตา โวโรเปยฺยฯ วา-สทฺโท วิกปฺเปฯ มรณเจตโนติ มรเณ เจตนา ยสฺส โส มรณาธิปฺปาโยฯ สตฺถหารกนฺติ ชีวิตํ หรตีติ หารกํ, สตฺถญฺจ ตํ หารกญฺจาติ สตฺถหารกํ, ตํฯ อสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺสฯ อุปนิกฺขิเปติ สมีเป นิกฺขิเปยฺย วาฯ เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติฯ คาเหยฺย มรณูปายนฺติ ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาทา’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาหาเปยฺย วาฯ เอเตน อาณตฺติปฺปโยโค ทสฺสิโตฯ วเทยฺย มรเณ คุณนฺติ กายวาจาทูตเลขาหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรเณ คุณํ ปกาเสยฺย วาฯ อุภยตฺถ อธิการวเสน วา-สทฺโท อาหริตพฺโพฯ โส ภิกฺขุ จุโตติ สมฺพนฺโธ, สาสนโตติ วิญฺญายติฯ

อิทานิ ปนสฺส ฉพฺพิเธ ปโยเคทสฺเสตุํ ‘‘ปโยคา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สาหตฺถิ…เป.… อิทฺธิวิชฺชามยา ปโยคาติ อิเม ฉ ปโยคาติ สมฺพนฺโธฯ ก-การโลเปน ปเนตฺถ ‘‘สาหตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อเนกตฺเถ อเนกตทฺธิตสมฺภเวน สหตฺถสฺสายํ ปโยโค สาหตฺถีติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ สาหตฺถิ จ นิสฺสคฺโค จ อาณตฺติ จ ถาวโร จาติ ทฺวนฺโทฯ อิทฺธิ จ วิชฺชา จ, ตาสมิเมติ อิทฺธิวิชฺชามยา, อิทฺธิมโย วิชฺชามโยติ วุตฺตํ โหติฯ ปโยคาติ อิเม ฉปฺปโยคา นาม โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ สาหตฺถิโก ปโยโคฯ ทูเร ฐิตํ มาเรตุกามสฺส กายาทีหิ อุสุสตฺติอาทีนํ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโคฯ ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติอาทินา อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ อาณตฺติ, โอปาตขณนํ อปสฺเสนสํวิธานํ อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนาทิ ถาวโรฯ มารณตฺถํ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิมโยฯ กมฺมวิปากชิทฺธิ จ นาเมสา ราชาทีนํ ราชิทฺธิอาทโยฯ ตตฺถ ปิตุรญฺโญ สีหฬินฺทสฺส ทาฐาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยมารเณ ราชิทฺธิ ทฏฺฐพฺพา, ตทตฺถเมว อถพฺพณาทิวิชฺชาย ปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโคฯ

เอวํ ฉปฺปโยเค ทสฺเสตฺวา เตสุ อาณตฺติปฺปโยคสฺส นิยามเก ทสฺเสตุํ ‘‘กาลา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อาณตฺติํ นิยเมนฺติ สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อาณตฺตินิยามกาฯ เต ปน กาโล จ วตฺถุ จ อาวุธญฺจ อิริยาปโถ จาติ จตฺตาโร, ตถา กิริยาวิเสโส โอกาโสติ คณนปริจฺเฉทวเสน ฉ โหนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ กาโล ปุพฺพณฺหาทิ โยพฺพนาทิ จฯ วตฺถุ มาเรตพฺโพ สตฺโตฯ อาวุธํ อสิอาทิฯ อิริยาปโถ มาเรตพฺพสฺส คมนาทิฯ กิริยาวิเสโส วิชฺฌนาทิฯ โอกาโส คามาทิฯ โย หิ ‘‘อชฺช, สฺเว’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘ปุพฺพณฺเห มาเรหี’’ติ วุตฺโต ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเห มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโตฯ

โย ปน ‘‘ปุพฺพณฺเห’’ติ วุตฺโต มชฺฌนฺหาทีสุ มาเรติ, วิสงฺเกโต โหติ, อาณาปกสฺส อนาปตฺติฯ เอวํ กาลสฺส สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน นิยามกตา เวทิตพฺพาฯ อิมินาว นเยน วตฺถุอาทีสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติฯ

ตติยํฯ

[8-9] อิทานิ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺตนิ โนสนฺตํ อตฺตุปนายิกญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตญฺจ อญฺญาปเทสรหิตญฺจ ฌานาทิเภทํ โกฏฺฐาสํ กตฺวา วา เอเกกํ กตฺวา วา กาเยน วา วาจาย วา วิญฺญตฺติปเถ ทีเปนฺโต นาธิมานิโก ญาเต จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ อตฺตนิ สกสนฺตาเน โนสนฺตํ อนุปฺปนฺนตฺตาเยว อวิชฺชมานํ, เอตฺถ โนสนฺโตติ อตฺเถ ตปฺปุริโสฯ ฌานาทิเภทนฺติ ฌานํ อาทิ ยสฺส ‘‘วิโมกฺขสมาธิ สมาปตฺติ ญาณทสฺสน มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิ กิริยากิเลสปฺปหานวินีวรณตาจิตฺตสฺส สุญฺญาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. 198) วุตฺตสฺส โส ฌานาทิ, โสว เภโท วิเสโสติ สมาโสฯ ตํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํฯ อตฺตุปนายิกนฺติ ‘‘อยํ มยิ อตฺถี’’ติ อาโรจนวเสน อตฺตนิ อุปนียติ, ‘‘อหํ วา เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตา อุปนียติ เอตฺถ ธมฺเมติ วา อตฺตุปนายิโก, ฌานาทิเภโท, ตํฯ ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภโว นาม อิทานิ วตฺตมาโน อตฺตภาโว, ตนฺนิสฺสิโตติ สมาโส, โส จ ฌานาทิเภโทเยว, ตํฯ

อญฺญาปเทสรหิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. 220) นเยน อญฺญสฺส อปเทโส, เตน รหิโต จตฺโตติ ตปฺปุริสสมาโส, โส รหิโต เตนาติ วา พหุพฺพีหิ, ฌานาทิเภโทว , ตํฯ โกฏฺฐาสํ กตฺวา วาติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิํ, ปฐมํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน โกฏฺฐาสํ กตฺวา วาฯ เอเกกํ กตฺวา วาติ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปชฺชิํ, ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน เอเกกํ กตฺวา วาฯ เอตฺถ จ เอกนฺติ ฐิเต วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํฯ เอตฺถ ปน กตฺวาติ กรณกิริยาย เอเกกวเสน ภินฺนสฺส ฌานาทิโน อตฺถสฺส สมฺพนฺธนิจฺฉา วิจฺฉาติ เวทิตพฺพาฯ ฏีกายํ ปน ‘‘โกฏฺฐาสํ วาติ เอตฺถ ‘ฌานลาภี, วิโมกฺขลาภี, สมาธิลาภี, สมาปตฺติลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน โกฏฺฐาสโต วาติ อตฺโถ’’ติ จ ‘‘เอเกกํ วาติ ‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน เอเกกํ วาติ อตฺโถ’’ติ จ วุตฺตํฯ โส ปาฬิยํ อฏฺฐกถายญฺจ อวุตฺตกฺกโมติ เวทิตพฺโพฯ กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิวเสน กาเยน วาฯ วาจาติ เอตฺถ ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ ‘‘อลชฺชิตา’’ติอาทีสุ วิยฯ วิญฺญตฺติปเถติ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ คหณโยคฺเย ปเทเส ฐตฺวาติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ทีเปนฺโตติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ธมฺโม มยิ อตฺถี’’ติ ปกาเสนฺโตฯ นาธิมานิโกติ อปฺปตฺเต ปตฺตสญฺญิตาสงฺขาโต อธิโก มาโน, โส นตฺถิ เอตสฺสาติ นาธิมานิโก, ภิกฺขุฯ ญาเตติ วิญฺญุนา มนุสฺสชาติเกน สิกฺขาปจฺจกฺขาเน วุตฺตนเยน วิญฺญาเต สติ จุโต ภเว สาสนโตติ วิญฺญายติฯ อญฺญาปเทเสน ทีปยโต ปน ถุลฺลจฺจยํฯ เอตฺถ จ –

ทุกฺกฏํ ปฐมสฺเสว, สามนฺตมิติ วณฺณิตํ;

เสสานํ ปน ติณฺณมฺปิ, ถุลฺลจฺจยมุทีริตนฺติฯ

จตุตฺถํฯ

[10] อิทานิ จตุนฺนมฺปิ เจเตสมสํวาสตํ อภพฺพตญฺจ ทีเปตุํ ‘‘ปาราชิเกเต’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอเต จตฺตาโร ปาราชิกา ปุคฺคลา ยถา ปุเร ปุพฺเพ คิหิกาเล, อนุปสมฺปนฺนกาเล จ วิย อสํวาสาติ สมฺพนฺโธฯ สห วสนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อิเม ตโย สํวาสา นามฯ ตตฺถ อปโลกนาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตา เอกกมฺมํ นามฯ ตถา ปญฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นามฯ ปญฺญตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นามฯ นตฺถิ เต สํวาสา เอเตสนฺติ อสํวาสาฯ ‘‘อภพฺพา’’ติอาทีสุ ภิกฺขุภาวายาติ ตุมตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา ยถา สีสจฺฉินฺโน ชีวิตุํ อภพฺโพ, เอวํ จตฺตาโรเม ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย ภิกฺขู ภวิตุํ อภพฺพาติ อตฺโถฯ

[11] อิทานิ ปริยายาณตฺตีหิ สมฺภวนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาโย จา’’ติอาทิมาหฯ ปริยาโย จ อาณตฺติ จ ตติเย มนุสฺสวิคฺคเห ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ กายาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติ เอวมาทิวิญฺญาปโก พฺยญฺชนภูโต กายวจีปโยโค ปริยาโยฯ อิมินา อิทํ ทีเปติ – ยถา อทินฺนาทาเน ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. 92) วุตฺตตฺตา ปาริยายกถาย มุจฺจติ, น อิธ เอวํฯ ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. 172) ปริยายกยายปิ น มุจฺจตีติฯ ‘‘ทุติเย ปนา’’ติอาทีสุ อตฺโถ ปากโฏเยวฯ เอวมุปริปิ ปากฏมุเปกฺขิสฺสามฯ

[12] อิทานิ เมถุนธมฺมาทีนํ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเวตู’’ติอาทิมาหฯ

เสเวตุกามตาจิตฺตนฺติ เมถุนํ เสเวตุํ กาเมตีติ เสเวตุกาโม, ตสฺส ภาโว นาม ตณฺหา, ตาย เสเวตุกามตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ ตปฺปุริโสฯ เมถุนธมฺมสฺสาติ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ อิทนฺติ เมถุนํ, ตเมว ธมฺโมติ เมถุนธมฺโมฯ อิธ ปน อุปจารวเสน ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม นามฯ อถ วา เมถุเนน ชาโต ธมฺโม ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม, ตสฺส เมถุนธมฺมสฺส เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยาฯ องฺคทฺวยนฺติ องฺคานํ การณานํ ทฺวยํฯ พุธาติ วินยธรา วิญฺญุโนฯ

[13] มนุสฺสสนฺติ มนุสฺสานํ สํ มนุสฺสสํ, ตทายตฺตวตฺถุกา จฯ เอเตน เปตติรจฺฉานคตายตฺตํ นิวตฺเตติฯ ตถาสญฺญีติ ตถา ตาทิสา สญฺญา ตถาสญฺญา, สา อสฺส อตฺถีติ ตถาสญฺญีฯ ปรายตฺตสญฺญิตา จาติ อตฺโถฯ ภาวปฺปธานา อิเม นิทฺเทสา, ภาวปจฺจยโลโป วา ‘‘พุทฺเธ รตน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. 6.3) วิยฯ เอวมุปริปิ อีทิเสสุฯ เถยฺยจิตฺตนฺติ เถนภาวสงฺขาตํ จิตฺตญฺจฯ วตฺถุโน ครุตาติ ภณฺฑสฺส ปาทอติเรกปาทารหภาเวน ครุตา จฯ อูนปญฺจมาสเก วา อติเรกมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํฯ มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํฯ อวหาโรติ ปญฺจวีสติยา อวหารานํ อญฺญตเรน อวหรณญฺจาติ อิเม ปญฺจ อทินฺนาทานเหตุโย อทินฺนาทานปาราชิกาปตฺติยา องฺคานิฯ

[14] ปาโณ มานุสฺสโกติ มนุสฺสชาติสมฺพนฺโธ ปาโณ จ, ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ปน ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติฯ ปาณสญฺญิตาติ ปาโณติ สญฺญิตา จ, ฆาตนํ ฆาโต, โส เอว เจตนา ฆาตเจตนา, ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สา จ, ตํสมุฏฺฐิโต สาหตฺถิกาทีนํ ฉนฺนมญฺญตโร ปโยโค จ, เตน ปโยเคน มรณญฺจาติ เอเต ยถาวุตฺตา ปญฺจ วธเหตุโย ปาณฆาตาปชฺชิตพฺพอาปตฺติยา องฺคานีติ อตฺโถฯ

[15] อตฺตนิ อสนฺตตาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส สนฺตาเน อวิชฺชมานตา จฯ ปาปมิจฺฉตายาโรจนาติ ยา สา ‘‘อิเธกจฺโจ ทุสฺสีโล สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติอาทินา (วิภ. 851) นเยน วุตฺตา ปาปอิจฺฉตาย สมนฺนาคตา, ตาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนา จฯ ตสฺสาติ ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺสฯ มนุสฺสชาติตาติ มนุสฺสานํ ชาติ ยสฺส, ตสฺส ภาโว มนุสฺสชาติตา, สา จ, นญฺญาปเทโสติ น อญฺญาปเทโส อญฺญาปเทสาภาโว จ, ตเทว ชานนนฺติ ตงฺขณํเยว วิชานนญฺจาติ อิมานิ ปญฺจ เอตฺถ อสนฺตทีปเน อสฺมิํ สนฺตาเน อวิชฺชมานอุตฺตริมนุสฺสธมฺมปฺปกาสนนิมิตฺเต ปาราชิเก องฺคานิ เหตุโยติ อตฺโถฯ

[16] เอวํ เตสมสํวาสตาภพฺพตาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ น เต จตฺตาโรว, อถ โข สนฺตญฺเญปีติ เต สพฺเพปิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อสาธารณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสาธารณาติ ปาราชิกา ธมฺมา อธิปฺเปตาฯ เตเนว เจตฺถ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา ปาราชิกา ธมฺมา จตฺตาโร จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อุปจารวเสน ตุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาทิกา ปาราชิกาปนฺนา ปริคฺคยฺหนฺติฯ ตาสุ ยา อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานญฺจ อุปริ กายสํสคฺคํ สาทิยติ, อยํ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาฯ ยา ปน อญฺญิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกาฯ ยา อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา

กายสํสคฺคราเคน ตินฺตสฺส หตฺถคฺคหณํ สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ กายสํสคฺคตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส ฐานํ ฐตฺวา สลฺลปนํ สงฺเกตคมนํ ปุริสสฺสาคมนสาทิยนํ ปฏิจฺฉนฺโนกาสววิสนํ หตฺถปาเส ฐตฺวา กาโยปสํหรณนฺติ อิมานิ อฏฺฐ วตฺถูนิ ยสฺสา อวสฺสุตาย, สา อฏฺฐวตฺถุกา นามฯ

อภพฺพกา เอกาทส จาติ เอตฺถ ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก ภิกฺขุนิทูสโก สงฺฆเภทโก โลหิตุปฺปาทโก อุภโตพฺยญฺชนโกติ อิเม อภพฺพา เอกาทส จฯ เตสุ ปณฺฑโกติ โอปกฺกมิกนปุํสกปณฺฑกา จ ปณฺฑกภาวปกฺเข ปกฺขปณฺฑโก จ อิธ อธิปฺเปตาฯ อาสิตฺตอุสูยปณฺฑกานํ ปน ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตาฯ เถยฺยสํวาสโก ปน ลิงฺคตฺเถนกาทิวเสน ติวิโธฯ ตตฺถ สยํ ปพฺพชิตตฺตา ลิงฺคมตฺตํ เถเนตีติ ลิงฺคตฺเถนโกฯ ภิกฺขุวสฺสคณนาทิกํ สํวาสํ เถเนตีติ สํวาสตฺเถนโกฯ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย เอวํ ปฏิปชฺชนฺเตปิ เอเสว นโยฯ ยถาวุตฺตมุภยํ เถเนตีติ อุภยตฺเถนโกฯ ฐเปตฺวา ปน อิมํ ติวิธํ –

ราชทุพฺภิกฺขกนฺตาร-โรคเวริภเยน วา;

จีวราหรณตฺถํ วา, ลิงฺคํ อาทิยตีธ โยฯ

สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโส;

เถยฺยสํวาสโก นาม, ตาว เอส น วุจฺจตีติฯ (มหาว. อฏฺฐ. 110; กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปาราชิกวณฺณนา);

ติตฺถิยปกฺกนฺตกาทโย ตุ ตํตํวจนตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ ติรจฺฉานคโต ปน ฐเปตฺวา มนุสฺสชาติกํ อวเสโส สพฺโพ เวทิตพฺโพฯ อิเม เอกาทส ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจนฺติฯ วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนีติ คิหินิวาสนนิวตฺถา ภิกฺขุนี จฯ สา หิ เอตฺตาวตา ปาราชิกาฯ มุทุกา ปิฏฺฐิ ยสฺส, โส จฯ

โส หิ อนภิรติยา ปีฬิโต ยทา อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน วจฺจมุขมคฺเคสุ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติฯ

[17-18] ลมฺพมานมงฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพีฯ โส ยถาวุตฺเตสุ ปเวสิโต ปาราชิโกฯ มุเขน คณฺหนฺโต องฺคชาตํ ปรสฺส จาติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา มตสฺส วา องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, โส ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโต จฯ ตตฺเถวาภินิสีทนฺโตติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ตตฺเถว ปรสฺส องฺคชาเต วจฺจมคฺเคน อภินิสีทติ, โส จาติ เอเต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา อภาเวปิ มคฺเค มคฺคปฺปเวสนเหตุ เมถุนสฺส อนุโลมิกา จตฺตาโร จฯ อิธาคตา จตฺตาโรติ อิธ ขุทฺทสิกฺขายํ ยถาวุตฺตา เมถุนธมฺมา ปาราชิกาทโย จตฺตาโร จาติ สโมธานา ปิณฺฑีกรณวเสน จตุวีสติ ปาราชิกา ภวนฺตีติ เสโสฯ เอตฺถ จ คาถาพนฺธวเสน รสฺสํ กตฺวา ‘‘ปราชิกา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาห – มาตุฆาตกาทโย ตติยํ ปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก, มุทุปิฏฺฐิกาทโย จตฺตาโร จ ปฐมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กุโต จตุวีสตีติ? วุจฺจเต – มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตาฯ มุทุปิฏฺฐิกาทโย จตฺตาโร กิญฺจาปิ ปฐมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติฯ

ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา

[19] วุฏฺฐานสฺส ครุกตฺตา ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา วุจฺจนฺติฯ นวาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโทฯ นนุ ‘‘นวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘เตรสา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส, จิเรนาปชฺชิตพฺเพ จตฺตาโร ยาวตติยเก ฐเปตฺวา วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพา ปฐมาปตฺติกา วุจฺจนฺตีติฯ อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ สุกฺกสฺสาติ อาสยธาตุนานตฺตโต นีลาทิวเสน ทสวิเธ สุกฺเก ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺสฯ โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตาย, ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ อิมินา ปน วจเนน โมจนสฺสาท มุจฺจนสฺสาท มุตฺตสฺสาทเมถุนสฺสาท ผสฺสสฺสาท กณฺฑุวนสฺสาท ทสฺสนสฺสาท นิสชฺชนสฺสาท วาจสฺสาท เคหสิตเปม วนภงฺคิย สงฺขาเตสุ เอกาทสสฺสาเทสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ โมจนาย อสฺสาโท สุขเวทนา โมจนสฺสาโทฯ มุจฺจเน อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโทฯ เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีตปฺปุริเสน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิเมหิ ปน นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโตฯ เคหนิสฺสิเตสุ มาตาทีสุ เปมํ เคเห สิตํ เปมนฺติ เคหสิตเปมํ, อิมินา สรูเปเนว ราโค วุตฺโตฯ สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ, อิมินา จ วตฺถุวเสน ราโค วุตฺโตฯ เมถุนสฺสาโทปิ อิตฺถิยา คหณปฺปโยเคน เวทิตพฺโพฯ สพฺพตฺเถว จ ปน เจตนานิมิตฺตุปกฺกมโมจเน สติ วิสงฺเกตาภาโว เวทิตพฺโพฯ อุปกฺกมฺม หตฺถาทินา นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวาฯ อญฺญตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโนเยว สุปินนฺโต ‘‘กมฺมเมว กมฺมนฺโต’’ติอาทีสุ วิย อนฺต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตาฯ ตํ สุปินนฺตํ วินา วิโมจยํ สุกฺกํ วิโมเจนฺโต สมโณ โย โกจิ ภิกฺขุ ครุกํ ครุกาปตฺติสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเส ผุเสยฺย, อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ