1. ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา

[1-2] อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํฯ เอวมุปริปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ มคฺคา จ นาม ติํส มคฺคาฯ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน หิ ติสฺโส อิตฺถิโยฯ ตตฺถ ติรจฺฉานคตาย อยํ ปริจฺเฉโท –

‘‘อปทานํ อหี มจฺฉา, ทฺวิปทานญฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.55);

ตาสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย ตโย กตฺวา นว มคฺคา, ตถา อุภโตพฺยญฺชนกานํ, ปุริสานํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา ปณฺฑกานนฺติ ติํสฯ เตสํ ตเยฯ กีทิเสติ อาห ‘‘สนฺถตสนฺถเต’’ติฯ สนฺถเต อสนฺถเตติ ปทจฺเฉโทฯ น สนฺถตํ อสนฺถตํฯ ตสฺมิํ อสนฺถเตฯ น-กาโร เอตฺถ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย ปยิรุทาเส, ตํ กิริยายุตฺตสฺส ตาทิสสฺส อญฺญสฺส วตฺถุโน วิธาเนน สนฺถตสฺส วตฺถุโน ปยิรุทาสนํ ปริจฺจชนํ ปยิรุทาโสติฯ น ปสชฺชปฺปฏิเสเธ, สนฺถตํ ปสชฺช ปตฺวา ตสฺส ‘‘พฺราหฺมโณ น ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย น นิเสโธติฯ วา-สทฺโท ปเนตฺถ วจนยุตฺติพเลเนว ลพฺภติ, ตสฺส ปลิเวเฐตฺวา, อนฺโต วา ปเวเสตฺวา วตฺถาทินา เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วาติ อตฺโถฯ ตถาภูเต อลฺโลกาเส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเฐ ตินฺตปฺปเทเสฯ นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํฯ สนฺติอาทิ ตพฺพิเสสนํฯ สนฺติ อตฺตนิยํฯ สํ-สทฺโท หิ อตฺตนิ อตฺตนิเย จ วตฺตติฯ สนฺถตํ อสนฺถตนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วาฯ อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺฐกายปฺปสาทํฯ กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘ติลมตฺตมฺปี’’ติฯ ติลสฺส มตฺตํ สากลฺลํ ยสฺส ตํ ติลมตฺตํ ฯ ‘‘มตฺตํ สากลฺลํ นิจฺฉเย’’ติ หิ นิฆณฺฑุฯ เอตฺถาปิ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, ติลพีชปฺปมาณมฺปีติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ตํ? นิมิตฺตํ, ปเวสนํ วาฯ