48. สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา

[459] ‘‘จตฺตาริมานิ , ภิกฺขเว, อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ปํสุกูลํ, ภิกฺขเว, จีวรานํ อปฺปญฺจ สุลภญฺจ, ตญฺจ อนวชฺชํฯ ปิณฺฑิยาโลโป, ภิกฺขเว, โภชนานํ อปฺปญฺจ สุลภญฺจ, ตญฺจ อนวชฺชํฯ รุกฺขมูลํ , ภิกฺขเว, เสนาสนานํ อปฺปญฺจ สุลภญฺจ, ตญฺจ อนวชฺชํฯ ปูติมุตฺตเภสชฺชํ, ภิกฺขเว, เภสชฺชานํ อปฺปญฺจ สุลภญฺจ, ตญฺจ อนวชฺชํฯ อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานี’’ติ (อ. นิ. 4.27; อิติวุ. 101) วจนโต ‘‘อปฺเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

สนฺตุฏฺโฐติ เอตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสานํ วเสน เอเกกสฺมิํ ปจฺจเย ตโย ตโย กตฺวา จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทส สนฺโตสา โหนฺติฯ มตฺตญฺญูติ เอตฺถ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.422; สํ. นิ. อฏฺฐ. 3.4.239; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.3.16; อิติวุ. อฏฺฐ. 28; ธ. ส. อฏฺฐ. 124-134) จตฺตาโร มตฺตา ปริเยสนมตฺตา ปฏิคฺคหณมตฺตา ปริโภคมตฺตา วิสฺสชฺชนมตฺตาติฯ อิตรีตเรน ยาเปนฺโต สุภโร นามฯ สนฺโตสวินิจฺฉโยฯ

สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

49. จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา

[461-2] อสุภนฺติ อสุภภาวนาฯ อิเม จตฺตาโร จตุรารกฺขา นามาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อารกตฺตาทินา’’ติอาทิมาหฯ อารกตฺตาทินาติ เอตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว จตูหิ การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ อนุสฺสริตพฺโพติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.1; วิสุทฺธิ. 1.130);

ภควา ปน สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนกิเลสานํ หตตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารกตฺตา อรห’’นฺติ วุตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โส ตโต อารกา นาม;

ยสฺส เยนาสมงฺคิตา;

อสมงฺคี จ โทเสหิ,

นาโถ เตนารหํ มโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.125);

ภควตา ปน สพฺพกิเลสารโย หตา, ตสฺมา ‘‘อรีนํ หตตฺตาปิ อรห’’นฺติ วุตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปญฺญาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.126);

ยํ ปเนตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิปุญฺญาภิสงฺขารอปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชาภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.103) วจนโต อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ โยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส ภควโต โพธิรุกฺขมูเล สมฺมปฺปธานวีริยปาเทหิ จตุปาริสุทฺธิสีลปถวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาฯ ตสฺมา ‘‘อรานํ หตตฺตา อรห’’นฺติ วุตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา ญาณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.128);

อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จีวราทีนํ ปจฺจยานํ อุตฺตมปูชาย จ ยุตฺโต ภควา, ตสฺมา ‘‘ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรห’’นฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ,

ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;

อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก,

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติฯ (วิสุทฺธิ. 1.129);

ยถา โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน อสิโลกภเยน รโห ปาปานิ กโรนฺติ, ตถา ภควา กทาจิปิ น กโรติ, ตสฺมา ‘‘ปาปกรเณ รหาภาวา จ อรห’’นฺติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม, ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน;

รหาภาเวน เตเนส, อรหํ อิติ วิสฺสุโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.130) –

เอวํ อารกตฺตาทินา อรหนฺติ ภาเวตพฺพํฯ

สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ สมฺมาติ ญาเยเนว, อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต เอวาติ อตฺโถฯ สามญฺจาติ อตฺตนาวฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 563);

‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถาเทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ เอวํ วุตฺเต นวเภเท ภควโต คุเณ ยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติเยว อนุสฺสติ, ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติ อนุสฺสติ, พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ, ยา เอวํ นววิเธน ปวตฺตา สติ , สา พุทฺธานุสฺสติ นามาติ อตฺโถฯ สพฺพากาเรน ปน อาจริเยน พุทฺธโฆเสน พุทฺธานุสฺสติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.123 อาทโย) วุตฺตา, อตฺถิเกน ปน ตโต ปจฺจาสีสิตพฺพาฯ

[463-4] จตุรารกฺขาย สายํปาตํ ภาเวตพฺพตฺตา เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานภาวนาวเสน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพาฯ อิตรถา ‘‘อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย’’ติ (ธ. ป. 129-130) วจนโต สพฺพปฐมํ ‘‘อหํ สุขิโต โหมิ, อเวโร’’ติอาทินา นเยน ภาเวตฺวาว อตฺตนิ จิตฺตํ นิปริพนฺธมานํ กตฺวา ปจฺฉา อาจริยุปชฺฌายาทีสุ กเมน ภาเวตพฺพาฯ อตฺตนิ ปน อปฺปนา น โหติฯ โคจรคามมฺหิ อิสฺสเร ชเนติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.165) โคจรคาเมฯ สีมฏฺฐสงฺฆโต ปฏฺฐาย ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺชาติ อตฺโถฯ เอวํ เมตฺตํ ภาเวนฺโต ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาย สหวาสีนํ มุทุจิตฺตํ ชเนติ, อถสฺส สุขสํวาสตา โหติฯ สีมฏฺฐกเทวตาสุ เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตาหิ เทวตาหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุสํวิหิตรกฺโข โหติฯ โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเน เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตสนฺตาเนหิ อิสฺสเรหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุรกฺขิตปริกฺขาโร โหติฯ ตตฺถ มนุสฺเส เมตฺตาย ปสาทิตจิตฺเตหิ เตหิ อปริภูโต หุตฺวา วิจรติฯ สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจาโร โหติฯ

[465-6] วณฺณโต จ สณฺฐานโต จ โอกาสโต จ ทิสโต จ ปริจฺเฉทโต จ เกสาทิโกฏฺฐาเส ววตฺถเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ วณฺณโตติ (วิสุทฺธิ. 1.110) เกสาทีนํ วณฺณโตฯ สณฺฐานโตติ เตสํเยว สณฺฐานโตฯ โอกาสโตติ ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส อิมสฺมิํ นาม โอกาเส ปติฏฺฐิโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาสโตฯ

ทิสโตติ อิมสฺมิํ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา, อโธ เหฏฺฐิมา ทิสา, ตสฺมา ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายา’’ติ ทิสา ววตฺถเปตพฺพาฯ ปริจฺเฉทโตติ สภาคปริจฺเฉทโต วิสภาคปริจฺเฉทโตติ ทฺเว ปริจฺเฉทาฯ ตตฺถ ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส เหฏฺฐา จ อุปริ จ ติริยญฺจ อิมินา นาม ปริจฺเฉโท’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสกวเสน วิสภาคปริจฺเฉโทฯ

เอวํ ปญฺจหิ อากาเรหิ ววตฺถานาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มนสิ กโรนฺเตน เอวํ มนสิ กาตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปุพฺพโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ สชฺฌายกรณกาลโต ปฏฺฐาย ‘‘เกสา นขา’’ติ เอวํ เอกนฺตริกาย วา ‘‘โลมา เกสา’’ติ เอวํ อุปฺปฏิปาฏิยา วา น มนสิ กาตพฺพํ, อถ โข ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา นเยน อนุปฏิปาฏิยา มนสิ กาตพฺพํ, อนุปฏิปาฏิยา มนสิ กโรนฺเตนาปิ นาติสีฆํ นาติสณิกํ มนสิ กาตพฺพํ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ ‘‘ปณฺณตฺติํ สมติกฺกมฺม, มุญฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโต’’ติ ปาโฐ คเหตพฺโพฯ เอวญฺหิ สติ ภาวนากฺกเมน อตฺโถ สุวิญฺเญยฺโย โหติฯ ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิปญฺญตฺติํ อมนสิกตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวน เอวํ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ มุญฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโตติ โย โย โกฏฺฐาโส อาปาถํ นาคจฺฉติ, ตํ ตํ อนุปุพฺพโต มุญฺจนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

[467] อิทานิ ยถา ปฏิกฺกูลมนสิกาโร กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณอาสยสณฺฐานา’’ติอาทิมาหฯ เอเตหิ วณฺณาทีหิ โกฏฺฐาเสหิ ปฏิกฺกูลาติ ภาวนาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ (วิภ. อฏฺฐ. 356; วิสุทฺธิ. 1.178) เกสา ตาว วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ

ตถา หิ ยาคุภตฺตาทีสุ เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา ชิคุจฺฉนฺติฯ สณฺฐานโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ ตถา หิ รตฺติํ ภุญฺชนฺตา เกสสณฺฐานํ มกจิวากาทิกํ ฉุปิตฺวา ชิคุจฺฉนฺติฯ เตลมกฺขนาทิวิรหิตานญฺจ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานญฺจ คนฺโธ อติวิย ปฏิกฺกูโลติ คนฺธโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ อสุจิฏฺฐาเน ชาตสูเปยฺยปณฺณํ วิย ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อาสยโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตกณฺณิกํ วิย เอกติํสโกฏฺฐาสราสิมฺหิ ชาตตฺตา โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺฐิกนฺติ อิเมสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตา ภาวนา วา อสุภํ นามาติ อตฺโถฯ

[468] ยํ ปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ สมุจฺเฉทมรณํ (วิสุทฺธิ. 1.167), สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ, ‘‘รุกฺโข มโต, โลหํ มต’’นฺติอาทิ สมฺมุติมรณญฺจ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ อิธ ปน มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท อธิปฺเปโตฯ ตมฺปิ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ โหติฯ ตตฺถ กาลมรณํ ปุญฺญกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา อุภยกฺขเยน วา โหติ, อกาลมรณํ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมวเสน ฯ ‘‘มรณํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ วา ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส ภาวยิตฺวานาติ สมฺพนฺโธฯ

[469-70] ยสฺส ปน เอตฺตาวตา อุปจารชฺฌานํ น อุปฺปชฺชติ, เตน วธกปจฺจุปฏฺฐานโต สมฺปตฺติวิปตฺติโต อุปสํหรณโต กายพหุสาธารณโต อายุทุพฺพลโต อนิมิตฺตโต อทฺธานปริจฺเฉทโต ขณปริตฺตโตติ อิเมหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ, อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘วธกสฺเสวุปฏฺฐาน’’นฺติอาทิมาหฯ อสิํ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ฉินฺทิตุํ ฐิตวธโก วิย มรณํ ปจฺจุปฏฺฐิตเมวาติ ภาวนา มรณสฺสติ นามาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ, ตสฺมา ‘‘อยํ โยพฺพนาทิกายสมฺปตฺติ ตาวเทว โสภติ, ยาว มรณสงฺขาตา วิปตฺติ น ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา สมฺปตฺติวิปตฺติโต จ, สตฺตหากาเรหิ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ยสมหตฺตโต ปุญฺญมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปญฺญามหตฺตโต ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติฯ ตตฺถ ‘‘อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาปริวารานํ มหาสมฺมตมนฺธาตาทีนมฺปิ อุปริ ปตติ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสตี’’ติ เอวํ ยสมหตฺตโต,

‘‘โชติโก ชฏิโล อุคฺโค,

เมณฺฑโก อถ ปุณฺณโก;

เอเต จญฺเญ จ เย โลเก,

มหาปุญฺญาติ วิสฺสุตา;

สพฺเพ มรณมาปนฺนา,

มาทิเสสุ กถาว กา’’ติฯ –

เอวํ ปุญฺญมหตฺตโต,

‘‘วาสุเทโว พลเทโว, ภีมเสนาทโย มหา;

พลา มจฺจุวสํ ปตฺตา, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติฯ –

เอวํ ถามมหตฺตโต,

‘‘มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ มหิทฺธิกานมฺปิ อุปริ ปตติ, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ เอวํ อิทฺธิมหตฺตโต, ‘‘สาริปุตฺตาทีนํ มหาปญฺญานมฺปิ อุปริ ปตติ, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ เอวํ ปญฺญามหตฺตโตฯ เอวํ อิตเรสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานมฺปิ มหนฺตภาวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เตสมฺปิ อุปริ มรณํ ปตติ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสตี’’ติ เอวํ อุปสํหรณโต จ, ‘‘อยํ กาโย พหุสาธารโณ อชฺฌตฺติกานํเยว อเนกสตานํ โรคานํ พาหิรานํ อหิวิจฺฉิกาทีนญฺจา’’ติ กายพหุสาธารณโต จ, ‘‘อสฺสาสปสฺสาสปฏิพทฺธํ ชีวิต’’นฺติอาทินา นเยน อายุทุพฺพลโต จ,

‘‘ชีวิตํ พฺยาธิ กาโล จ,

เทหนิกฺเขปนํ คติ;

ปญฺเจเต ชีวโลกสฺมิํ;

อนิมิตฺตา น นายเร’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.20; ชา. อฏฺฐ. 2.2.34) –

เอวํ กาลววตฺถานสฺส อภาวโต จ, ‘‘โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวติ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (สํ. นิ. 1.145) วุตฺตตฺตา เอวมาทินา นเยน อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทาจ ภาวนา มรณสฺสติ นามาติ อตฺโถฯ ขณปริตฺตโต จ มรณสฺสติ ภาเวตพฺพาฯ

‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ,

สุขทุกฺขา จ เกวลา;

เอกจิตฺตสมายุตฺตา,

ลหุ โส วตฺตเต ขโณ’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.176) –

หิ วุตฺตํฯ จตุรารกฺขวินิจฺฉโยฯ

จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

50. วิปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา

[471-2] นามรูปํ ปริคฺคยฺหาติ เอตฺถ (วิสุทฺธิ. 2.662 อาทโย) นามรูปปริคฺคหํ กาตุกาเมน ตาว ฐเปตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อวเสเสสุ ยํ กิญฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ จ ตํสมฺปยุตฺเต จ ผสฺสาทโย ธมฺเม ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพเมตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเฐน นาม’’นฺติ ววตฺถเปตพฺพํฯ ตโต ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต ‘‘หทยวตฺถุํ นิสฺสาย วตฺตตี’’ติ ปสฺสติ, ปุน วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตานิ จ อุปาทารูปานิ จ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ สพฺพํ รุปฺปนโต วิการาปตฺติโต รูป’’นฺติ ปริคฺคณฺหาติฯ ปุน ตทุภยํ ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติฯ อิทํ สพฺพํ สมถยานิกวเสน วุตฺตํฯ วิปสฺสนายานิโก ปน จตุธาตุววตฺถานมุเขน ภูตุปาทายรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพเมตํ รุปฺปนโต รูป’’นฺติ ปสฺสติฯ ตโต เอวํ ปริจฺฉินฺนรูปสฺส จกฺขาทีนิ นิสฺสาย ปวตฺตมานา อรูปธมฺมาปิ อาปาถมาคจฺฉนฺติฯ ตโต สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ นาม’’นฺติ ปสฺสติฯ โส ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ทฺเวธา ววตฺถเปติฯ เอวํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘นามรูปโต อุทฺธํ อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา โปโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถี’’ติ ปสฺสติฯ

ยถาหิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติฯ (สํ. นิ. 1.171);

เอวเมว ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สติ สตฺโต, ปุคฺคโลติ วา โวหารมตฺโต โหตีติ เอวมาทินา นเยน นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิภูเตน ญาเณน นามรูปํ ปริคฺคยฺหาติ อตฺโถฯ