‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท สงฺฆปฺปตฺโต สญฺจิจฺจ นาโรเจติ, อาหโฏ โหติ ฉนฺโท, ฉนฺทหารกสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 165) วุตฺตตฺตา ‘‘ยทิตฺวํ สญฺจิจฺจ นาโรเจสฺสสิ, อาปตฺติํ อาปชฺชิสฺสสิ , อาโรเจหิ เอวา’’ติ ตสฺส อาจิกฺขนฺโต ‘‘อาโรเจหี’’ติ อาหาติ เอวเมตฺถ อิเมสํ ปทานํ สปฺปโยชนตา เวทิตพฺพาฯ เอวํ ปาริสุทฺธิทาเนปีติฯ

[402] เสสกมฺมนฺติ ยทิ สงฺโฆ อุโปสถคฺเค อญฺญํ อปโลกนาทิกมฺมํ กโรติ, ตํ กมฺมํ วิพาธติ, วิโกเปตีติ อตฺโถฯ

[403] ทฺวยนฺติ อุโปสถญฺจ เสสกมฺมญฺจาติ อตฺโถฯ นตฺตโนติ อตฺตโน อุโปสถํ น สมฺปาเทติฯ

[405] ‘‘เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา’’ติอาทิกํ (มหาว. 213) สพฺพูปจารํ กตฺวานาติ อตฺโถฯ

[406] ‘‘อิตฺถนฺนาเมน ปวารณา ทินฺนา’’ติ อาโรเจตฺวาฯ

[408] ปฏิชาเนยฺย นาหฏาติ (มหาว. 164-165, 213) ปาเฐ น อาหฏาติ นาหฏา, อาหฏา น โหตีติ อตฺโถฯ ตถา เหยฺยาติ วิพฺภมนาทีนิ กเรยฺยาติ อตฺโถฯ

[409] สุตฺโต วา นาโรจเยยฺย, อาหฏา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อนาปตฺติวาติ อนาปตฺติ เอวฯ ฉนฺททานวินิจฺฉโยฯ

ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

44. อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา

[411] สุตฺตุทฺเทโส สงฺฆสฺเสวฯ เสสานนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วาฯ

[412] ปุพฺพกรเณ ปุพฺพกิจฺเจ, ปตฺตกลฺเล สมานิเตติ สพฺพปฐมํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกรณํฯ ตทนนฺตรํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกิจฺจํ นามฯ เอตฺถ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติฯ

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ –ฯ (มหาว. อฏฺฐ. 168);

เอวํ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน ปุพฺพกรณญฺจ ปุพฺพกิจฺจญฺจ เวทิตพฺพํฯ

‘‘อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมิํ น โหนฺติ,

ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติ –ฯ (มหาว. อฏฺฐ. 168);

วุตฺตวเสน ปตฺตกลฺเล สมานิเต, ปชฺชิเตติ อตฺโถฯ ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสาฯ นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปฐโม ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ทุติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ตติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา ทฺเว อนิยเต อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ จตุตฺโถ ปาติโมกฺขุทฺเทโสฯ วิตฺถาเรเนว ปญฺจโมฯ อิเม โข ภิกฺขเว ปญฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสา’’ติ (มหาว. 150) วุตฺตตฺตา โส สุตฺตุทฺเทโส ปญฺจธา วิภาวิโตติ อตฺโถฯ

[413] วินานฺตรายนฺติ (มหาว. 150) ราชนฺตรายาทิทสวิธํ อนฺตรายํ วินา สงฺเขเปนุทฺเทโส วินิวาริโต ปฏิกฺขิตฺโตติ อตฺโถฯ เถโรวาติ สงฺฆตฺเถโรวฯ เอตฺถาติ ปญฺจสุ อุทฺเทเสสุฯ ‘‘ทฺวีสุ วา ตีสุ วา วิสเทสุ เถโรว อิสฺสโร’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตตฺตา อวตฺตนฺเตปิ อนฺตราเย สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ กตฺถ วุตฺตนฺติ เจ? ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล, ตสฺสาเธยฺย’’นฺติ (มหาว. 155) วุตฺตปาฬิยา อฏฺฐกถายํ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโลติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ทหรสฺสาปิ พฺยตฺตสฺส ปาติโมกฺโข อนุญฺญาโต, อถ โข เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – สเจ สงฺฆตฺเถรสฺส ปญฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา ปาติโมกฺขุทฺเทสา นาคจฺฉนฺติ, ทฺเว ปน อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา โหนฺติ, เถรายตฺโตว ปาติโมกฺโขฯ สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺโตว โหตี’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ปาฬิยมฺปิ วุตฺตเมว ‘‘เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ เอโก ภิกฺขุ สามนฺตา อาวาสา สชฺชุกํ ปาเหตพฺโพ ‘คจฺฉ, อาวุโส, สํขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปาติโมกฺขํ ปริยาปุณิตฺวา อาคจฺฉา’’’ติ (มหาว. 163)ฯ

[414] อุทฺทิสนฺเต วาติ (มหาว. 172) ปาติโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเน สมา วา โถกตรา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุํ, อุทฺทิฏฺฐํ สุอุทฺทิฏฺฐํ, เตหิ สทฺธิํ นิสีทิตฺวา อวเสสกํ โสตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[415] อุทฺทิฏฺฐมตฺเต (มหาว. 172) วา สกลาย วา เอกจฺจาย วา ปริสาย วุฏฺฐิตาย สมา วา โถกตรา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปาริสุทฺธินฺติ ปาริสุทฺธิอุโปสถํฯ กเรยฺเยสนฺติ กเรยฺย เอสํ, เอเตสํ สนฺติเกติ อตฺโถฯ

พหุกาถ เจติ อถ พหุกา เจ, ปุน อาคตา พหุกา เจติ อตฺโถ ,ฯ ‘‘อุทฺทิสฺสมาเน, อุทฺทิฏฺฐมตฺเต เอกจฺจาย วุฏฺฐิตาย สกลาย วุฏฺฐิตายา’’ติ (มหาว. 172) อาคเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺฐาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสติ อตฺโถฯ

[416] อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํฯ สเจตโรติ สเจ จาตุทฺทสิโกติ อตฺโถฯ สมาเนตเรนุวตฺตนฺตูติ สมา วา อูนา วา อิตเร อาคนฺตุกา ปุริมานํ อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถฯ สเจธิกาติ อาคนฺตุกา สเจ อธิกา, ปุริมา อาวาสิกา อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถฯ เสเสปฺยยํ นโยติ ‘‘อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโส โหติ, อาวาสิกานํ จาตุทฺทโส’’ติ อิตเรปิ สมโถกา อาคนฺตุกา อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติอาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ

[417] มูลฏฺฐาติ อาวาสิกาฯ สมโถกานํ อาคนฺตุกานํฯ สามคฺคิํ เทนฺตุ กามโตติ ยทิ อิจฺฉนฺติ, เทนฺตูติ อตฺโถฯ

[418] โน เจ เทนฺติ, อาคนฺตุเกหิ พหิ คนฺตฺวาน อุโปสโถ กาตพฺโพติ อตฺโถฯ อนิจฺฉาย สามคฺคี เทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

[419] ‘‘น ภิกฺขเว ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน สญฺจิจฺจ น สาเวตพฺพํฯ โย น สาเวยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติวุตฺตตฺตา (มหาว. 154) ‘‘สาเวยฺย สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วายมิตุํ กถํ สาเวยฺยนฺติ, วายมนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. 154) วุตฺตตฺตา ‘‘สญฺจิจฺจ อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํฯ

[420] ตถาติ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ กลฺโลติ อคิลาโนฯ เปสิโตติ อาณตฺโตฯ ‘‘น ภิกฺขเว เถเรน อาณตฺเตน อคิลาเนน น สมฺมชฺชิตพฺพํฯ โย น สมฺมชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (มหาว. 159) วุตฺตํฯ

[421-3] อิทานิ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมชฺชิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺชลิํ (มหาว. 168) ปคฺคยฺหาติ สมฺพนฺโธฯ เตติ อวเสสา ทฺเว เอวํ สมุทีริยา วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ เอกํสํ อุตฺตราสงฺคาทิกรณวเสน สมตฺตปุพฺพารมฺเภน เต ทฺเว ภิกฺขู นเวน เอวมีริยา วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ

[424-5] อิทานิ ทฺวีหิ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีสุ เถเรนา’’ติ วุตฺตํฯ

[426] เอตฺตาวตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. 168) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. 168) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. 168) จ วุตฺตํ สงฺฆุโปสถญฺจ ปาริสุทฺธิอุโปสถญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยตฺถ เอโก ภิกฺขุ วิหรติ, ตสฺส อนุญฺญาตํ อธิฏฺฐานุโปสถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ ปุพฺพกิจฺจํ นาม สมฺมชฺชนาทิกํเยวฯ

[427] สงฺฆุโปสถปาริสุทฺธิอุโปสถอธิฏฺฐานอุโปสถานํ วเสน ตํ ตํ อุโปสถํ ยทิ กยิรุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[428] วคฺเค (มหาว. 173) จ สมคฺเค จ ‘‘วคฺโค’’ติ สญฺญิโน จ ‘‘วคฺโค นุ โข, สมคฺโค นุ โข’’ติ เอวํ วิมติสฺส จ ทุกฺกฏํ, ‘‘นสฺสนฺเตเต วินสฺสนฺเตเต, โก เตหิ อตฺโถ’’ติ เอวํ อนาคตานํ ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ ญตฺวา เภทาธิปฺปาเยน อุโปสถํ กโรโต ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อตฺโถฯ ตทุภเยปิ ‘‘สมคฺโค’’ติ สญฺญิโน อนาปตฺติฯ

[429-430] เสสสหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา อวเสสา จตฺตาโรฯ อภพฺพสฺสาติ เอตฺถ ปณฺฑกเถยฺยสํวาสก ติตฺถิยปกฺกนฺตก ติรจฺฉานคต มาตุฆาตก ปิตุฆาตก อรหนฺตฆาตก ภิกฺขุนิทูสก สงฺฆเภทก โลหิตุปฺปาทกอุภโตพฺยญฺชนกา อภพฺพา คหิตาฯ เอตฺถ ปน นาคมาณวกาทโย ติรจฺฉานคตปกฺขิกาติ เวทิตพฺพาฯ เอเตสํ นิสินฺนปริสายญฺจ ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเสติ สมฺพนฺโธฯ

ตถาติ โย ปน สงฺโฆ สภาคาปตฺติโก, โสปิ น อุทฺทิเส, ปริวุตฺเถน ฉนฺเทนปิ น อุทฺทิเสติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติฯ

เอตฺถ ปน ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา เมฆาทีหิ อุปทฺทุตา ‘‘อโนกาสา มยํ, อญฺญตฺร คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อุฏฺฐหนฺติฯ อิทํ ปริสปาริวาสิยํฯ กิญฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺฐตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติฯ

ปุนปิ ภิกฺขูนํ ‘‘อุโปสถาทีนิ กริสฺสามา’’ติ รตฺติํ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตานํเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติฯ สเจ ‘‘จาตุทฺทสิกํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา, ‘‘ปนฺนรโส’’ติ กาตุํ วฏฺฏติฯ สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อญฺญํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติฯ อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นามฯ

ปุน ภิกฺขู ‘‘ยํกิญฺจิเทว อพฺภานาทิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตา โหนฺติ, ตตฺเรโก นกฺขตฺตปาฐโก เอวํ วทติ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณ’’นฺติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติฯ อถญฺโญ อาคนฺตฺวา ‘‘กิํ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติฯ อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยญฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยญฺจฯ ตสฺมิํ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธิํ อนาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติฯ อิทํ สนฺธาย ‘‘ฉนฺเทน ปริวุตฺเถนา’’ติ วุตฺตํฯ

[431] อาปนฺนมาปตฺติํ (มหาว. 169; มหาว. อฏฺฐ. 169) อเทสยิตฺวาน วา ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตํ อาปตฺติํ ปฏิกริสฺสามี’’ติ วตฺวา วิมติํ อนาวิกตฺวาน วา ‘‘น จ ภิกฺขเว อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ อญฺญตฺร สงฺฆสามคฺคิยา’’ติ (มหาว. 183) วุตฺตตฺตา อนุโปสเถปิ วา กาตุํ น จ กปฺปตีติ อตฺโถฯ

[432] ‘‘น จ ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ อญฺญตฺร สงฺเฆน อญฺญตฺร อนฺตรายา’’ติ (มหาว. 181) วุตฺตตฺตา ‘‘อฏฺฐิโตโปสถาวาสา’’ติ (มหาว. อฏฺฐ. 181) วุตฺตํฯ น วเช น คจฺเฉฯ อธิฏฺฐาตุํ สีมเมว วาติ สเจ วิหาเร อุโปสถํ กโรนฺติ, อุโปสถาธิฏฺฐานตฺถํ สีมาปิ นทีปิ น คนฺตพฺพาฯ สเจ ปเนตฺถ โกจิ ภิกฺขุ โหติ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ วฏฺฏติฯ วิสฺสฏฺฐอุโปสถาปิ อาวาสา คนฺตุํ วฏฺฏติ, เอวํ คโต อธิฏฺฐาตุมฺปิ ลภตีติฯ อุโปสถวินิจฺฉโยฯ

อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

45. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา

[433] ‘‘อนุชานามิ , ภิกฺขเว, ปญฺจนฺนํ สงฺเฆ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. 215) วุตฺตตฺตา ‘‘เสสา สงฺฆปฺปวารณา’’ติ (มหาว. 215 อาทโย) วุตฺตาฯ

[434] อชฺช ปวารณาติ เอตฺถ (มหาว. 215 อาทโย) ปน จาตุทฺทสิกาย ปวารณาย ‘‘อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํ, ปนฺนรสิยํ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติฯ

[437] เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสชฺช ปวาเรนฺเตสุ สยํ ปน นโว ยาว ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิโกว อจฺฉตูติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสินฺเนสุ ปวารยมาเนสุ อาสเนสุ อจฺฉิตพฺพํฯ โย อจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทมนฺตรา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตุํ, ยาว ปวาเรติ, ปวาเรตฺวา อาสเน นิสีทิตุ’’นฺติ (มหาว. 211) หิ วุตฺตํฯ

[440-2] เอวํ เตวาจิกปฺปวารณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกปฺปวารณาสุ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทาเนนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ทาเนนาติ ทาเนน วาฯ ธมฺมสากจฺฉาติ อิมินา ธมฺมกถาสุตฺตสงฺคายนาวินยวินิจฺฉยาทโย คหิตาฯ ทาเนน วา ธมฺมสากจฺฉาย วา กลเหน วา รตฺติยา เขปิตภาวโต เตวาจิกาย โอกาเส อสติ ทสวิเธ วา อนฺตราเย อนุรูปโต อุตฺติํ ฐเปตฺวา ปวาเรยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

อิทานิ ยถานุรูปโต ญตฺติ ฐปิตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิมาหฯ ยถาฐปิตญตฺติยาติ เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกาเจญตฺติฐปิตา, เตวาจิกทฺเววาจิกเอกวาจิกานํ วเสน ปวาเรตพฺพํ, สมานวสฺสิกปฺปวารณาว เอกา น วฏฺฏติฯ