‘‘อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยํ, ปญฺจ วุตฺตา มเหสินา;

วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺติ,

ปญฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติฯ (ปริ. 479);

เอตฺถ ปน ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑญฺจ ถาวรญฺจ ถาวเรน ถาวรเมว ปริวตฺตนวิธิํ สนฺธาย ‘‘วิสฺสชฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ปุน ตโต นิพฺพตฺตญฺจ จตุปจฺจยํ ปริภุญฺชิตุํ ลพฺภตีติ ทีเปตุํ ‘‘ปริภุญฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ อิมิสฺสา คาถาย อธิปฺปาโยฯ เสสนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 321) อารามาทิ อภาชิยนฺติ อตฺโถฯ อเวภงฺคิยวินิจฺฉโยฯ

อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

41. ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา

[335-6] สทฺวารพนฺธเน ฐาเน…เป.… สยนฺโต ทุกฺกฏํ ผุเสติ เอวรูเป ฐาเน ทิวา สยนฺเตนาติ สมฺพนฺโธฯ สทฺวารพนฺธเน (ปารา. 77; ปารา. อฏฺฐ. 1.77) ปน ฐาเน เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเต อพฺโภกาเสปิ รุกฺขมูเลปิ อนฺตมโส อิมินา ลกฺขเณน ยุตฺเต อากาสงฺคเณปิ สยนฺเตน ทฺวารํ พนฺธิตพฺพเมวฯ วิญฺญุมฺหิ ปุริเสติ ภิกฺขุมฺหิ วา สามเณเร วา อนฺตมโส อุปาสกอารามิเกสุปิ อญฺญตรสฺมิํ สตีติ อตฺโถฯ ‘‘เอส ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภโค จาปิ กปฺปตีติ เกวลํ ภิกฺขุนิํ วา มาตุคามํ วา อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติฯ สวเสติ อตฺตโน วเส, อพหุสาธารณฏฺฐาเนติ อตฺโถฯ ตํ วินาการนฺติ ตํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ทฺวารถกนอาโภคกรณสงฺขาตํ อาการํ วินาติ อตฺโถฯ อจิตฺตกาปตฺติกิริยายํ สงฺเขโปฯ

[337] รตนานีติ มุตฺตาทิทสวิธรตนานิฯ ธญฺญนฺติ สตฺตวิธํ ธญฺญํฯ

[338] สิตฺถเตโลทเตเลหีติ เอตฺถ (จูฬว. 246; จูฬว. อฏฺฐ. 246) ปน โย มธุสิตฺถกเตเลน วา อุทกมิสฺสกเตเลน วา อญฺเญน เกนจิ วิกาเรน วา เกเส โอสณฺเฐติ, ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิ ผเณน วา โกจฺเฉน วา หตฺเถน วา ผณกิจฺจํ กโรนฺโต องฺคุลีหิ วา โอสณฺเฐติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ

[339] เนกปาวุรณาติ (จูฬว. 264) น เอกปาวุรณาฯ ตุวฏฺฏยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุํฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยทิ เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา เอกมญฺเจ วา ตุวฏฺเฏยฺยุํ, น วฏฺฏติ, ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอกมฺหิ (จูฬว. อฏฺฐ. 264) วา ภาชเน น ภุญฺเชยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[340] จตุรงฺคุลโต (จูฬว. 282; จูฬว. อฏฺฐ. 282) อูนํ ทนฺตกฏฺฐํ น ขาเทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อธิกฏฺฐงฺคุลนฺติ อฏฺฐงฺคุลโต อธิกํฯ ตถาติ น ขาเทยฺยาติ อตฺโถฯ อกลฺลโก (จูฬว. 289) ลสุณํ น ขาเทยฺยฯ

[341] หีเนหิ (ปาจิ. 31 อาทโย) วา อุกฺกฏฺเฐหิ วา ชาติอาทีหิ เอว อุกฺกฏฺฐํ วา หีนํ วา ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน อุชุํ วา ‘‘สนฺติ วา อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา, เวนา, เนสาทา’’ติอาทินา นเยน อญฺญาปเทเสน วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา อกฺโกสาธิปฺปายํ วินา เกวลํ ทวาธิปฺปาเยน วเท, ทุพฺภาสิตนฺติ อตฺโถฯ

[342] นเข วา เกเส วา นาสโลเม (จูฬว. 275) วา ทีเฆ น ธารเยติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มํสปฺปมาเณน นเข ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. 274) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุมาสิกํ วา ทุวงฺคุลํ วา’’ติ (จูฬว. 246) จ วุตฺตํฯ น ลพฺภํ วีสติมฏฺฐนฺติ เอตฺถ เอกนขมฺปิ มฏฺฐํ กาตุํ น วฏฺฏติ เอวฯ ‘‘น ภิกฺขเว วีสติมฏฺฐํ การาเปตพฺพํฯ โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส (จูฬว. 274)ฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุ’’นฺติ (จูฬว. 274) หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา นขโต มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุํ วฏฺฏติฯ สมฺพาเธ โลมหารณนฺติ เอตฺถ สมฺพาโธ นาม อุโภ อุปกจฺฉกา มุตฺตกรณญฺจฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุ’’นฺติ (จูฬว. 275) หิ วุตฺตํฯ

[343] ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ลทฺธพฺพํฯ น พาเธยฺยาติ น วาเรยฺยฯ สงฺฆุทฺทิฏฺฐํวาติ อุปาสกาทีหิ ยถาวุฑฺฒํ ‘‘อยฺยา ปริภุญฺชนฺตู’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวาว ทินฺนํ เสนาสนาทิฯ ‘‘น ภิกฺขเว อุทฺทิสฺสกตมฺปิ ยถาวุฑฺฒํ ปฏิพาหิตพฺพํฯ โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 313) หิ วุตฺตํฯ อโธตปาเทหิ (จูฬว. อฏฺฐ. 324) วา อลฺลปาเทหิ วา นกฺกเมติ สมฺพนฺโธฯ สุโธตปาทกํ วาปีติ โธตปาเทเหว อกฺกมิตพฺพฏฺฐานํฯ ตเถวาติ นกฺกเมยฺย สอุปาหโนติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว อโธเตหิ ปาเทหิ, อลฺเลหิ ปาเทหิ, สอุปาหเนน เสนาสนํ อกฺกมิตพฺพํฯ โย อกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324), หิ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปจฺจตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. 324) วุตฺตตฺตา ปริภณฺฑกตํ ภูมิํ วา ภูมตฺถรณเสนาสนํ วา สงฺฆิกํ มญฺจปีฐํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว นิปชฺชิตพฺพํฯ

[344] สงฺฆาฏิยา น ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺฐิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิกา น กาตพฺพาติ อตฺโถฯ ปริกมฺมกตํ (จูฬว. อฏฺฐ. 324) ภิตฺติอาทิํ น อปสฺสเยฯ ‘‘น ภิกฺขเว ปริกมฺมกตา ภิตฺติ อปสฺเสตพฺพาฯ โย อปสฺเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 324) หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา เสตภิตฺติ วา จิตฺตกมฺมกตา วา ภิตฺติ น อปสฺสยิตพฺพาฯ น เกวลํ ภิตฺติเยว, ปริกมฺมกตา ทฺวารกวาฏวาตปานตฺถมฺภาทโยปิ น อปสฺสยิตพฺพาฯ เอตฺถปิ โลมคณนาย เอว อาปตฺติโย เวทิตพฺพาฯ สนฺเต อุทเก โน น อาจเมติ (จูฬว. 373; จูฬว. อฏฺฐ. 373) โน น อาจเมตุํ, อุทกสุทฺธิํ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ สนฺเตติ วจเนน อสนฺเต อนาปตฺตีติ ทีเปติฯ

[345] อกปฺปิยสมาทาเนติ ภิกฺขุํ วา สามเณราทิเก เสสสหธมฺมิเก วา อกปฺปิเย นิโยเชนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปพฺพชิเตน อกปฺปิเย สมาทเปตพฺพํฯ โย สมาทเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 303) หิ วุตฺตํฯ สภาคาย (มหาว. อฏฺฐ. 169) อาปตฺติยา เทสนายาติ อตฺโถฯ วตฺถุสภาคตา อิธ อธิปฺเปตา, น อาปตฺติสภาคตาฯ ‘‘น ภิกฺขเว สภาคา อาปตฺติ เทเสตพฺพาฯ โย เทเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 169) จ ‘‘น ภิกฺขเว สภาคา อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพาฯ โย ปฏิคฺคณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 169) จ วุตฺตํฯ วตฺถุสภาคํ อาปตฺติํ อาวิ กาตุมฺปิ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏ’’นฺติฯ ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺติํ อาปชฺชิํ, ตํ อิโต วุฏฺฐหิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อญฺญสฺส วจนํ อาวิกมฺมํนามฯ

[346] อิตรสฺส ตูติ อสุทฺธจิตฺตสฺสฯ

[347] โปริสนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 284) ปุริสปฺปมาณํ อภิรุหิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สติ กรณีเย โปริสํ รุกฺขํ อภิรุหิตุํ, อาปทาสุ ยาวทตฺถ’’นฺติ (จูฬว. 284) หิ วุตฺตํฯ

[348] ปริสฺสาวนํ (จูฬว. 259; จูฬว. อฏฺฐ. 259) วินา อฑฺฒโยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อทฺธานคมนสมโย นาม อฑฺฒโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. 218) วุตฺตํ, ตสฺมา อฑฺฒโยชนเมว อนฺติมํ อทฺธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ ภิกฺขุนิยา จ มาตุคาเมน จ สํวิธานสิกฺขาปเท ‘‘เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย, อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ (ปาจิ. 182, 413) เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘กุกฺกุฏสมฺปาเต คาเม คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. 183, 414) วุตฺตํ, น อทฺธานลกฺขเณนฯ ยทิ คามนฺตรปริจฺเฉเทน อทฺธานํ วุจฺจติ, คณโภชนสิกฺขาปเทปิ ‘‘อทฺธานคมนสมโย นาม คามนฺตรมฺปิ คจฺฉิสฺสามีติ ภุญฺชิตพฺพ’’นฺติ วเทยฺย, น จ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘น ภิกฺขเว อปริสฺสาวนเกน อทฺธาโน ปฏิปชฺชิตพฺโพฯ โย ปฏิปชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ สเจ น โหติ ปริสฺสาวนํ วา ธมฺมกรโณ วา, สงฺฆาฏิกณฺโณปิ อธิฏฺฐาตพฺโพ อิมินา ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิสฺสามี’’ติ วุตฺตฏฺฐาเนปิ อฑฺฒโยชนวเสเนว อทฺธานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ อภยคิริวาสีนํ ปน ‘‘ทฺวิคาวุตวเสน อทฺธานปริจฺเฉโท’’ติ ปาฬิยํ เอว อตฺถิฯ ยาจมานสฺสาติ ยาจนฺตสฺสฯ ‘‘น จ ภิกฺขเว อทฺธานปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา ปริสฺสาวนํ ยาจิยมาเนน น ทาตพฺพํฯ โย น ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํฯ

[349] อญฺญตฺร อาพาธปฺปจฺจยา กณฺณนาสาทิเก เสสงฺเค ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาพาเธ สติ องฺคุลิอาทีนิ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติฯ องฺคชาตํ วา พีชานิ วา ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ เอวฯ อตฺตฆาตเน จ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น จ ภิกฺขเว อตฺตานํ ฆาเตตพฺพํฯ โย ฆาเตยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํฯ

[350] ‘‘น จ ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตํ การาเปตพฺพํ อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปกํฯ โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสฯ อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มาลากมฺมํ ลตากมฺมํ มกรทนฺตกํ ปญฺจปฏิก’’นฺติ (จูฬว. 299) วุตฺตตฺตา ‘‘จิตฺตโปตฺถกรูปานิ, น กเร น จ การเย’’ติ วุตฺตํฯ ภุญฺชนฺตนฺติ (จูฬว. อฏฺฐ. 316) วิปฺปกตโภชนํฯ ‘‘น ภิกฺขเว วิปฺปกตโภชโน ภิกฺขุ วุฏฺฐาเปตพฺโพฯ โย วุฏฺฐาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 316) หิ วุตฺตํฯ

[351] ยานานีติ วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกาทีนิ คิลานสฺส อภิรุหิตุํ กปฺปนฺติ, สิวิโก จ กปฺปติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ยานํ, ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกํ, สิวิกํ ปาฏงฺกิ’’นฺติ (มหาว. 253) หิ วุตฺตํฯ

[352] ทวนฺติ เกฬิํฯ ‘‘น ภิกฺขเว พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา อารพฺภ ทโว กาตพฺโพฯ โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 627) หิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘กิํ พุทฺโธ สิลกพุทฺโธ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ’’ติ วา ‘‘กิํ ธมฺโม โคธมฺโม อชธมฺโม’’ติ วา ‘‘กิํ สงฺโฆ อชสงฺโฆ มิคสงฺโฆ’’ติ วา เอวมาทินา นเยน โย ทวํ กโรติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ

‘‘ตุมฺหากํ จีวรํ ทสฺสาม, ปตฺตํ ทสฺสามา’’ติอาทินา นเยน สามเณรํ วา อุปสมฺปนฺนํ วา อญฺญสฺส อนฺตมโส ทุสฺสีลสฺสาปิ ปริสภูตํ อตฺตโน อุปฏฺฐากกรณตฺถํ อุปลาฬเน ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว อญฺญสฺส ปริสา อปลาเฬตพฺพาฯ โย อปลาเฬยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํฯ

[353] กายํ (จูฬว. 411) วา อูรุํ วา นิมิตฺตํ วา วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเยติ สมฺพนฺโธฯ กทฺทมุทกาทินา ตา ภิกฺขุนิโย น สิญฺเจยฺยาติ อตฺโถฯ น เกวลํ กทฺทมุทกาทิเกเนว, วิปฺปสนฺนอุทกรชนกทฺทมาทีสุปิ เยน เกนจิ โอสิญฺจนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

[354] พาลนฺติ เอตฺถ พาโล นาม โย โอวาทํ คเหตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา ปาฏิปเท ปจฺจาหริตพฺพนฺติ น ชานาติฯ คิลาโน นาม โย โอวาทํ คเหตฺวา อุโปสถคฺคํ คนฺตฺวา อาโรเจตุญฺจ ปจฺจาหริตุญฺจ น สกฺโกติฯ คมิโย นาม โย ปฏิเทสํ คนฺตุกาโมฯ

‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น คเหตพฺโพฯ โย น คณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 414) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฐเปตฺวา พาลํ, ฐเปตฺวา คิลานํ, ฐเปตฺวา คมิกํ, อวเสเสหิ โอวาทํ คเหตุ’’นฺติ (จูฬว. 414) จ ‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น ปจฺจาหริตพฺโพฯ

โย น ปจฺจาหเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. 415) จ วุตฺตตฺตา ภิกฺขุนีหิ เตรสิยํ วา จาตุทฺทสิยํ วา อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา ‘‘กทา อยฺย อุโปสโถ’’ติ วา ปุจฺฉิเต ‘‘จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา ‘‘สฺเว ภคินิ อุโปสโถ’’ติ วา อาจิกฺขิตพฺพํฯ ตาหิ ภิกฺขุนีหิ อุโปสถทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อยฺย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนญฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร อยฺย ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ เอวํ ยาจิตพฺพํ, ตํ วจนํ ปฏิคฺคเหตฺวา อุโปสถคฺเค ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนญฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ อาจิกฺขิตพฺพํฯ ปาติโมกฺขุทฺเทสเกนาปิ สเจ ตตฺถ ภิกฺขุโนวาทโก อตฺถิ, ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ตํ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปสงฺกมตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ สเจ นตฺถิ, ‘‘โก อายสฺมา อุสฺสหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สเจ อตฺถิ อฏฺฐหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ, ตํ ตตฺเถว สมฺมนฺนิตฺวา วุตฺตนเยเนว โอวาทปฺปฏิคฺคาหกสฺส อาโรเจตพฺพํฯ ยทิ นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ‘‘ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ เตน ภิกฺขุนา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาฏิปเท ภิกฺขุนีนํ ‘‘นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ ตาหิปิ ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อิมินา นเยน คณปุคฺคเลสุปิ วจนเภโท เวทิตพฺโพฯ

[355] โลกายตํ (จูฬว. 286; จูฬว. อฏฺฐ. 286) นาม วิตณฺฑสตฺถํฯ ‘‘น ภิกฺขเว อาสิตฺตกูปธาเน ภุญฺชิตพฺพํฯ โย ภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 264) วุตฺตตฺตา ‘‘เปฬายปิ น ภุญฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตํฯ

[356] คิหิปารุตํ น ปารุเปยฺย, คิหินิวาสนํ น นิวาเสยฺยาติ อตฺโถฯ

‘‘น ภิกฺขเว คิหินิวตฺถํ นิวาเสตพฺพํ หตฺถิโสณฺฑกํ มจฺฉวาฬกํ จตุกณฺณกํ ตาลวณฺฏกํ สตวลิกํฯ โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 280) หิ วุตฺตํฯ ปริมณฺฑลโต อญฺญถา ปารุปนํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นามฯ ตํ ปน น ปารุเปตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สํเวลฺลิยนฺติ เอตฺถ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา น นิวาเสยฺยาติ อตฺโถฯ ทายนฺติ (จูฬว. 283; จูฬว. อฏฺฐ. 283) อรญฺญํฯ นาลิมฺปเยยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

[357] วฑฺฒิญฺจ น ปโยชเย, โนญาตเก นปฺปวาริเต น ยาเจติ อตฺโถฯ อญฺญสฺสาติ เอตฺถ (จูฬว. 420; จูฬว. อฏฺฐ. 420) ‘‘ตุมฺเห ปริภุญฺชถา’’ติ นิยเมตฺวา ทินฺนํ สหธมฺมิกานมฺปิ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ อคฺคํ คเหตฺวา วา กติปาหํ ภุตฺวา วา ปุน ทเทยฺยาติ อตฺโถฯ

[358] อุทฺทิสฺส ยาจเนติ เอตฺถ (ปาจิ. อฏฺฐ. 679) ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อิตฺถนฺนาเมน อิทญฺจิทญฺจ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา เอวํ อุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจเนติ อตฺโถฯ ญตฺวาญตฺวา วาติ เอวํ ‘‘อมฺเหหิ ยาจิยมานา อิเมสํ ทณฺเฑสฺสนฺตี’’ติ เตสํ ทณฺฑินํ ญตฺวา วา อญตฺวา วาติ อตฺโถฯ เตหิ ปน ทณฺฑิเต โส ทณฺโฑ อุทฺทิสฺส ยาจนฺตานํ คีวาว ภณฺฑเทยฺยํ โหติ เอวาติ อตฺโถฯ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ อิทญฺจ อิทญฺจ กตํ, เอตฺตกํ ทณฺฑํ คณฺหถา’’ติ สยํ ทณฺฑาปเน ปน อสฺส ทณฺฑสฺส อคฺฆเภเทน ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏา เญยฺยาติ อตฺโถฯ

[359] อนตฺถาย อสฺส โจรสฺส ภาสิเตติ สมฺพนฺโธฯ ราชราชมหามตฺตาทีหิ ตสฺส โจรสฺส ทณฺฑํ คณฺหนฺเต อสฺส ภิกฺขุสฺส ตตฺตกํ คีวาติ อตฺโถฯ

[360] วิฆาสํ (ปาจิ. 825-826) วา อุจฺจารํ วา สงฺการํ วา มุตฺตํ วา ปาการกุฏฺฏานํ พหิ ฉฑฺเฑยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ วฬญฺเช นาวโลกิยาติ อิมินาว อวฬญฺชนกาเล นาวโลเกตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ น เกวลํ ตตฺเถว, อถ โข หริเต วาปิ วีหาทินาฬิเกราทิโรปิเม ฉฑฺเฑนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถฯ

[361] ‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ วุตฺเตติ ปุจฺฉิเตติ อธิปฺปาโยฯ

[362] กีฬตฺถํ (ปาจิ. 979; ปาจิ. อฏฺฐ. 978) กตํ ราชาคารํ วา โปกฺขรณิํ วา อุยฺยานํ วา จิตฺตาคารํ วา อารามํ วา ทฏฺฐุํ คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ

[363] อาสเนน (จูฬว. 364) นเว น ปฏิพาเหยฺย, อุณฺเห (มหาว. 67, 78, 79; จูฬว. 376, 378, 380, 382) จีวรํ น นิทเหยฺยฯ คุรุนาติ อาจริยาทินา ปณามิโต ขมาเปยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

[364] อาปตฺตีหิ จ สตฺตหีติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย 26) สตฺตหิ อาปตฺตีหิ ภิกฺขุํ ปรมฺมุขา อกฺโกสเนน จ ‘‘อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน พีชโภชี’’ติอาทินา อญฺเญเนว วา อกฺโกสเนน จ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโยฯ

[365] สทฺธาเทยฺยํ (มหาว. อฏฺฐ. 361) จีวรํ วา ปิณฺฑปาตํ วาติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตตพฺพํฯ

โย วินิปาเตยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 361) หิ วุตฺตํฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ ทาตุ’’นฺติ (มหาว. 361) วุตฺตตฺตา ‘‘ลพฺภํ ปิตูน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[366] วสฺสํวุตฺโถ อญฺญตฺราติ สมฺพนฺโธ, อญฺญสฺมิํ วิหาเรติ อตฺโถฯ อญฺญโตติ อญฺญวิหารโตฯ ‘‘น ภิกฺขเว อญฺญตฺร วสฺสํวุตฺเถน อญฺญตฺร จีวรภาโค สาทิตพฺโพฯ โย สาทิเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 364) หิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ ตสฺมิํ วิหาเร ตํ จีวรํ ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ ยุตฺตานํ ภิกฺขูนํ ธุรนิกฺเขปโต โหติ ภณฺฑคฺเฆน การิโยติ อตฺโถฯ

[367] สห อนฺตเรน อุตฺตโรติ สนฺตรุตฺตโร, คามํ น ปวิเสยฺยาติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว สนฺตรุตฺตเรน คาโม ปวิสิตพฺโพฯ โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 362) หิ วุตฺตํฯ กลฺโล วาติ อคิลาโนฯ สอุปาหโน คามํ น ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น ภิกฺขเว จามริพีชนี ธาเรตพฺพาฯ โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 269), ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส พีชนิโย วากมยํ อุสีรมยํ โมรปิญฺฉมย’’นฺติ (จูฬว. 269) จ วุตฺตตฺตา ‘‘น ธาเรยฺย จามรีมกสพีชนิ’’นฺติ วุตฺตํฯ มกสพีชนี ปน ทนฺตวิสาณทารุทณฺฑกาปิ วฏฺฏติฯ

[368] อารามโต พหีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น ภิกฺขเว ฉตฺตํ ธาเรตพฺพํฯ โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ฉตฺต’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา อคิลาโน อารามโต พหิ น ลภติ, จีวรคุตฺติยาทิอตฺถาย อคิลาโนปิ ลภตีติ อตฺโถฯ

[369] คาเหยฺย นุภโตกาชนฺติ น คาเหยฺย อุภโตกาชํฯ

เอกนฺตริกกาชกนฺติ เอกโตกาชญฺจ อนฺตรกาชญฺจ ฯ สีสภาโร จ ขนฺธภาโร จ กฏิภาโร จ สีสกฺขนฺธกฏิภาราฯ ‘‘น ภิกฺขเว อุภโตกาชํ หริตพฺพํฯ โย หเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 281), ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกโตกาชํ อนฺตรกาชํ สีสภารํ ขนฺธภารํ กฏิภารํ โอลมฺพก’’นฺติ (จูฬว. 281) จ วุตฺตตฺตา อุภโตกาชเมว น วฏฺฏติ, เสสานิ วฏฺฏนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

[370] อโนกาสกตนฺติ (มหาว. 153) โย ปฐมเมว ‘‘กโรหิ เม อาวุโส โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ อกโตกาสํ อาปตฺติยา โจเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถฯ ตถาติ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถฯ

[371] ปกตงฺคุเลน, น สุคตงฺคุเลนาติ อตฺโถฯ

[372] มูคพฺพตาทิํ (มหาว. 209; มหาว. อฏฺฐ. 209) ติตฺถิยพฺพตํ ยทิ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถฯ อาทิ-สทฺเทน โควตกุกฺกุรวตาทโย สงฺคหิตาฯ ตถาติ (มหาว. 303; มหาว. อฏฺฐ. 303) นฺหาปิตปุพฺพโก ขุรภณฺฑํ ยทิ ปริหเรยฺย, ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถฯ

[373] ยํ กิญฺจีติ (กงฺขา. อฏฺฐ. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา) นฺหาปิตตุณฺณการกมฺมาทิ ยํ กิญฺจิ หตฺถกมฺมนฺติ อตฺโถฯ ตทนุสารโตติ หตฺถกมฺมยาจนานุสารโตติ อตฺโถฯ สเจ เอวํ ยาจโต หตฺถกมฺมมูลเมว เทติ, ตํ อญฺญสฺส ทาเปตฺวา กาเรตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ นิกฺกมฺมํ ปน หตฺถกมฺมวเสน อยาจิตฺวาปิ ‘‘เอหิ อิมํ กโรหี’’ติ กาเรตุํ กปฺปตีติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิปรสนฺตกนฺติ ยํ กิญฺจิ ทารุติณาทิกํ อปรสนฺตกํ อปริคฺคหิตํ อาหราเปตุํ กปฺปตีติ อธิปฺปาโยฯ

[374] คิหีนนฺติ คิหีนํ สนฺตกํฯ โคปเกติ รกฺขเกฯ ยตฺตกํ เทติ, ตตฺตกํ คเหตุํ กปฺปตีติ อตฺโถฯ ยถาปริจฺเฉทนฺติ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ อุจฺฉุนาฬิเกรํ อมฺพปกฺกํ ตุมฺเห ขาทถา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนเมว เตสุ เทนฺเตสุ ลพฺภตีติ อตฺโถฯ

[375] ทฺวิหาปชฺเชยฺยาติ ทฺวีหิ อาปชฺเชยฺยฯ กตเมหิ ทฺวีหีติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กายวาจาหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ทฺวีหากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, กาเยน อาปชฺชติ, วาจาย อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. 322) หิ วุตฺตํฯ กายวาจาหิ อาปตฺติํ อาปชฺชนฺโต จ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติํ อาปชฺชติ, ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อลชฺชิญาณกุกฺกุจฺจปกตตฺตา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ (ปริ. 295) ปน อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโต เอว วีติกฺกมํ กโรนฺโต อลชฺชิตาย อาปชฺชติ นามฯ กปฺปิยากปฺปิยํ อชานิตฺวา อาปชฺชนฺโต อญฺญาณตายฯ กปฺปิยํ นุ โข, โน นุ โข’’ติ สํสเย อุปฺปนฺเน ตมภิวิตริตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺโต กุกฺกุจฺจปกตตฺตา อาปชฺชติฯ สหเสยฺยาทิํ อาปชฺชนฺโต สติปฺลวา, สติสมฺโมสาติ อตฺโถฯ อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ วา สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ วา ขาทนฺโต อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาย จ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาย จ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺโพฯ

[376] อลชฺชิตาย วา อญฺญาณตาย วา อาปตฺติํ กายวาจาหิ ฉาทเยติ อตฺโถฯ เอเก วา เอกสฺมิํ วาฯ ลิงฺเคติ ลิงฺคปริวตฺตนโตฯ เอวํ จตุธา อาปตฺติวุฏฺฐานํ โหตีติ อตฺโถฯ ติณวตฺถารกสมถอพฺภานาทีนํ วเสน สงฺเฆ อาปตฺติ วุฏฺฐาตีติ เวทิตพฺพํ นิสฺสชฺชนาทีสุ คเณฯ เอกสฺส สนฺติเก วุฏฺฐานํ ปากฏเมวฯ

‘‘ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. 69) วจนโต ลิงฺคปริวตฺตเน อาปตฺติวุฏฺฐานํ ญาตพฺพํฯ

[377] ปจฺจยทฺวเยติ จีวเร จ ปิณฺฑปาเต จฯ น เกวลญฺจ อิเม เอว, นิมิตฺตกมฺมมฺปิ น ลพฺภเตว, คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน น วุตฺตํฯ ตตฺถ นิมิตฺตกมฺมํ นาม ยํ กิญฺจิ ปเรสํ ปจฺจยทานสํโยชนกํ กายวจีกมฺมํฯ ขาทนียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กิํ ขาทนียํ ลภิตฺถา’’ติอาทินา นเยน ตสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ปริกถา นาม ยถา ยถา ตํ ลภติ, ตถา ตถา ปริวตฺเตตฺวา กถนํฯ ‘‘เอตรหิ ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺตี’’ติอาทินา นเยน ตสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ โอภาโส นาม ปจฺจยปฺปฏิสํยุตฺตกถาฯ วิญฺญตฺติ ปน ปากฏา เอวฯ ตติเยติ เสนาสเนฯ เสนาสเน ปน นิมิตฺโตภาสปริกถา วฏฺฏนฺติ, วิญฺญตฺติ เอว เอกา น วฏฺฏติฯ ตตฺถ นิมิตฺตกมฺมํ นาม อุปาสเก ทิสฺวา เสนาสนตฺถํ ภูมิปริกมฺมกรณาทิฯ โอภาโส นาม ‘‘อุปาสกา, ตุมฺเห กุหิํ วสถา’’ติ ‘‘ปาสาเท, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กิํ ภิกฺขูนํ ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทิกํ วจนํฯ ปริกถา นาม ‘‘ภิกฺขูนํ เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติ วจนํฯ เสเสติ คิลานปจฺจเยฯ

[378] น รุหตีติ น โหติฯ อจฺจเย ทานนฺติ อจฺจยทานํฯ ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสุ เยน เกนจิ กาลํ กโรนฺเตน ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ ปริกฺขาโร อุปชฺฌายสฺส โหตุ, อาจริยสฺส โหตุ, อญฺญสฺส วา กสฺสจิ โหตู’’ติ วุตฺเต เตสํ น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น รุหตี’’ติฯ

สงฺฆสฺเสว จ ตํ โหตีติ ยทิ ภิกฺขุสามเณเรหิ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมิํ มเตปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว โหติ, ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณรีหิ เจ วุตฺตํ, ตสฺมิํ มเต ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส ตํ โหตีติ อตฺโถฯ คิหีนํ ปน รูหตีติ คิหีนํ ปน อจฺจยทานํ เอว สพฺเพสํ รุหตีติ วุตฺตํ โหติฯ

[379] อุปสฺสเยติ ภิกฺขุนิวิหาเรฯ ทายชฺโชติ ตสฺส ปริกฺขารสฺส ทายชฺโชฯ เสเสปีติ สเจ ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณริโย ภิกฺขุวิหาเร กาลํ กโรนฺติ, ตาสํ ปริกฺขารานํ ภิกฺขุสงฺโฆว ทายชฺโชติ อตฺโถฯ

[380] ปุริมสฺเสวาติ เอตฺถ ‘‘อิมํ ปริกฺขารํ เนตฺวา อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ ปุริมสฺเสว โหตีติ อตฺโถฯ ‘‘อสุกสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน ปจฺฉิมสฺเสว โหติ ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนตฺตาฯ อิมํ วิธิํ ญตฺวาว วิสฺสาสคฺคาหํ วา คณฺเหยฺย, มตกจีวรํ วา อธิฏฺเฐติ สมฺพนฺโธฯ มตกจีวรอธิฏฺฐานํ นาม ฆณฺฏิํ ปหริตฺวา กาลํ โฆเสตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา สเจ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, เตหิ สทฺธิํ ภาเชตพฺพานิ, โน เจ อาคจฺฉนฺติ, ‘‘มยฺหิมานิ จีวรานิ ปาปุณนฺตี’’ติ อธิฏฺฐาตพฺพานิฯ เอวํ อธิฏฺฐิเต สพฺพานิ ตสฺเสว โหนฺติ, ฐิติกา ปน น ติฏฺฐติฯ สเจ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อยํ ปฐมภาโค มยฺหํ ปาปุณาติ, อยํ ทุติยภาโค’’ติ เอวํ คณฺหาติ, คหิตานิ จ สุคหิตานิ โหนฺติ, ฐิติกา จ ติฏฺฐติฯ เอวํ ปาเปตฺวา คณฺหนฺเตนาปิ อธิฏฺฐิตเมว โหติฯ

[381] โลหภณฺเฑ ปหรณิํ ฐเปตฺวา สพฺพํ กปฺปติ, ทารุภณฺเฑ จ ทารุชํ ปตฺตญฺจ ปาทุกญฺจ, ปลฺลงฺกญฺจ อาสนฺทิญฺจ ฐเปตฺวา สพฺพํ กปฺปติ, มตฺติกามเย กตกญฺจ กุมฺภการิกญฺจ ฐเปตฺวา สพฺพํ กปฺปตีติ อตฺโถฯ

‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฐเปตฺวา ปหรณิํ สพฺพํ โลหภณฺฑํ, ฐเปตฺวา อาสนฺทิํ ปลฺลงฺกํ ทารุปตฺตํ ทารุปาทุกํ สพฺพํ ทารุภณฺฑํ, ฐเปตฺวา กตกญฺจ กุมฺภการิกญฺจ สพฺพํ มตฺติกาภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. 293) หิ วุตฺตํฯ เอตฺถ กตกนฺติ ปทุมกณฺณิกากาเรน กตมลฺลกนฺติ อธิปฺเปตํฯ ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ กุมฺภการิกนฺติฯ ปกิณฺณกวินิจฺฉโยฯ

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

42. เทสนานิทฺเทสวณฺณนา

[382] ภิกฺขุภาวสฺส (ปารา. อฏฺฐ. 2.198) โย จาโค, สา ปาราชิกเทสนาติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘วิสุทฺธาเปกฺโขติ คิหิ วา โหตุกาโม อุปาสโก วา โหตุกาโม อารามิโก วา โหตุกาโม สามเณโร วา โหตุกาโม’’ติ (ปารา. 198)ฯ ตสฺมา คิหิภาวาทิกํเยว ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส วิสุทฺธิ นาม, อญฺญตรสฺส วิสุทฺธิ เอว นตฺถิฯ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺนํ, ปริวเสยฺย ตาวตา’’ติอาทินา นเยน เหฏฺฐา วุตฺตวิธิํ สนฺธาย ‘‘ยถาวุตฺเตน วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ

[383] อิทานิ วตฺตพฺพตํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํฯ

[384] ปฏิเทเสมีติ อาโรเจมิฯ เอตานิ อหํ เอตานาหํฯ

[386] (ก) ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ติจีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุติํ เทติ, ตํ อญฺญตฺราติ อตฺโถฯ