34. ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา

[242] ชาตา (ปาจิ. 86; ปาจิ. อฏฺฐ. 86-88; กงฺขา. อฏฺฐ. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา) อชาตาติ ทุวิธา ปถวีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธมตฺติกปํสุกา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺฐปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตปถวีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปน อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนกุมฺภการาวาปภาชนปจนาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒาฯ อยํ ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธปํสุอาทีสุ อญฺญตราว เวทิตพฺพาฯ สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุ เยภุยฺเยนมตฺติกา อติเรกจาตุมาสาธิโกวฏฺฐมตฺติกาปํสุปุญฺชา จ อทฑฺฒา จาติ อยํ สพฺพาปิ ชาตปถวีติ เวทิตพฺพาฯ

[243] ทุติยาติ อชาตปถวีติ อตฺโถฯ วุตฺตราสีติ มตฺติกราสิ จ ปํสุราสิ จ จาตุมาโสมวฏฺฐโก อชาตปถวีติ อตฺโถฯ

[244] อิทานิ เยภุยฺเยนมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนสกฺขราติ เอวํ วุตฺตาสุ กิตฺตาวตา เยภุยฺยตา โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว ภาคา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา มตฺติกา ยสฺสา ภูมิยา, เอสา เยภุยฺยมตฺติกาติ สมฺพนฺโธฯ อุปฑฺฒปํสุอาทโยปิ กปฺปิยา เอว อกปฺปิยภาคสฺส อนติเรกโตฯ ‘‘เยภุยฺเยนมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุกา’’ติ (ปาจิ. 86) หิ วุตฺตํ, น ‘‘อุปฑฺฒมตฺติกา, อุปฑฺฒปํสุกา’’ติฯ เสเสสุปีติ เยภุยฺยปํสุกาทีสุปิฯ

[245] ชาตสญฺญิสฺส ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเวฬฺหสฺส วิมติสฺส ทุกฺกฏํฯ ชาเต อชาตสญฺญิสฺส อนาปตฺติฯ

[246] เอกายาณตฺติยา เอกาติ สเจ สกิํ อาณตฺโต ทิวสมฺปิ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกา เอวาติ อตฺโถฯ วาจโสติ วาจาย วาจายาติ อตฺโถฯ

[247] เอตฺถ ‘‘ชาเลหิ อคฺคิ’’นฺติ วา วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ อนิยเมตฺวา ปน ‘‘โปกฺขรณิํ ขณ, ปถวิํ ขณ, วาปิํ ขณ, อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

[248] เอทิสนฺติ เอตฺถ อญฺญมฺปิ เอวรูปํ กปฺปิยโวหารวจนํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ

[249] โกเปตุํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ, ฆฏาทีหิ คเหตุํ สกฺกุเณยฺยกํ อุสฺสิญฺจนียกทฺทมํฯ

[251-2] อุทกสนฺติเก ปติเตติ สมฺพนฺโธฯ อุทเก ปติตํ ปน สพฺพกาลํ กปฺปิยเมว, ตสฺมา อกปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทกสนฺติเก’’ติ วุตฺตํฯ ปาสาเณ ลคฺเค รเช จ นวโสณฺฑิยา ปติเต รเช จาติ สมฺพนฺโธฯ อพฺโภกาสุฏฺฐิเต วมฺมิเก จ มตฺติกากุฏฺเฏ จาติ อตฺโถ, ตถา เอเตปิ สพฺเพ จาตุมาสาธิโกวฏฺฐา น โกเปตพฺพาติ อตฺโถฯ

[253-5] ภูมิํ วิโกปยํ ถมฺภาทิํ คณฺหิตุํ น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธฯ ธารายาติ ปสฺสาวธารายฯ ปทํ ทสฺเสสฺสามีติ สมฺพนฺโธฯ

[257] เสโกติ สิญฺจนํฯ ภูมิยา อลฺลหตฺถํ ฐเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

[258] อวเส สตีติ หตฺถทาหาทีสุ อาปทาสูติ อตฺโถฯ ปถวีวินิจฺฉโยฯ

ปถวีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

35. ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา

[259-260] คิริกูฏนฺติ มกรทนฺตกํฯ สิพฺพิตุญฺจ ฉินฺทิตุญฺจ น วฏฺฏตีติ สพฺพตฺถ โยชนาฯ ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑฯ

[261] สิพฺพิตุํ วา ปญฺชรํ วินนฺธิตุํ วา ถิรตฺถํ ฉตฺเต พนฺธิตุํ ทณฺเฑ เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ