เอตฺถ ปน โย กุทฺโธ หุตฺวา อุปสมฺปนฺนํ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา วา ‘‘นิกฺขมา’’ติ วตฺวา วา ยตฺตกานิ ทฺวารานิ เอเกน ปโยเคน อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย อาปตฺติํ อคฺคเหตฺวา ปโยคสฺส เอกตฺตา เอกา เอว คเหตพฺพาฯ สเจ นานาปโยเคหิ อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย คเหตพฺพํฯ ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเน, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน จฯ อลชฺชิอาทีสุ ปน อนาปตฺติฯ

อนุปขชฺช สยเนติ สงฺฆิเก วิหาเร ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ วา ‘‘คิลาโน’’ติ วา ‘‘สงฺเฆน ทินฺโน’’ติ วา ชานิตฺวา มญฺจสฺส วา ปีฐสฺส วา ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน อภินิสีทนฺตสฺส จ อภินิปชฺชนฺตสฺส จ ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํฯ ปาจิตฺติยวินิจฺฉโยฯ

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา

[125] ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ คาโม ภูตคาโม (ปาจิ. 91; ปาจิ. อฏฺฐ. 91; กงฺขา. อฏฺฐ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ สมารมฺโภติ เฉทนผาลนปจนาทิ, ตสฺมิํ ภูตคามสมารมฺเภ ภูตคามสมารมฺภเหตุ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ กตกปฺปิยํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธฯ สมณานํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ฯ อิทานิ เยน กตํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นเขน วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชญฺเญว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. 250) หิ วุตฺตํฯ

[126] อิทานิ ตํ ภูตคามํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมูลา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ (ปาจิ. 91; ปาจิ. อฏฺฐ. 91) ส-อิติ โส ภูตคาโม นามาติ อตฺโถ, มูลพีชาทีหิ ปญฺจหิ พีเชหิ ปภาวิโต โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิฯ ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิฯ อคฺคพีชํ นาม อชฺชุกผณิชฺชกาทิฯ ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุเวฬุนฬาทิฯ ‘‘พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ, ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ พีเช ชายนฺติ พีเช สญฺชายนฺติ, เอตํ พีชพีชํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10, 195; ม. นิ. 1.293, 411; 2.11; อ. นิ. 10.99; ปุ. ป. 179) วุตฺตตฺตา ธมฺมานุโลเมน อาคตํ พีชคามสมารมฺภํ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺเภ ทุกฺกฏ’’นฺติอาทิมาหฯ ตสฺมา เอตํ ปฐมํ ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภูตคามปริโมจนํ กาเรตฺวา พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรตพฺพํฯ

[127] นิพฺพฏฺฏพีชํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 92; กงฺขา. อฏฺฐ. ภุตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) นาม อมฺพปนสาทิฯ โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิ, เอตํ ปน สพฺพํ อกปฺปิยมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ กฏาหพทฺธพีชานิ กปิตฺถผลาทีนิฯ พหิทฺธา วาปิ การเยติ กปาเลปิ กาตุํ วฏฺฏติ, สเจ เอกาพทฺธานีติ อตฺโถฯ กฏาหมุตฺตํ ปน ภินฺทิตฺวา กาเรตพฺพํฯ

[128] ภาชเน วา ภูมิยํ วา เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ เอกสฺมิํ พีเช กปฺปิเย กเต สพฺเพสฺเวว กตํ ภเวติ อตฺโถฯ ยถา จ พีเช, เอวํ รุกฺขสหสฺสํ วา อุจฺฉุสหสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา เอกาพทฺเธ กเตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

[129] กปฺปิยํ กตฺวา นิกฺขิตฺเต พีชคาเม ปุน มูลปณฺณานิ สเจ ชายรุํ, ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อตฺโถฯ ตทาติ มูเล จ องฺกุเร จ ชาเตติ อตฺโถฯ

[130] อุทกสมฺภโวติ อุทกชาโตฯ เจติยาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เคหปฺปมุขปาการเวทิกาทีสุ นิพฺพตฺตา คหิตาฯ นิพฺพตฺตทฺวตฺติปตฺตโก ภูตคาโมว, อนิพฺพตฺตโก อคฺคพีเช สงฺคหํ คจฺฉติฯ พีชมฺปิ ยาว มูลํ วา ปณฺณํ วา น นิกฺขมติ, ตาว พีชคาโมว, มูเล จ นิกฺขนฺเต ปณฺเณ จ หริเต ชาเต ภูตคาโมว โหตีติ อตฺโถฯ

[131] มกุฬนฺติ อผุลฺลํฯ อหิฉตฺตกํ นาม รุกฺเข ชาตํ อหิฉตฺตกํฯ

[132] อลฺลรุกฺเข คณฺหโตติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อลฺลรุกฺเข ฉินฺทโต วาปีติ สมฺพนฺโธฯ

[134] ‘‘อิมํ รุกฺขํ, อิมํ ลตํ, อิมํ กนฺทํ ฉินฺท, ภินฺทา’’ติอาทินา นเยน นิยเมตฺวา ภาสิตุํ น วฏฺฏติฯ ‘‘อิทํ, เอต’’นฺติ อวตฺวา เกวลํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺฐ. 92; กงฺขา. อฏฺฐ. ภูตคามหิกฺขาปทวณฺณนา) นเยน วตฺตุํ วฏฺฏตีติฯ สมณกปฺปวินิจฺฉโยฯ

สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ภูมินิทฺเทสวณฺณนา

[136] อิทานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย อุสฺสาวนนฺติกํ โคนิสาทิกํ คหปติํ สมฺมุติ’’นฺติ (มหาว. 295) เอวํ วุตฺตา จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมุตุสฺสาวนนฺตา จา’’ติอาทิมาหฯ ยาสูติ กปฺปิยภูมีสุ (กงฺขา. อฏฺฐ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ