[120] โย ปน นิสฺสคฺคิํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ อนิสฺสชฺชิตฺวา วินยกมฺมํ อกตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํฯ โย วา ปเรน วินยกมฺมตฺถาย นิสฺสฏฺฐํ สกสญฺญาย น ทเทยฺย, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏํฯ อญฺญเถตรนฺติ เอตฺถ อญฺญถาติ เถยฺยสญฺญาย สเจ น ทเทยฺย, อิตรํ ตสฺส อคฺฆวเสน ปาราชิกญฺจ ถุลฺลจฺจยญฺจ ทุกฺกฏญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉโยฯ

นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา

[121] อิทานิ ปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ มาติกาปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘มุสาวาโทมสาวาเท, เปสุญฺญหรเณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มุสาวาเท จ โอมสวาเท จ เปสุญฺญหรเณ จ ปาจิตฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เอตฺถ ปน ‘‘อทิฏฺฐํ, อสุตํ, อมุตํ , อวิญฺญาตํ, ทิฏฺฐํ, สุตํ, มุตํ, วิญฺญาต’’นฺติ (ปาจิ. 3; ปาจิ. อฏฺฐ. 3) ปุพฺเพปิ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ เจเตตฺวา วจนกฺขเณว ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตฺวา ชานนฺตสฺเสว มุสาภณเน ปาจิตฺติ นาม อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺส ภณติ, โส ตํ น สุณาติ, อาปตฺติ น โหติ (กงฺขา. อฏฺฐ. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ

‘‘โอมสวาโท นาม ทสหิ อากาเรหิ โอมสติ ชาติยาปิ นาเมนปิ โคตฺเตนปิ กมฺเมนปิ สิปฺเปนปิ อาพาเธนปิ ลิงฺเคนปิ กิเลเสนปิ อาปตฺติยาปิ อกฺโกเสนปี’’ติ (ปาจิ. 15) เอวํ วุตฺเตหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปสมฺปนฺนํ โย ขุํเสติ วมฺเภติ, อยํ โอมสติ นาม, ตสฺส ปาจิตฺตีติ อตฺโถฯ ปรมฺมุขา ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา ปาฬิยํ อนาคเตหิ ‘‘โจโร’’ติ วา ‘‘คณฺฐิเภทโก’’ติ วา อาทีหิ ภณนฺตสฺสฯ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ ขตฺติยา พฺราหฺมณา จณฺฑาลา’’ติอาทินา ปริยาเยน ภณนฺตสฺส จ อนุปสมฺปนฺนํ ภณนฺตสฺส จ สพฺพตฺถปิ ทุกฺกฏเมวฯ

ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา อุปสมฺปนฺนํ ชาติอาทีหิ โอมสนฺตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส วจนํ สุตฺวา ตสฺส อุปสํหรณํ เปสุญฺญหรณํ นามฯ เอตฺถาปิ ปริยายวจเนน จ อนุปสมฺปนฺนสฺส อุปสํหรเณน จ ทุกฺกฏเมวฯ

ปทโสธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘ธมฺโม นาม พุทฺธภาสิโต สาวกภาสิโต อิสิภาสิโต เทวตาภาสิโต อตฺถูปสํหิโต ธมฺมูปสํหิโต’’ติ (ปาจิ. 46) เอวํ วุตฺตํ สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหํ ติปิฏกธมฺมํ ปทอนุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยญฺชนวเสน ภิกฺขุญฺจ ภิกฺขุนิญฺจ ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺนํ เอกโต วาเจนฺตสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ

สาคาเรติ ยํ ปน สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตตฺตา สพฺพปริจฺฉินฺนญฺจ เยน เกนจิ วิตานาทินา อนฺตมโส วตฺเถนปิ ฉนฺนตฺตา สพฺพจฺฉนฺนญฺจ เสนาสนํ, ตถารูเป เสนาสเน เอกูปจารฏฺฐาเน อนุปสมฺปนฺเนน สห วสนฺตสฺส จตุตฺถทิวสโต ปฏฺฐาย นิปชฺชนคณนาย จ อนุปสมฺปนฺนคณนาย จ เทวสิกํ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ

อุชฺฌาปนกขิยฺยเนติ เอตฺถ โย อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ เสนาสนปญฺญาปกํ วา ภตฺตุทฺเทสกํ วา ยาคุภาชกํ วา ผลภาชกํ วา ขชฺชภาชกํ วา อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกํ วา มงฺกุกตฺตุกาโม ฉนฺเทน ‘‘อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปญฺญาเปติ, ภตฺตานิ จ อุทฺทิสตี’’ติ วา วทนฺโต อญฺญํ อุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปติ เตน อวชานาเปติ, โย ปน ตเถว วทนฺโต อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตสฺส อยสํ ปกาเสนฺโต ขียติ, ตสฺมิํ อุชฺฌาปนเก จ ขียนเก จ ปาจิตฺติทฺวยนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[122] ตลสตฺติอนาทร-กุกฺกุจฺจุปฺปาทเนสุ จาติ เอตฺถ โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺนสฺส ปหรณาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุจฺจาเรติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํฯ สเจ วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, อปฺปหริตุกามตาย ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเนสุปิ ทุกฺกฏเมวฯ

อุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วุจฺจมาโน ตํ อสิกฺขิตุกามตาย วา ตสฺส วจนํ อโสตุกามตาย วา โย อนาทริยํ กโรติ, ตสฺส อนาทรกรเณ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ อปญฺญตฺเตน วุจฺจมานสฺส จ อนุปสมฺปนฺเนน ปญฺญตฺเตน วา อปญฺญตฺเตน วา วุจฺจมานสฺส ทุกฺกฏํฯ

อุปสมฺปนฺนสฺส ‘‘อูนวีสติวสฺโส มญฺเญ ตฺวํ อุปสมฺปนฺโน, วิกาเล มญฺเญ ตยา ภุตฺต’’นฺติอาทินา นเยน สญฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส อุปฺปาทเน ทุกฺกฏํฯ

คามปฺปเวสนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ปน มชฺฌนฺหิกาติกฺกมนโต ปฏฺฐาย ยาว อรุณุคฺคมนา วิกาโล นาม, เอตฺถนฺตเร สเจ สมฺพหุลา เกนจิ กมฺเมน คามํ ปวิสนฺติ, ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามา’’ติ สพฺเพหิปิ อญฺญมญฺญํ อาปุจฺฉิตพฺพํฯ สเจ อนาปุจฺฉา ปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺติ, ปฐมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาจิตฺติยํฯ อาปทาสุ อนาปตฺติฯ

โภชเน จ ปรมฺปราติ ปรมฺปรโภชเน จ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน ปญฺจสุ โภชเนสุ อญฺญตรํ นามํ คเหตฺวา ‘‘โอทเนน วา สตฺตุนา วา กุมฺมาเสน วา มํเสน วา มจฺเฉน วา นิมนฺเตมี’’ติอาทินา นเยน, เยน เกนจิ เววจเนน วา อกปฺปิยนิมนฺตนาย นิมนฺติตสฺส เยน เยน ปฐมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนํ ฐเปตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา, อวิกปฺเปตฺวา วา ปฐมนิมนฺตนํ ปรสฺส ปรสฺส กุลสฺส ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ ปริภุญฺชนฺตสฺส ปรมฺปรโภชเน ปาจิตฺติ โหติฯ คิลานจีวรทานจีวรกาลสมเยสุ อนาปตฺติ, ตถา ปญฺจ โภชนานิ ฐเปตฺวา สพฺพตฺถฯ

[123] อนุทฺธริตฺวา คมเน เสยฺยนฺติ เอตฺถ ทสวิธา เสยฺยา ภิสิ จิมิลิกา อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติฯ เอเตสุ ยํ กิญฺจิ สงฺฆิเก วิหาเร คุตฺตเสนาสเน อตฺตโน วสฺสคฺเคน คหิตํ อตฺตนา วา สนฺถริตฺวา, อนุปสมฺปนฺเนน วา สนฺถราเปตฺวา ตํ ทิวสํ คมิกวเสน ปกฺกมนฺโต เนว สยํ อุทฺธเรยฺย น อญฺญํ อุทฺธราเปยฺย, ยถา อุปจิกาทีหิ น ขชฺเชยฺย, เอวํ น ฐเปยฺย, อญฺเญน วา น อุทฺธราเปยฺย, ปติรูปํ ภิกฺขุํ วา สามเณรํ วา อารามิกเมว วา อนาปุจฺฉา วา คจฺเฉยฺย, ตสฺส ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ มณฺฑปรุกฺขมูลาทิอคุตฺตเสนาสเน สนฺถริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา มญฺจปีฐภิสิโกจฺฉเกสุ, คุตฺตเสนาสเนปิ ทุกฺกฏเมวฯ

เสนาสนานิ วาติ เอตฺถ อนุทฺธริตฺวา คมเนติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ ปน มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ โกจฺฉกนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ เสนาสนํ วสฺสานเหมนฺตานํ อฏฺฐสุ มาเสสุ อชฺโฌกาเส วา โอวสฺสกมณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา สยํ สนฺถริตฺวา วา อนุปสมฺปนฺเนน สนฺถราเปตฺวา วา ตํ อนุทฺธริตฺวา วา อนุทฺธราเปตฺวา วา ตสฺส เสนาสนสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อติกฺกมเน ปาจิตฺติยํฯ สมฺมุญฺชนียาทิ เสสปริกฺขาเรสุ ทุกฺกฏํฯ

อิตฺถิยาทฺธานคมเนติ เอตฺถ มาตุคาเมน ‘‘คจฺฉาม ภคินิ, คจฺฉาม อยฺยา’’ติ เอวํ สํวิทหิตฺวา ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ปรสุเว วา’’ติ นิยมิตกาลํ วิสงฺเกตํ อกตฺวา ทฺวารวิสงฺเกตํ มคฺควิสงฺเกตํ กตฺวาปิ คจฺฉโต คามนฺตเร คามนฺตเร ปาจิตฺติยํฯ อคามเก อรญฺเญ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อาปตฺติฯ

เอเกกาย นิสีทเนติ เอตฺถ เอโก เอกาย อิตฺถิยา นิสีทเนติ อตฺโถฯ

[124] ภิํสาปเนติ เอตฺถ อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนํ ภิํสาเปตุกาโม โจรกนฺตารวาฬกนฺตาราทีนิ อาจิกฺขติ, ภยานกํ วา รูปสทฺทาทิํ ทสฺเสติ, โส ภายตุ วา มา วา, ตสฺส ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํฯ อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํฯ

อาโกฏเนติ ปหารทาเนฯ อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส อนตฺตมโน หุตฺวา สเจ อุปฺปลปตฺเตนปิ ปหารํ เทติ, ปาจิตฺติยํฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสาปิ ปหารํ เทติ, ทุกฺกฏเมวฯ

อนาจารํ อาจริตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยุญฺชิยมาโน ตํ อกเถตุกาโม ‘‘โก อาปนฺโน, กิํ อาปนฺโน, กิสฺมิํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อญฺเญหิ วจเนหิ ตํ วจนํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต โส อญฺญํ วทติ, อยํ อญฺญวาทโก, ตสฺมิํ อญฺญวาทเก จ กญฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม ตยา กต’’นฺติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภูโตว สงฺฆํ วิเหสตีติ สงฺฆวิเหสโก, ตสฺมิํ วิเหสเก จ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ

อิธ ปน ญตฺติทุติเยน กมฺเมน อญฺญวาทเก จ วิเหสเก จ อาโรปิเต ปุน อญฺญํ ภณนฺตสฺส, วิเหสนฺตสฺส ปาจิตฺติฯ อนาโรปิเต ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ทุฏฺฐุลฺลปกาสฉาเทติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘ทุฏฺฐุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. 399) วุตฺตา, ตถาปิ อิธ สงฺฆาทิเสสาว อธิปฺเปตาฯ ตสฺมา สงฺฆสมฺมุติํ วินา ภิกฺขุสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ ‘‘อยํ อสุจิํ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุนา สทฺธิํ อาปตฺติํ ฆเฏตฺวา ภิกฺขุญฺจ ภิกฺขุนิญฺจ ฐเปตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจนฺตสฺส ปาจิตฺติยํฯ ถุลฺลจฺจยาทิอทุฏฺฐุลฺลาโรจเน ทุกฺกฏํฯ ทุฏฺฐุลฺลจฺฉาทเนปิ สงฺฆาทิเสโสว อธิปฺเปโตฯ โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส ทุฏฺฐุลฺลํ อาปตฺติํ สยํ วา ชานิตฺวา อญฺเญสํ วา สุตฺวา ‘‘อิมํ ชานิตฺวา โจเทสฺสนฺติ สาเรสฺสนฺติ มงฺกุํ กริสฺสนฺติ, นาโรจิสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํฯ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา อาโรจิเตปิ น รกฺขติ เอวฯ

หาโสทเกติ องฺคุลิปโตทเกน หาโส จ อุทเก หาโส จาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนํ หสาธิปฺปาโย กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, โก ปน วาโท อุปกจฺฉกาทีสุ ฆฏฺฏเนฯ อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ, ตถา ภิกฺขุสฺส กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ นิสฺสคฺคิเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน จฯ เอตฺถ ภิกฺขุนีปิ อนุปสมฺปนฺนฏฺฐาเน ฐิตาฯ อุทเก หสนธมฺโม นาม อุปริโคปฺผเก อุทเก กีฬาธิปฺปายสฺส นิมฺมุชฺชนอุมฺมุชฺชนปฺลวนาทิกํฯ อิธ หาโส นาม กีฬา วุจฺจติฯ

นิจฺฉุภเน วิหาราติ สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺฒเนติ อตฺโถฯ

เอตฺถ ปน โย กุทฺโธ หุตฺวา อุปสมฺปนฺนํ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา วา ‘‘นิกฺขมา’’ติ วตฺวา วา ยตฺตกานิ ทฺวารานิ เอเกน ปโยเคน อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย อาปตฺติํ อคฺคเหตฺวา ปโยคสฺส เอกตฺตา เอกา เอว คเหตพฺพาฯ สเจ นานาปโยเคหิ อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย คเหตพฺพํฯ ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเน, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน จฯ อลชฺชิอาทีสุ ปน อนาปตฺติฯ

อนุปขชฺช สยเนติ สงฺฆิเก วิหาเร ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ วา ‘‘คิลาโน’’ติ วา ‘‘สงฺเฆน ทินฺโน’’ติ วา ชานิตฺวา มญฺจสฺส วา ปีฐสฺส วา ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน อภินิสีทนฺตสฺส จ อภินิปชฺชนฺตสฺส จ ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํฯ ปาจิตฺติยวินิจฺฉโยฯ

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา

[125] ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ คาโม ภูตคาโม (ปาจิ. 91; ปาจิ. อฏฺฐ. 91; กงฺขา. อฏฺฐ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ สมารมฺโภติ เฉทนผาลนปจนาทิ, ตสฺมิํ ภูตคามสมารมฺเภ ภูตคามสมารมฺภเหตุ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ กตกปฺปิยํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธฯ สมณานํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ฯ อิทานิ เยน กตํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นเขน วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชญฺเญว ปญฺจม’’นฺติ (จูฬว. 250) หิ วุตฺตํฯ