อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ อนุปปริกฺขิตํ, อนาปุจฺฉิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘น ภิกฺขเว อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา มํสํ ปริภุญฺชิตพฺพํ, โย ปริภุญฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 281) วุตฺตํฯ มจฺเฉสุ ปน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ อกปฺปิยมจฺฉานํ นตฺถิตายาติ วทนฺติฯ อิทานิ เอเตสุ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ (กงฺขา. อฏฺฐ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) อุตฺตานเมวฯ

[115] อิทานิ น เกวลํ อิเมสํ มนุสฺสาทีนํ มํสเมว อกปฺปิยํ, อฏฺฐิอาทีนิปิ อกปฺปิยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐีปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ (มหาว. อฏฺฐ 281) โลมมฺเปสนฺติ โลมมฺปิ เอสํ อกปฺปิยมํสวตฺถูนนฺติ อตฺโถฯ สจิตฺตกํ วาติ เอเตสุ ปน อุทฺทิสฺสกตเมว สจิตฺตกํ, เสสา อจิตฺตกาติฯ อกปฺปิยมํสวินิจฺฉโยฯ

อกปฺปิยมํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา

[116-7] อิทานิ อจฺโจฬาริกานํ วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปิย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ อญฺญถาปิ ยุตฺติ ปริเยสิตพฺพาฯ ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ (ปารา. 591; ปารา. อฏฺฐ. 2.589; กงฺขา. อฏฺฐ. ชาตรุปสิกฺขาปทวณฺณนา) – โย รูปิเยน อรูปิยญฺจ ปริวตฺเตยฺย, โย จ อิตเรน จ อรูปิเยน รูปิยํ ปริวตฺเตยฺย, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหตีติฯ

อิทานิ รูปิยญฺจ อรูปิยญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ รูปิย’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ เอตฺถ (ปารา. 589; กงฺขา. อฏฺฐ. ชาตรุปสิกฺขาปทวณฺณนา) สชฺฌุ สิงฺคีติ สชฺฌูติ รชตํฯ สิงฺคีติ สุวณฺณํฯ

ตมฺพโลหาทีหิ วา ทารูหิ วา ปณฺเณหิ วา ลาขาย วา รูปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา วา อสมุฏฺฐาเปตฺวา วา กตํ จมฺมพีชมยมฺปิยํ ยํ เทเส โวหารํ คจฺฉติ, อิทํ โวหารูปคมาสกํ นามฯ อิทมิธ รูปิยนฺติ อธิปฺเปตํฯ วตฺถาทิ จ มุตฺตาทิ จ วตฺถมุตฺตาทิฯ อิตรนฺติ อรูปิยํ กปฺปิยวตฺถุญฺจ ทุกฺกฏวตฺถุญฺจฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? วตฺถํ สุตฺตํ ผาโล ปฏโก กปฺปาโส อเนกปฺปการํ อปรณฺณํ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตาทิเภสชฺชญฺจาติ อิทํ กปฺปิยวตฺถุ นามฯ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโขสิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโค มสารคลฺลํ สตฺต ธญฺญานิ ทาสี ทาโส เขตฺตํ วตฺถุ ปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิทํ ทุกฺกฏวตฺถุ นาม, ตทุภยํ อรูปิยํ นามาติ วุตฺตํ โหติฯ

[118] เอตฺตาวตา รูปิยสํโวหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ คเหตฺวา’’ติอาทิมาห ฯ ตตฺถ อิมนฺติ ตณฺฑุลาทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ คเหตฺวา วา โอทนาทิํ ภุตฺวา วา ‘‘อิมํ วตฺถาทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ เทหิ, อิมํ รชนปจนาทิกํ กร, รชนกฏฺฐาทิมา นย, อิมํ วา ตว เทมิ, ตฺวํ ปน อิมญฺจ อิมญฺจ อาหร, กร, เทหี’’ติ เอวํ กยวิกฺกเย สมาปนฺเน นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธฯ

[119] อิทานิ ปริณามวเสน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ (ปารา. 659; ปารา. อฏฺฐ. 2.658; กงฺขา. อฏฺฐ. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา) – สงฺฆสฺส วา อญฺญสฺส วา นตํ ปริณตํ ลาภํ ลภิตพฺพํ จีวราทิปจฺจยํ อตฺตโน วา อญฺญสฺส วา ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยอาทีนิ โหนฺตีติฯ กถํ? โย ปน มาตุสนฺตกมฺปิ สงฺฆสฺส ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมติ, นิสฺสคฺคิยํฯ อญฺญสฺส ปุคฺคลสฺส ปริณาเมติ, สุทฺธิกปาจิตฺติยํฯ อญฺญสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมติ, ทุกฺกฏํฯ โย ปน อญฺญปุคฺคลสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณตํ อตฺตโน วา อญฺญปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา อญฺญเจติยสฺส วา ปริณาเมติ, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวาติฯ

[120] โย ปน นิสฺสคฺคิํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ อนิสฺสชฺชิตฺวา วินยกมฺมํ อกตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํฯ โย วา ปเรน วินยกมฺมตฺถาย นิสฺสฏฺฐํ สกสญฺญาย น ทเทยฺย, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏํฯ อญฺญเถตรนฺติ เอตฺถ อญฺญถาติ เถยฺยสญฺญาย สเจ น ทเทยฺย, อิตรํ ตสฺส อคฺฆวเสน ปาราชิกญฺจ ถุลฺลจฺจยญฺจ ทุกฺกฏญฺจ โหตีติ อตฺโถฯ นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉโยฯ

นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา

[121] อิทานิ ปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ มาติกาปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘มุสาวาโทมสาวาเท, เปสุญฺญหรเณ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มุสาวาเท จ โอมสวาเท จ เปสุญฺญหรเณ จ ปาจิตฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ เสเสสุปิฯ เอตฺถ ปน ‘‘อทิฏฺฐํ, อสุตํ, อมุตํ , อวิญฺญาตํ, ทิฏฺฐํ, สุตํ, มุตํ, วิญฺญาต’’นฺติ (ปาจิ. 3; ปาจิ. อฏฺฐ. 3) ปุพฺเพปิ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ เจเตตฺวา วจนกฺขเณว ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตฺวา ชานนฺตสฺเสว มุสาภณเน ปาจิตฺติ นาม อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถฯ ยสฺส ภณติ, โส ตํ น สุณาติ, อาปตฺติ น โหติ (กงฺขา. อฏฺฐ. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา)ฯ