8. กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา

[84] อิทานิ เย เต จตฺตาโร กาลิกา มุนินา วุตฺตา ‘‘ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิก’’นฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กาลิกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ (ปาจิ. 254-256; ปาจิ. อฏฺฐ. 253-256) กตเม เต กาลิกาติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทิมาหฯ เตสุ อรุณุคฺคมนโต ยาว ฐิตมชฺฌนฺหิกา ภุญฺชิตพฺพโต ยาวกาลิกํฯ อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํฯ เตน อุปสเมตพฺเพ อาพาเธ สติ ยาว สตฺตาหา ปริภุญฺชิตพฺพโต สตฺตาหกาลิกํฯ อาพาเธ สติ ยาวชีวํ ปริหริตฺวา ภุญฺชิตพฺพโต ยาวชีวิกํฯ

[85] เตสุ ยาวกาลิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิฏฺฐํ มูลํ ผลํ ขชฺช’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ (ปาจิ. 248-250; ปาจิ. อฏฺฐ. 248-249) ปิฏฺฐขาทนียํ นาม สตฺตนฺนํ ตาว ธญฺญานํ ธญฺญานุโลมานํ อปรณฺณานญฺจ ปิฏฺฐํ ปนสปิฏฺฐํ ลพุชปิฏฺฐํ อมฺพาฏกปิฏฺฐํ สาลปิฏฺฐํ โธตกตาลปิฏฺฐํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐญฺจาติ เอวมาทีนิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถญฺจ โภชนียตฺถญฺจ ผรณกานิ ปิฏฺฐานิ ยาวกาลิกานิฯ อิมินาว ลกฺขเณน มูลขาทนียาทีสุปิ ยาวกาลิกลกฺขณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยน สํขิตฺตํฯ โครโส นาม ขีรทธิตกฺกรโสฯ ธญฺญโภชนนฺติ สานุโลมานิ สตฺตธญฺญานิ จ ปญฺจวิธโภชนญฺจาติ อตฺโถฯ ยาคุสูปปฺปภุตโยติ เอตฺถ ปภุติ-สทฺเทน กนฺทขาทนียํ มุฬาลขาทนียํ มตฺถกขาทนียํ ขนฺธขาทนียํ ตจขาทนียํ ปตฺตขาทนียํ ปุปฺผขาทนียํ อฏฺฐิขาทนียํ นิยฺยาสขาทนียนฺติ อิมานิ สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ

ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนํ – ภิสสงฺขาโต ปทุมปุณฺฑรีกกนฺโท ปิณฺฑาลุมสาลุกอาทโย วลฺลิกนฺโท อาลุวกนฺโท ตาลกนฺโทติ เอวมาทิ กนฺทขาทนียํฯ ปทุมมุฬาลาทโย มุฬาลขาทนียํฯ ตาลหินฺตาลกุนฺตาลเกตกนาฬิเกรปูครุกฺขขชฺชูรีอาทีนํ กฬีรสงฺขาตา มตฺถกา มตฺถกขาทนียํฯ อุจฺฉุขนฺโธ นีลุปฺปลรตฺตุปฺปลกุมุทโสคนฺธิกานํ ปุปฺผทณฺฑกานีติ เอวมาทิ ขนฺธขาทนียํฯ ตจขาทนียํ อุจฺฉุตโจ เอว เอโก ยาวกาลิโก, โสปิ สรโสฯ มูลกํ ขารโก จจฺจุ ตมฺพุโก ตณฺฑุเลยฺยโกติ เอวมาทิ ปตฺตขาทนียํฯ มูลกปุปฺผํ ขารกปุปฺผํ จจฺจุปุปฺผํ ตมฺพุกปุปฺผนฺติ เอวมาทิ ปุปฺผขาทนียํ, อโสกปุปฺผํ ปน ยาวชีวิกํฯ ลพุชปนสฏฺฐิอาทิ อฏฺฐิขาทนียํฯ นิยฺยาสขาทนีเย ยาวกาลิกํ นตฺถิฯ เอเต วุตฺตปฺปการา ยาวกาลิกา โหนฺตีติ อตฺโถฯ

[86] อิทานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺฐ ปานานิ อมฺพปานํ ชมฺพุปานํ โจจปานํ โมจปานํ มธุกปานํ มุทฺทิกปานํ สาลูกปานํ ผารุสกปาน’’นฺติ (มหาว. 300) เอวํ วุตฺตํ อฏฺฐวิธํ ปานกํ ยามกาลิกํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มธู’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ (มหาว. อฏฺฐ. 300) มธุชํ มุทฺทิกชํ สาลูกชํ โจจชํ โมจชํ อมฺพุชํ ชมฺพุชญฺจาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ เอตฺถ มธุชํ นาม มธุกานํ ชาติรเสน กตํ, ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนเมว วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ มุทฺทิกปานํ นาม มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา คหิตํฯ สาลูกปานํ นาม รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ กิญฺชกฺขเรหิ กตํฯ เสสานิ ปากฏาเนวฯ เอตฺถ ปน สเจ สยํ เอตานิ ยาวกาลิกวตฺถูนิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุทเก มทฺทิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ปานกํ กโรติ, ตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติฯ

สเจ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ ลภติ, ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติฯ อิมานิ อฏฺฐ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ ปน น วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ‘‘นคฺคิสนฺตตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ

[87] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ ฐเปตฺวา ธญฺญผลรส’’นฺติ (มหาว. 300) วุตฺตตฺตา ธญฺญผลรโส ปน น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สานุโลมานิ ธญฺญานิ ฐเปตฺวา’’ติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปุปฺผรสํ ฐเปตฺวา มธุกปุปฺผรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา มธุกปุปฺผรโส อาทิจฺจปาโก วา โหตุ อคฺคิปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘มธุกปุปฺผมญฺญตฺรา’’ติฯ

[88] ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปตฺตรสํ ฐเปตฺวา ฑากรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทเกน ปกฺกานมฺปิ ยาวกาลิกปตฺตานํ รโส ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏติ, สีโตทเกน มทฺทิตานํ รโส ยามกาลิกํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฐเปตฺวา ปกฺกฑากช’’นฺติฯ ยาวชีวิกปณฺณสฺส อุทเกน ปกฺกสฺส รโส ยาวชีวิโก โหติฯ

[89] อิทานิ สตฺตาหกาลิเก ทสฺเสตุํ ‘‘สปฺปี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ (มหาว. 260) ปน –

‘‘สปฺปิโนนีตเตลานิ, มธุผาณิตเมว จ;

สตฺตาหกาลิกา สปฺปิ, เยสํ มํสมวาริต’’นฺติฯ –

ปาโฐ คเหตพฺโพฯ เอวํ ปน คหิเต วสา เตลคฺคหเณน คหิตาว โหติ ‘‘เตลํ นาม ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑเตลํ วสาเตล’’นฺติ (ปารา. 623; ปาจิ. 260) เอวํ ปาฬิยํ วิตฺถาริตตฺตาฯ

เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา วสา จ ‘‘มธุผาณิต’’นฺติ ปาเฐ คหิเต ยาวกาลิกภูตา วสา สตฺตาหกาลิกาติ อาปชฺเชยฺย, ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิต’’นฺติ (ปารา. 622) เอวํ ปญฺเจว ภควตา สตฺตาหกาลิกเภสชฺชานิ อนุญฺญาตานิ, ตโต อุตฺตริ ฉฏฺฐสฺส สตฺตาหกาลิกเภสชฺชสฺส อตฺถิตาปิ อาปชฺชติ, เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ ภควตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺฐํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. 262) เอวํ สตฺตาหกาลิกวเสน วสํ อนนุชานิตฺวา ตโต นิพฺพตฺตเตลเมว อนุญฺญาตํ, ตสฺมา ‘‘มธุผาณิตเมว จา’’ติ ปาเฐ อคฺคหิเต ปาฬิยา อฏฺฐกถาย จ วิรุชฺฌติฯ เถเรน ปน อุตฺตรวิหารวาสีนํ ขุทฺทสิกฺขาย อาคตนเยน วุตฺตํฯ เตสํ ปน –

‘‘สปฺปิ นวนีตํ เตลํ, มธุ ผาณิตปญฺจมํ;

อจฺฉมจฺฉวสาทิ จ, โหนฺติ สตฺตาหกาลิกา’’ติฯ –

เอวมาคตํฯ อมฺหากํ ปน วิสุํ สตฺตาหกาลิเก อาคตฏฺฐานํ นตฺถีติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตพฺพํฯ

อิทานิ เตสุ สปฺปิํ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ มํสปวาริต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สปฺปินาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหิํ สสปฺปิ วาฯ เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, นวนีตํ นาม เตสํเยว นวนีต’’นฺติ (ปารา. 623; ปาจิ. 260) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา นวนีตํ ปน คหิตนฺติ น วิตฺถาริตํ , สปฺปิ ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปินิรามิสมฺปิ วฏฺฏติฯ ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย สตฺตาหํ นิรามิสํ ปริภุญฺชิตพฺพํฯ สตฺตาหาติกฺกเม สเจ เอกภาชเน ฐปิตํ, เอกํ นิสฺสคฺคิยํฯ สเจ พหูสุ, วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยานิฯ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติฯ

สปฺปิ ตาเปนฺตสฺส สามํปาโก น โหติ, ‘‘นวนีตํ ปน ตาเปนฺตสฺส หิ สามํปาโก น โหติ, สามํปกฺเกน ปน เตน สทฺธิํ อามิสํ น วฏฺฏตี’’ติ จ ‘‘สเจ อนุปสมฺปนฺโน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตนวนีเตน สปฺปิํ กตฺวา เทติ, ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติฯ สเจ สยํ กโรติ, สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏตี’’ติ จ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.622) นวนีตมฺหิเยว สามํปากตา วุตฺตา, น สปฺปิมฺหิฯ ยํ ปน กงฺขาวิตรณิยํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺติตสปฺปิ วา นวนีตํ วา ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ, ‘‘ตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺฐ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) จ, ตตฺถ ยาวกาลิกวตฺถุนา อสมฺมิสฺสํ สุโธตํ นวนีตํ สนฺธาย ‘‘ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ สยํปจิตสตฺตาหกาลิเกน สทฺธิํ ยทิ อามิสํ ภุญฺชติ, ตํ อามิสํ สยํปกฺกสตฺตาหกาลิเกน มิสฺสิตํ อตฺตโน ยาวกาลิกภาวํ สตฺตาหกาลิเกน คณฺหาเปติ, ตถา จ สติ ยาวกาลิกํ อปกฺกมฺปิ สยํปกฺกภาวํ อุปคจฺฉตีติ ‘‘สามิสํ ปริภุญฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา สยํปกฺกสตฺตาหกาลิกวสาเตลํ สยํภชฺชิตสาสปาทิยาวชีวิกวตฺถูนํ เตลญฺจ สามิสํ ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, ตถา นวนีตสปฺปีติ เวทิตพฺพํฯ วกฺขติ จ อาจริโย –

‘‘ยาวกาลิกอาทีนิ, สํสฏฺฐานิ สหตฺตนาฯ คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ จ,

‘‘เตเหว ภิกฺขุนา ปกฺกํ, กปฺปเต ยาวชีวิกํ;

นิรามิสญฺจ สตฺตาหํ, สามิเส สามปากตา’’ติ จฯ

ยา ปน สมนฺตปาสาทิกายํ นวนีตมฺหิ สามํปากตา วุตฺตา, สา ตกฺกาทิสมฺมิสฺสํ อโธตนวนีตํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา วิญฺญูนํ สมนฺตปาสาทิกาปิ กงฺขาวิตรณีปิ สเมนฺติ, ตํ นวนีตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาจริยา วทนฺติฯ อิทเมว ยุตฺตํฯ

ยทิ สปฺปิมฺหิ สามํปากตา โหติ, อวสฺสํเยว สมนฺตปาสาทิกายํ วุจฺเจยฺย, ตตฺถ ปน ‘‘สปฺปิ ตาว ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ, ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ นิรามิสมฺปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.622) หิ วุตฺตํ, น ปจนวิธานํฯ มนุสฺสสปฺปินวนีตานํ, อญฺเญสมฺปิ หตฺถิอสฺสาทีนํ อกปฺปิยมํสสปฺปินวนีตานํ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํฯ กิํ ปน ตํ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติ? อาม วฏฺฏติฯ กสฺมา? ปฏิกฺเขปาภาวา จ สพฺพอฏฺฐกถาสุ อนุญฺญาตตฺตา จฯ ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, นวนีต’’นฺติ (ปารา. 623) อิทํ ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น อญฺเญสํ วารณตฺถายฯ

[90] อิทานิ เตลํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตลํ ติลวเสรณฺฑมธุสาสปสมฺภว’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ ติลาทีหิ สมฺภวํ นิพฺพตฺตํ เตลนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ (ปารา. อฏฺฐ. 1.100) ปน ปุเรภตฺตํ ติเล ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา อนชฺโฌหรณียํฯ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลํ อนชฺโฌหรณียํ, สีสมกฺขนาทีสุ อุปเนตพฺพํฯ เอรณฺฑมธุกสาสปฏฺฐีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา สเจ ตานิ ภชฺชิตฺวา เตลํ กโรติ, ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ น วฏฺฏติ, สามํปากตา โหติฯ สเจ อภชฺชิตฺวา กโรติ, ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย นิรามิสเมว วฏฺฏติ, ปริภุญฺชิตพฺพวตฺถูนํ ยาวชีวิกตฺตา สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถีติฯ เตลคฺคหณตฺถาย เอรณฺฑกฏฺฐิอาทีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกามยโต ทุกฺกฏํฯ ตถา ปาฬิยํ อนาคตานิ อทสฺสิตานิ โกสมฺพกกุสุมฺภาทีนํ เตลานิฯ

อิทานิ มธุวิกติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ขุทฺทาภมรมธุกริ-มกฺขิกาหิ กต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) ขุทฺทาติ ขุทฺทมกฺขิกาฯ

ภมราติ มหาภมรมกฺขิกา ฯ ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกริมกฺขิกา นามฯ เอตาหิ ตีหิ มกฺขิกาหิ กตํ มธุ นามาติ อตฺโถฯ ‘‘มธุ นาม มกฺขิกามธู’’ติ ปาฬิยํ (ปารา. 623; ปาจิ. 260) วุตฺตตฺตา อญฺเญหิ ตุมฺพฏกาทีหิ กตํ สตฺตาหกาลิกํ น โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ผาณิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รสาทิอุจฺฉุวิกติ, ปกฺกาปกฺกา จ ผาณิต’’นฺติ อาหฯ ปกฺกา จ อปกฺกา จ รสาทิอุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ อตฺโถฯ มธุกปุปฺผผาณิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติฯ ตสฺส สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํฯ จิญฺจผาณิตญฺจ อมฺพผาณิตญฺจ ยาวกาลิกเมวฯ

[91] อิทานิ เอเตสุ วสาเตลสฺส โอทิสฺส อนุญฺญาตตฺตา ตํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถุปกฺกา สามํ วา’’ติอาทิมาหฯ สตฺตวิธญฺหิ (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) โอทิสฺสํ นาม พฺยาโธทิสฺสํ ปุคฺคโลทิสฺสํ กาโลทิสฺสํ สมโยทิสฺสํ เทโสทิสฺสํ วโสทิสฺสํ เภสชฺโชทิสฺสนฺติฯ

ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อมนุสฺสิกาพาเธ อามกมํสํ อามกโลหิต’’นฺติ (มหาว. 264) วุตฺตํ, อิทํ พฺยาโธทิสฺสํ นามฯ เอตฺถ ปน กาเลปิ วิกาเลปิ กปฺปิยากปฺปิยมํสโลหิตํ วฏฺฏติฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมนฺถกสฺส โรมนฺถน’’นฺติ (จูฬว. 273) เอวํ อนุญฺญาตํ ปุคฺคโลทิสฺสํ นามฯ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตฺตาริ มหาวิกฏานิ ทาตุํ คูถํ มุตฺตํ ฉาริกํ มตฺติก’’นฺติ (มหาว. 268) เอวํ สปฺปทฏฺฐกาเล อปฺปฏิคฺคหิตกํ อนุญฺญาตํ กาโลทิสฺสํ นามฯ คณโภชนาทิ สมโยทิสฺสํ นามฯ คณงฺคณูปาหนานิ เทโสทิสฺสํ นามฯ

วโสทิสฺสํ นาม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานี’’ติ (มหาว. 262) เอวํ วสานาเมน อนุญฺญาตํฯ ตํ ฐเปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ กปฺปิยากปฺปิยวสานํ เตลํ ตํตทตฺถิกานํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ เภสชฺโชทิสฺสํ นาม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปญฺจ เภสชฺชานี’’ติ (มหาว. 261) เอวํ เภสชฺชนาเมน วุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ ปญฺจฯ

ยถา ปน ขีรทธิอาทีหิ ปกฺกเตลํ ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ, น เอวมิทํฯ อิทํ ปน เตลํ สวตฺถุกปกฺกมฺปิ วฏฺฏติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถุปกฺกา สามํ วา’’ติ วุตฺตํฯ วสํ โอโลเกตฺวา ‘‘สวตฺถุปกฺกา’’ติ วุตฺตํฯ สามํ ปกฺกา วาติ อตฺโถฯ ยถา สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา สามํปกฺกตฺตา ทธิอาทีหิ ปกฺกเตลํ อตฺตนา กตํ ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, น เอวมิทํฯ อิทํ ปน อตฺตนา สวตฺถุกปกฺกมฺปิ ปุเรภตฺตมฺปิ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน การณูปจาเรน วสาเตลํ ‘‘วสา’’ติ วุตฺตํฯ

กาเลติ ปุเรภตฺตกาเล ปเรหิ วา อตฺตนา วา ปกฺกาติ อตฺโถฯ ปจฺฉาภตฺตํ ปน ปจิตุํ น วฏฺฏติ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺฐ’’นฺติ (มหาว. 262) วุตฺตตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘กาเล’’ติ วุตฺตํฯ โย ปน วิกาเล ปฏิคฺคเหตฺวา วิกาเล ปจิตฺวา วิกาเล ปริสฺสาเวตฺวา ปริภุญฺชติ, โส ตีณิ ทุกฺกฏานิ อาปชฺชติฯ

อมานุสาติ เอตฺถ (มหาว. 262) ปน อจฺฉวสาทีนํ อนุญฺญาตตฺตา ฐเปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ อกปฺปิยมํสานํ วสา อนุญฺญาตาติ เวทิตพฺพาฯ มํเสสุ หิ มนุสฺสหตฺถิมํสาทีนิ ทส มํสานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ, วสา ปน เอกา มนุสฺสวสา เอวฯ

อนุปสมฺปนฺเนน (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) กตนิพฺพฏฺฏิตวสาเตลํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺฐาย สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติฯ ยํ ปเนตฺถ สุขุมรชสทิสํ มํสํ วา นฺหารุ วา อฏฺฐิ วา โลหิตํ วา, ตํ อพฺโพหาริกํฯ สเจ สยํ กโรติ, ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา สตฺตาหํ นิรามิสเมว ปริภุญฺชิตพฺพํฯ นิรามิสปริโภคญฺหิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺฐํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. 262)ฯ อญฺเญสนฺติ สปฺปิอาทีนํฯ วตฺถุนฺติ ยาวกาลิกภูตํ วตฺถุํฯ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ น ปเจติ สมฺพนฺโธฯ

[92] อิทานิ ยาวชีวิกวิกติํ ทสฺเสตุํ ‘‘หลิทฺที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถายมนุตฺตานปทตฺโถ (มหาว. 263; ปาจิ. อฏฺฐ. 248-249) – ปญฺจมูลาทิกญฺจาปีติ เอตฺถ ทฺวิปญฺจมูเลน สทฺธิํ อญฺญานิปิ ตคฺคติกานิ มูลเภสชฺชานิ คหิตานีติ ญาตพฺพํฯ

[93-5] พิฬงฺคาทีนิ ผลเภสชฺชานิฯ ตตฺถ (มหาว. 263) โคฏฺฐผลนฺติ มทนผลนฺติ วทนฺติฯ กปฺปาสาทีนํ ปณฺณนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิเม ปน วุตฺตปฺปการา มูลเภสชฺชผลเภสชฺชปณฺณเภสชฺชวเสน วุตฺตา สพฺเพ กปฺปิยาฯ อิเมสํ ปุปฺผผลปณฺณมูลา สพฺเพปิ กปฺปิยา ยาวชีวิกาเยวฯ ฐเปตฺวา อุจฺฉุนิยฺยาสํ สพฺโพ จ นิยฺยาโส สรสญฺจ อุจฺฉุชํ ตจํ ฐเปตฺวา สพฺโพ จ ตโจติ สมฺพนฺโธฯ

[96] มธุนา (ปารา. อฏฺฐ. 2.623) อมกฺขิตํ สุทฺธสิตฺถญฺจฯ มธุมกฺขิตํ ปน สตฺตาหกาลิกเมวฯ ยญฺจ กิญฺจีติ โอทนํ มํสํ อฏฺฐิอาทีนีติ อตฺโถฯ

[97] ‘‘ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ เนว ขาทนีเย ขาทนียตฺถํ ผรนฺติ, น โภชนีเย โภชนียตฺถํ ผรนฺติ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวํ ปริหริตุํ, สติ ปจฺจเย ปริภุญฺชิตุํ , อสติ ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. 263) วุตฺตตฺตา ‘‘อาหารตฺถมสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิก’’นฺติ วุตฺตํฯ

[98] สพฺพสฺสาติ คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสปีติ อตฺโถฯ กาลิกตฺตยนฺติ ยาวกาลิกํ วชฺเชตฺวา อวเสสํ สติ ปจฺจเย วิกาเล กปฺปตีติ อตฺโถฯ

[99] ชนยนฺตุโภติ ชนยนฺติ อุโภฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาตา อุโภ กาลิกา อตฺตโน กาลมติกฺกมิตฺวา ปริภุตฺตา ปาจิตฺติํ ชนยนฺตีติ อตฺโถฯ กิญฺจ ภิยฺโย (มหาว. 274; มหาว. อฏฺฐ. 274; กงฺขา. อฏฺฐ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) – อุโภปิ ปเนเต อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺตา อนฺโตวุตฺถํ ทุกฺกฏญฺจ, ปุนทิวเส ปริภุญฺชโต สนฺนิธิํ ปาจิตฺติยญฺจ ชนยนฺตีติ อตฺโถฯ

[100] อนารุฬฺเหติ ปาฬิยํ อนาคเต มนุสฺสสปฺปิอาทิมฺหีติ อตฺโถฯ

[101] นิสฺสฏฺฐลทฺธนฺติ (ปารา. 624) วินยกมฺมํ กตฺวา ปุน ลทฺธนฺติ อตฺโถฯ วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเหติ สตฺตาหพฺภนฺตเร สามเณรสฺส ‘‘อิทํ สปฺปิํ เตล’’นฺติอาทินา นเยน นามํ คเหตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส วิกปฺเปมี’’ติ วา สมฺมุขาปิ วา ปรมฺมุขาปิ วา วิกปฺเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตสตฺตาเห อธิฏฺเฐติ, วิสฺสชฺเชติ, นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺติ, วิสฺสาสํ คณฺหนฺตี’’ติ (ปารา. 625) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ อิทํ ปน นตฺถิฯ

กิญฺจาปิ นตฺถิ, อถ โข ‘‘อนธิฏฺฐิเต อธิฏฺฐิตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อวิกปฺปิเต วิกปฺปิตสญฺญี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. 624) อาปตฺติวาเร อาคตตฺตา เถเรน ทสฺสิตํฯ ตํ ทสฺเสนฺเตนาปิ สเจ อุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺเปติ, อตฺตโน เอว สนฺตกํ โหติ, ปฏิคฺคหณมฺปิ น วิชหติ, ตสฺมา อุปสมฺปนฺนวเสน อทสฺเสตฺวา อนุปสมฺปนฺนวเสน ทสฺสิตํฯ ตสฺส หิ วิกปฺปิเต ปฏิคฺคหณมฺปิ วิชหติ, อาปตฺติปิ น โหตีติฯ อธิฏฺฐโตติ อพฺภญฺชนาทีนิ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถฯ สเจ ปน สตฺตาหพฺภนฺตเร นิรเปกฺโข หุตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ปริจฺจชติ, ปริจฺจตฺตตฺตา อนาปตฺติ, อิตรสฺส จ อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา อุภินฺนมฺปิ กายิกปริโภโค วฏฺฏติฯ อนิสฺสคฺคิยตฺตา ปน พาหิรปริโภเคน วฏฺฏติฯ ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุญฺชิตพฺพานี’’ติ (ปารา. 623) เอวํ นิยเมตฺวา อนุญฺญาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อญฺญสฺส ททโตปิ จ อนาปตฺตี’’ติฯ

[102] สพฺภาวนฺติ อตฺตโน สภาวํฯ ยสฺมา คาหาปยนฺติ, ตสฺมา เอวมุทีริตนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ วกฺขมานํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํฯ

[103-5] สตฺตาหํ ยาวชีวิกนฺติ (มหาว. 305; มหาว. อฏฺฐ. กงฺขา. อฏฺฐ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) สตฺตาหกาลิกญฺจ ยาวชีวิกญฺจาติ อตฺโถฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกทฺวยํ เสสกาลิกสมฺมิสฺสํ สมฺภินฺนรสํ กตฺวา ปริภุญฺชโต สนฺนิธิปาจิตฺติ โหตีติ อุทีริตนฺติฯ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ตทเหวาติ อตฺโถฯ เสสนฺติ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกทฺวยํฯ อิตรนฺติ ยาวชีวิกํฯ ปุเร ปฏิคฺคหิตํ วา โหตุ, ตทหุ วา ปฏิคฺคหิตํ, ยาวชีวิกํ สตฺตาหกาลิเกน สตฺตาหํ กปฺปตีติ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ยาวกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยามกาลิกํ, สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปติ, โน วิกาเลฯ

ยามกาลิเกน, ภิกฺขเว, สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ยาเม กปฺปติ, ยามาติกฺกนฺเต น กปฺปติฯ สตฺตาหกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยาวชีวิกํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปติ, สตฺตาหาติกฺกนฺเต น กปฺปตี’’ติ หิ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. 305) วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน ‘‘ตทหุ ปฏิคฺคหิต’’นฺติ วิเสสวจนสฺส นตฺถิตาย ปุเร ปฏิคฺคหิตมฺปิ วฏฺฏตีติ สิทฺธนฺติฯ กาลิกวินิจฺฉโยฯ

กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา

[106] อิทานิ ‘‘ปฏิคฺคาโห’’ติ ปทํ วิตฺถาเรตุํ ‘‘ทาตุกามาภิหาโร จา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ทาตุกามสฺส อภิหาโร ทาตุกามาภิหาโรฯ เอเตน อญฺญสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตุํ อาลุเลนฺตสฺส ผุสิตานิ อุฏฺฐหิตฺวา อญฺญสฺส ปตฺเต สเจ ปตนฺติ, ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทีปิตํ โหติฯ เอรณกฺขมนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปนกฺขมํ, ตโต มหนฺเต ปฏิคฺคหณํ น รุหติฯ ติธา เทนฺเตติ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ วเสน ติธา เทนฺเตฯ ตสฺส ภิกฺขุโน กายกายปฺปฏิพทฺเธหิ ทฺวิธา คาโหติ อตฺโถฯ ปญฺจงฺโค เอวํ ปญฺจงฺเควํฯ ทาตุกามาภิหาโร เอกํ, หตฺถปาโส เอกํ, เอรณกฺขมตา เอกํ, เทวมนุสฺสติรจฺฉานคเตสุ เอเกน ติธา ทานเมกํ, ทฺวิธา คาโห เอกนฺติ เอวํ ปญฺจงฺคานิ โหนฺติฯ

[107] อิทานิ เยน กายปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหณํ น รุหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสํหาริเย’’ติอาทิมาหฯ