7. ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา

[73] อิทานิ ปวารณาวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวารณา’’ติ (ปาจิ. 238-239; ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239; กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา) ปทํ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ อิริยาปเถนาติ ฐานคมนสยนนิสชฺชานํ อญฺญตเรน อิริยาปเถนาติ อตฺโถฯ ตโต อิริยาปถโต อญฺเญน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ปริภุญฺเชยฺย เจ, ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถฯ ปาจิตฺตินติริตฺตกนฺติ ปาจิตฺติ อนติริตฺตกํฯ

[74] อิทานิ เยหิ องฺเคหิ ปวารณา โหติ, ตานิ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อสน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสนนฺติ เอเตน อวิปฺปกตโภชนตา วุตฺตา, ภุญฺชมาโน จ โส ปุคฺคโล โหตีติ อตฺโถฯ โภชนญฺเจวาติ ยํ ภุญฺชนฺโต ปวาเรติ, ตํ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสนฺติ อิเมสุ อญฺญตรํ โหตีติ อตฺโถฯ อภิหาโรติ ทายโก ตสฺส ตํ ภตฺตํ กาเยน อภิหรตีติ อตฺโถ, วาจาภิหาโร ปน น คเหตพฺโพฯ สมีปตาติ ทายโก ปวารณปฺปโหนกโภชนํ คเหตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณ โอกาเส โหตีติ อตฺโถฯ กายวาจาปฏิกฺเขโปติ หตฺถปาเส ฐิเตน อภิหฏํ ภิกฺขํ กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อานิสทสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺฐาย, สเจ ฐิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺฐาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺฐาย ทายกสฺสาปิ ตถาวิธสฺส ฐเปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ ตสฺส อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส วเสน ปริจฺเฉโท กาตพฺโพฯ

ปญฺจ องฺคา ปวารณาติ ‘‘อสนํ ปญฺญายติ, โภชนํ ปญฺญายติ, หตฺถปาเส ฐิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ปญฺญายตี’’ติ (ปาจิ. 239; ปริ. 428) ปาฬิยํ วุตฺเตหิ อิเมหิ ปญฺจหิ องฺเคหิ ปวารณา โหตีติ อตฺโถฯ

[75] อิทานิ เอเตสุ ปญฺจสุ โภชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โอทโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิทานิ โอทนาทโย อิเมหิ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาลี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติโย กงฺคูติ คเหตพฺพาฯ กาฬเสตา กุทฺรูสวรกาฯ อิเมสํ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ โอทโน จ โภชฺชยาคุ จ โอทโน นามาติ อตฺโถฯ

[76] สามากาทิติณํ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) กุทฺรูสเก สงฺคหํ คตนฺติ อตฺโถฯ วรกโจรโก วรเก สงฺคหํ คโต, สาลิยญฺเจว นีวาโร สงฺคหํ คโต เสตตฺตาติ วทนฺติฯ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ตณฺฑุเล คเหตฺวา ‘‘ยาคุํ ปจิสฺสามา’’ติ วา ‘‘ภตฺตํ ปจิสฺสามา’’ติ วา ยํ กิญฺจิ สนฺธาย ปจนฺติ, สเจ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภุญฺชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตคหิตฏฺฐาเน โอธิ ปญฺญายติ, อยํ โอทโน นาม, ปวารณํ ชเนติฯ โยปิ ปายาโส วา อมฺพิลยาคุ วา อุทฺธนโต โอตาริตมตฺตา อพฺภุณฺหา อาวิชฺฌิตฺวา ปิวิตุํ สกฺกา, คหิโตกาเสปิ โอธิํ น ทสฺเสติ, อยํ ปวารณํ น ชเนติฯ อุสุมาย ปน วิคตาย ฆนภาวํ คจฺฉติ, โอธิ ปญฺญายติ, ปุน ปวารณํ ชเนติ, ปุพฺเพ ตนุกภาโว น รกฺขติฯ ภตฺเต ปน อุทกกญฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, กิญฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติเยว ตสฺมิํ ยาคุยา นตฺถิภาวโตฯ สเจ ปน ปกฺกุถิเตสุ อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติฯ

[77] ภฏฺฐธญฺญมโยติ สตฺตวิธานิปิ ธญฺญานิ คเหตฺวา ขรปากภชฺชิตานํ เตสํ ตณฺฑุเล โกฏฺเฏตฺวา กตจุณฺณกุณฺฑกานิ สตฺตุ นามฯ สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ วา ตณฺฑุลานํ จุณฺณกุณฺฑกานิ สตฺตุสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺติฯ ยวสมฺภโวติ อญฺเญหิ ปน มุคฺคาทีหิ กตกุมฺมาโส น ปวาเรตีติ อธิปฺปาโยฯ อุทกสมฺภโวติ อิมินา กกฺกฏกสิปฺปิกสมฺพุกาทโยปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ สเจ ยาคุปานกาเล เอกสฺมิํ ภาชเน ฐเปตฺวา มจฺฉมํสํ วา ขาทนฺติ, เต เจ อขาทนฺโต อญฺญํ ปวารณปฺปโหนกํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติฯ ขาทิเตปิ สเจ มุเข อวสิฏฺฐํ นตฺถิ, ตทา ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติเยวฯ สเจ ปตฺเต อวสิฏฺฐํ อตฺถิ, มุเข นตฺถิ, ตญฺเจ อขาทิตุกาโม โหติ, อญฺญตฺถ วา คนฺตฺวา ขาทิตุกาโม, ตสฺมิํ ขเณ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติเยวฯ

[78] โภชนนฺติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) ปญฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิญฺจิ โภชนํฯ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา ภุญฺชนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ นิเสธยนฺติ กาเยนาภิหฏํ องฺคุลิจลนาทินา วา ภมุกวิกาเรน วา กุทฺธภาเวน โอโลเกน วา ปฏิกฺขิปนฺโต กาเยน วา ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉา’’ติ วา อาทินา นเยน ปฏิกฺขิปนฺโต วาจาย วา นิเสธยนฺโตติ อตฺโถฯ กปฺปนฺติ กปฺปิยโภชนเมว ปฏิกฺขิปนฺโต โส ปวาเรติ, อกปฺปิยมํสํ วา โภชนํ วา ปฏิกฺขิปนฺโต น ปวาเรติฯ กสฺมา? ตสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺฐาเน ฐิตตฺตาฯ สเจ กปฺปิยโภชนํ ภุญฺชมาโน อกปฺปิยํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติฯ กสฺมา? ตสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺพโตฯ อิทานิ มิสฺสกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตนฺนาเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ตนฺนาเมน วา อิมนฺติ วา อภิหฏํ กปฺปิยํ นิเสธยํ ปวาเรยฺยาติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย ปน มจฺฉมํสมิสฺสํ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา; ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) ยาคุํ พฺยญฺชนํ วา อาหริตฺวา ‘‘มจฺฉํ คณฺหถ, มํสํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติฯ สเจ ‘‘ยาคุํ คณฺหถ, รสพฺยญฺชนํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติฯ กสฺมา? ตสฺสาปิ อตฺถิตายฯ สเจ ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ สวตฺถุกํ กตฺวา เทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติฯ ภตฺตมิสฺสเกปิ เอเสว นโยฯ สเจ อญฺญสฺส อภิหฏํ ปฏิกฺขิปติ, ปวารณา นตฺถิเยวฯ

[79-80] อิทานิ ปวารณํ อชเนนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ลาชา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ ลาชา ตํสตฺตุภตฺตานีติ (กงฺขา. อฏฺฐ. ปฐมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา) ลาชา จ ลาเชหิ กตสตฺตุภตฺตานิ จาติ อตฺโถฯ มจฺฉมํสปูเวสุ ปน ปวารณา โหติ, ตสฺมา ‘‘สุทฺธขชฺชโก’’ติ วุตฺตํฯ ภฏฺฐปิฏฺฐนฺติ ปุพฺเพ อามกํ ปจฺฉา ภชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เวฬุอาทีนํ วุตฺตาวเสสานํ ภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ รสยาคุ รโส ปกฺกยาคุฯ มํสาทีหิ อมิสฺสิตา สุทฺธยาคุฯ ปุถุกามยํ ปน ยํ กิญฺจิ ปวารณํ น ชเนติฯ

[81] วุฏฺฐายาติ (ปาจิ. อฏฺฐ. 238-239) อาสนา อุฏฺฐาย อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สเจ ปวาเรตฺวา อาสนา น วุฏฺฐาติ ภิกฺขุ, ตสฺสาปิ อติริตฺตํ กาตุํ ลภติฯ อภุตฺเตน จ โภชนนฺติ เยน ปญฺจนฺนํ โภชนานํ อญฺญตรํ โภชนํ อนฺตมโส กุสคฺเคนาปิ น ภุตฺตํ, เตนาปิ อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เยน ปน อรุณุคฺคเมปิ ภุตฺตํ โหติ, โส เจ อปวาริโต อาสนา วุฏฺฐิโตปิ มชฺฌนฺหิกสมเยปิ ปุน กิญฺจิ อภุตฺวาปิ กาตุํ ลภติฯ

เยน ยํ วา ปุเร กตนฺติ เยน ยํ วา ปุพฺเพ กตํ, เตน ตมฺปิ ปจฺฉา น กาตพฺพํฯ อญฺเญน ปน ตํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

[82] ยํ ผลํ วา กนฺทมูลํ วา ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ กตกปฺปิยํ อญฺญมฺปิ กปฺปิยโภชนํ วา กปฺปิยมํสํ วา, อิทํ กปฺปิยํ นาม, วุตฺตปฺปการวิปรีตํ อกปฺปิยํ นาม, ตสฺมิํ อติริตฺตกรณํ น รุหติ, ยญฺจ ปฏิคฺคเหตฺวา น คหิตํ, ตสฺมิมฺปิ น รุหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘กปฺปิยํ คหิตญฺเจวา’’ติฯ อุจฺจาริตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อุกฺขิตฺตํ วา อปนมิตํ วาติ อตฺโถฯ หตฺถปาสโต พหิ ฐิตํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปาสค’’นฺติฯ อติริตฺตํ กโรนฺเตวนฺติ อติริตฺตํ กโรนฺโต ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วจีเภทํ กตฺวา เอวํ ภาสตูติ อตฺโถฯ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อยํ กิร อาจิณฺโณฯ วินยธรา กิร ปน ‘‘สกิํ เอว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติฯ อลเมตํ สพฺพนฺติ อิทมฺปิ โว อธิกํ, อิโต อญฺญํ น ลจฺฉสีติ อตฺโถฯ

[83] อนุปสมฺปนฺนหตฺถคนฺติ กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ฐิตํเยว น กาตพฺพํ, ตํ ปน อญฺเญน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหาเปตฺวา ตสฺส หตฺเถ ฐิตํ อติริตฺตํ กตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาตุํ วฏฺฏติฯ อตฺตนา อาคนฺตฺวา อญฺญสฺส หตฺเถ จ เปสยิตฺวาปิ กาเรตุํ ลพฺภเตติ อตฺโถฯ ตํ ปน อติริตฺตการกํ ฐเปตฺวา อญฺโญ สพฺโพ ปวาริโตปิ อปฺปวาริโตปิ ภุญฺชิตุํ ลภตีติ อตฺโถฯ สเจ ปวาริโต ปริภุญฺชติ, ยถา อกเตน มิสฺสํ น โหติ, ตถา มุขญฺจ หตฺถญฺจ สุทฺธํ กตฺวา ภุญฺชิตพฺพํฯ คิลานสฺส ภุตฺตาวเสสมฺปิ ตสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏมฺปิ อนติริตฺตกตํ ภุญฺชิตุํ วฏฺฏตีติฯ ปวารณาวินิจฺฉโยฯ

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา

[84] อิทานิ เย เต จตฺตาโร กาลิกา มุนินา วุตฺตา ‘‘ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิก’’นฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กาลิกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ (ปาจิ. 254-256; ปาจิ. อฏฺฐ. 253-256) กตเม เต กาลิกาติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทิมาหฯ เตสุ อรุณุคฺคมนโต ยาว ฐิตมชฺฌนฺหิกา ภุญฺชิตพฺพโต ยาวกาลิกํฯ อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํฯ เตน อุปสเมตพฺเพ อาพาเธ สติ ยาว สตฺตาหา ปริภุญฺชิตพฺพโต สตฺตาหกาลิกํฯ อาพาเธ สติ ยาวชีวํ ปริหริตฺวา ภุญฺชิตพฺพโต ยาวชีวิกํฯ

[85] เตสุ ยาวกาลิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิฏฺฐํ มูลํ ผลํ ขชฺช’’นฺติอาทิมาหฯ เอตฺถ (ปาจิ. 248-250; ปาจิ. อฏฺฐ. 248-249) ปิฏฺฐขาทนียํ นาม สตฺตนฺนํ ตาว ธญฺญานํ ธญฺญานุโลมานํ อปรณฺณานญฺจ ปิฏฺฐํ ปนสปิฏฺฐํ ลพุชปิฏฺฐํ อมฺพาฏกปิฏฺฐํ สาลปิฏฺฐํ โธตกตาลปิฏฺฐํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐญฺจาติ เอวมาทีนิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถญฺจ โภชนียตฺถญฺจ ผรณกานิ ปิฏฺฐานิ ยาวกาลิกานิฯ อิมินาว ลกฺขเณน มูลขาทนียาทีสุปิ ยาวกาลิกลกฺขณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยน สํขิตฺตํฯ โครโส นาม ขีรทธิตกฺกรโสฯ ธญฺญโภชนนฺติ สานุโลมานิ สตฺตธญฺญานิ จ ปญฺจวิธโภชนญฺจาติ อตฺโถฯ ยาคุสูปปฺปภุตโยติ เอตฺถ ปภุติ-สทฺเทน กนฺทขาทนียํ มุฬาลขาทนียํ มตฺถกขาทนียํ ขนฺธขาทนียํ ตจขาทนียํ ปตฺตขาทนียํ ปุปฺผขาทนียํ อฏฺฐิขาทนียํ นิยฺยาสขาทนียนฺติ อิมานิ สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ