5. ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[60] อิทานิ ภาชนวิกติํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺโต จา’’ติ อุทฺธฏํฯ เอตฺถ ปน ปฐมคาถา สุวิญฺเญยฺยาฯ

[61] ทุติเย ‘‘มคธนาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘มคเธ นาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิต’’นฺติ วุตฺตํ, ปจิตนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ (ปารา. 602; ปารา. อฏฺฐ. 2.602; กงฺขา. อฏฺฐ. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลํ คณฺหาติฯ โอทนนฺติ เอตฺถ สพฺพปฺปการสมฺปนฺนํ อวสฺสาวิโตทนํ คเหตพฺพํฯ โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ นาติฆนํ นาติตนุกํ หตฺถหาริยมุคฺคสูปญฺจ อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาว จริมกาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยญฺชนญฺจ โย ปตฺโต คณฺหาติ, โส อุกฺกฏฺโฐ นามาติ อตฺโถฯ สปฺปิเตลตกฺกรสกญฺชิกาทีนิ ปน คณนูปคานิ น โหนฺติ, ตานิ หิ โอทนคติกาเนว โหนฺติ, เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติฯ เอวเมตํ สพฺพํ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส เหฏฺฐิมราชิสมํ ติฏฺฐติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺฐิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโฐ นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ อติกฺกมิตฺวา ถูปีกตํ ติฏฺฐติ, อยํ อุกฺกฏฺโฐมโก นาม ปตฺโตฯ สเจ ตํ ราชิํ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคตเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ นาม ปตฺโตฯ

[62] ‘‘มชฺฌิโม นาม ปตฺโต นาฬิโกทนํ คณฺหาตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มชฺฌิโม ตสฺสุปฑฺโฒ วา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาปิ วุตฺตปฺปกาเรน มชฺฌิโม มชฺฌิโมมโก มชฺฌิมุกฺกฏฺโฐติ ปตฺตตฺติกํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘โอมโก นาม ปตฺโต ปตฺโถทนํ คณฺหาตี’’ติ (ปารา. 602) วจนโต ‘‘ตโตปฑฺโฒ’’ติ วุตฺตํฯ

มคธนาฬิยา อุปฑฺฒนาฬิโกทนญฺจ ตทูปิยํ สูปํ พฺยญฺชนญฺจ คณฺหาติ, โส โอมโก นามฯ อิธาปิ โอมโก โอมโกมโก โอมกุกฺกฏฺโฐติ ปตฺตตฺติกํ เวทิตพฺพํฯ อิเมสุ ปน นวสุ ปตฺเตสุ อุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺโฐ จ โอมโกมโก จ อปตฺโตฯ เอเตสุ อธิฏฺฐาตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, เสสา สตฺต ปตฺตา อธิฏฺฐาตพฺพา, วิกปฺเปตพฺพา จาติ อตฺโถฯ

[63] อติเรกปตฺโตติ (ปารา. 601) อนธิฏฺฐิโต อวิกปฺปิโตฯ สโกติ สสนฺตโกฯ กปฺโปติ กปฺปิโยฯ อยเมเวตฺถ สงฺเขโป – โย ปตฺโต กากณิกมตฺตสฺสาปิ มูลสฺส ทาตพฺพสฺส นตฺถิตาย สโกฯ อโยปตฺโต ปญฺจหิ ปาเกหิ มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺกตฺตา กปฺโปฯ โส ทสาหปรมํ กาลํ อนธิฏฺฐิโต อวิกปฺปิโต ธาเรยฺโยติฯ

[64] อจฺเฉทาทโย จีวเร วุตฺตปฺปเภทาเยวฯ ฉิทฺเทนาติ (ปารา. อฏฺฐ. 2.608; กงฺขา. อฏฺฐ. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺถ ยสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิโต เหฏฺฐา ทฺวงฺคุลปฺปเทเส เยน ฉิทฺเทน กงฺคุสิตฺถํ นิกฺขมติ, ตตฺตเกน ฉิทฺเทน ภิชฺชติฯ ตสฺมิํ ปน อยจุณฺณาทีหิ ปฏิปากติเก กเต ทสาหพฺภนฺตเร ปุน อธิฏฺฐาตพฺพํฯ ปตฺตาธิฏฺฐานมุชฺฌตีติ ปตฺโต อธิฏฺฐานํ อุชฺฌติฯ

[65] อิทานิ ปริหรณวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย โสทก’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ โสทกํ (จูฬว. 254) ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย, อาตเป จ โสทกํ ปตฺตํ น โอตเปติ อธิปฺปาโยฯ น นิทเหติ นิรุทกํ กตฺวาปิ อติกาลํ น นิทเหติ อธิปฺปาโยฯ ภุมฺยาติ ภูมิยํฯ น ฐเปติ ตฏฺฏิกาจมฺมขณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ อนตฺถตาย ปํสุสกฺขรมิสฺสาย ภูมิยา น ฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ โน จ ลคฺคเยติ เอตฺถปิ นาคทนฺตาทีสุ (จูฬว. 254) ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺคนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวฯ

[66] มิฑฺฒนฺเตติ (จูฬว. 254; จูฬว. อฏฺฐ. 254) มิฑฺฒปริยนฺเตฯ สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺฐาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา อพฺภนฺตรปริจฺเฉเท ฐเปตุํ วฏฺฏติ, น ปริยนฺเตฯ ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิยา อนฺเตติ อตฺโถฯ องฺเก วาติ (จูฬว. 254) ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌฯ เอตฺถ ปน อํสพทฺธเก อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก ฐเปตุํ วฏฺฏติ, น อิตรถาฯ อาตปตฺตเกติ ฉตฺเตฯ เอตฺถ ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติฯ

[67] อุจฺฉิฏฺโฐทกํ (จูฬว. 255; จูฬว. อฏฺฐ. 255) นาม มุขวิกฺขาลโนทกํ, ตํ ปตฺเต นิฏฺฐุภิตฺวา ปตฺเตน น นีหเรยฺยาติ อตฺโถฯ จลกญฺจ อฏฺฐิกญฺจ จลกฏฺฐิกํฯ เอเตสุ ยํ กิญฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํฯ ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติฯ หตฺถโธวิตวตฺถโธวิตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติฯ อนุจฺฉิฏฺฐปตฺตํ อุจฺฉิฏฺฐหตฺเถน คเหตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ หตฺถํ ปน พหิ โธวิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ มุเขน ลุญฺจิตฺวา ลุญฺจิตฺวา ขาทติ, ตํ วา เตสํ อฏฺฐิอาทิกํ วา มุขโต นีหฏํ ปุน อขาทิตุกาโม ฉฑฺเฑตุกาโม ปตฺเต ฐเปตุํ น ลภติฯ สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑาทีนิ ขาทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา ฑํสิตฺวา ปุน ฐเปตุํ ลภติฯ ‘‘น ภิกฺขเว ปตฺตหตฺเถน กวาฏํ ปณาเมตพฺพํ, โย ปณาเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. 255) วุตฺตตฺตา เยน เกนจิ สรีราวยเวน ปตฺตํ คเหตฺวา ฐิโต เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ ปณาเมตุํ น ลภติ, ตสฺมา ‘‘ปตฺตหตฺโถวา’’ติ วุตฺตํฯ อํสกูเฏ ลคฺคิตฺวา ฐิตสฺส วฏฺฏติฯ

[68] ภูมิอาธารเกติ เอตฺถ ทนฺตวลฺลิเวตฺตวากาทีหิ กเต วลยาธารเกฯ

ทารุทณฺฑาธาเรติ เอกทารุนา กตอาธารเก จ พหูหิ ทณฺเฑหิ กตอาธารเก จาติ อตฺโถฯ ติทณฺเฑ น วฏฺฏติฯ เอเตสุ ปน สุสชฺชิเตสุ เอกํ ปตฺตํ ฐเปตฺวาว ตสฺสุปริ เอกํ ฐเปตุํ วฏฺฏติ, ตโย ปน น วฏฺฏนฺติฯ เอกํ นิกฺกุชฺชิตฺวาว ภูมิยนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ กฏสารกาทีสุ อญฺญตรํ ปตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ นิกฺกุชฺชิตฺวา วา อุกฺกุชฺชิตฺวา วา เอกํ ฐเปยฺย, ทฺเว ฐเปตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ทฺเว ปน ฐเปนฺเตน อุปริ ฐปิตปตฺตํ เอเกน ปสฺเสน ภูมิยํ ผุสาเปตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

[69-70] อิทานิ อกปฺปิยปตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ทารุรูปิยโสวณฺณา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ มณิเวฬุริยามยาติ (จูฬว. 252; จูฬว. อฏฺฐ. 252) มณีติ อินฺทนีลกพรกตาทิฯ สเจ คหฏฺฐา ภตฺตคฺเค สุวณฺณรูปิยตฏฺฏกาทีสุ สูปพฺยญฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ฆฏิกฏาหชา (จูฬว. 255; จูฬว. อฏฺฐ. 255) จ ตุมฺพกฏาหชา จ ฆฏิตุมฺพกฏาหชาฯ เอตฺถ ตุมฺพกฏาหชานาม อลาพุฯ ปตฺตวินิจฺฉโยฯ

ปตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา

[71-2] อิทานิ ถาลเกสุ กปฺปิยากปฺปิยวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘ถาลกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํฯ ตตฺถ อกปฺปาติ ทารุมยาทโย ถาลกา อกปฺปิยาติ อตฺโถฯ ผลิกถาลกาทโย (จูฬว. อฏฺฐ. 252) คิหิสนฺตกา วา สงฺฆสนฺตกา วา กปฺปิยาฯ ฆฏิตุมฺพกฏาหชา (จูฬว. 255) ตาวกาลิกา, ตาสุ ภุญฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโยฯ ถาลกวินิจฺฉโยฯ

ถาลกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ