เมนู

10. ทนฺตโปนสิกฺขาปทํ

[263] ทสเม ทนฺตกฏฺฐนฺติ ทนฺตโปนํฯ ตญฺหิ ทนฺโต กสียติ วิเลขียติ อเนนาติ ‘‘ทนฺตกฏฺฐ’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สพฺพ’’นฺติ อาทินา สพฺพเมว ปํสุกูลํ สพฺพปํสุกูลํ, ตมสฺสตฺถีติ ‘‘สพฺพปํสุกูลิโก’’ติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ โสติ ภิกฺขุ ปริภุญฺชติ กิราติ สมฺพนฺโธฯ สุสาเนติ อาฬหเนฯ ตญฺหิ ฉวานํ สยนฏฺฐานตฺตา ‘‘สุสาน’’นฺติ วุจฺจติ นิรุตฺตินเยนฯ ตตฺถาติ สุสาเนฯ ปุน ตตฺถาติ เอวเมวฯ อยฺยสรูปญฺจ โวสาฏิตกสรูปญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อยฺยโวสาฏิตกานีติ เอตฺถา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อยฺยา…เป.… ปิตามหา’’ติอิมินา อยฺยสรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘โว…เป.… โภชนียานี’’ติอิมินา โวสาฏิตกสรูปํฯ อยฺยสงฺขาตานํ ปิติปิตามหานํ อตฺถาย, เต วา อุทฺทิสฺส ฉฑฺฑิตานิ โวสาฏิตกสงฺขตานิ ขาทนียโภชนียานิ อยฺยโวสาฏิตกานีติ วิคฺคโห กาตพฺโพฯ มนุสฺสา ฐเปนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ ขาทนียโภชนียํฯ เตสนฺติ ญาตกานํฯ ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ กตฺวาติ สงฺฆาฏํ สงฺฆาฏํ กตฺวาฯ อญฺญนฺติ วุตฺตขาทนียโภชนียโต อญฺญํฯ อุมฺมาเรปีติ สุสานสฺส อินฺทขีเลปิฯ โส หิ อุทฺธโฏ กิเลสมาโร เอตฺถาติ ‘‘อุมฺมาโร’’ติ วุจฺจติฯ โพธิสตฺโต หิ อภินิกฺขมนกาเล ปุตฺตํ จุมฺพิสฺสามีติ โอวรกสฺส อินฺทขีเล ฐตฺวา ปสฺสนฺโต มาตรํ ปุตฺตสฺส นลาเฏ หตฺถํ ฐเปตฺวา สยนฺติํ ทิสฺวา ‘‘สเจ เม ปุตฺตํ คณฺเหยฺยํ, มาตา ตสฺส ปพุชฺเฌยฺย, ปพุชฺฌมานาย อนฺตราโย ภเวยฺยา’’ติ อภินิกฺขมนนฺตรายภเยน ปุตฺตทาเร ปริจฺจชิตฺวา อินฺทขีลโต นิวตฺติตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิฯ ตสฺมา โพธิสตฺตสฺส ฐตฺวา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขาสงฺขาตสฺส มารสฺส อุทฺธฏฏฺฐานตฺตา โส อินฺทขีโล นิปฺปริยาเยน ‘‘อุมฺมาโร’’ติ วุจฺจติ, อญฺเญ ปน รูฬฺหีวเสนฯ ถิโรติ ถทฺโธฯ ฆนพทฺโธติ ฆเนน พทฺโธฯ กถิเนน มํเสน อาพทฺโธติ อตฺโถฯ วฐติ ถูโล ภวตีติ วโฐ, มุทฺธชทุติโยยํ, โส อสฺสตฺถีติ วฐโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฐโรติ ถูโล’’ติฯ ‘‘สลฺลกฺเขมา’’ติอิมินา ‘‘มญฺเญ’’ติ เอตฺถ มนธาตุ สลฺลกฺขณตฺโถ, มการสฺเสกาโรติ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ เตสนฺติ มนุสฺสานํฯ

[264] สมฺมาติ อวิปรีตํฯ อสลฺลกฺเขตฺวาติ อาหารสทฺทสฺส ขาทนียโภชนียาทีสุ นิรูฬฺหภาวํ อมญฺญิตฺวาฯ ภควา ปน ฐเปสีติ สมฺพนฺโธฯ ยถาอุปฺปนฺนสฺสาติ เยนากาเรน อุปฺปนฺนสฺส ฯ ปิตา ปุตฺตสงฺขาเต ทารเก สญฺญาเปนฺโต วิย ภควา เต ภิกฺขู สญฺญาเปนฺโตติ โยชนาฯ

[265] เอตเทวาติ ติณฺณมาการานมญฺญตรวเสน อทินฺนเมว สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ มาติกายํ ‘‘ทินฺน’’นฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นตฺถิ, อถ กสฺมา ปทภาชเนเยว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนนฺติ อิท’’นฺติอาทิฯ ‘‘ทินฺน’’นฺติ อิทํ อุทฺธฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ ‘‘ทินฺน’’นฺติ ปทสฺสฯ นิทฺเทเส จ ‘‘กาเยน…เป.… เทนฺเต’’ติ อุทฺธฏนฺติ โยชนาฯ เอวนฺติ อิเมหิ ตีหากาเรหิ ททมาเนติ สมฺพนฺโธฯ

เอวนฺติ อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ ฯ อาทียมานนฺติ สมฺพนฺโธฯ รถเรณุมฺปีติ รถิกวีถิยํ อุฏฺฐิตปํสุมฺปิฯ ปุพฺเพติ ปฐมปวารณสิกฺขาปเทฯ เอวํ ปฏิคฺคหิตํ เอตํ อาหารํ ทินฺนํ นาม วุจฺจตีติ โยชนาฯ ‘‘เอตเมวา’’ติ เอวสฺส สมฺภวโต ตสฺส ผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น อิท’’นฺติอาทิฯ นิสฺสฏฺฐํ น วุจฺจตีติ โยชนาฯ

ตตฺถาติ ‘‘กาเยนา’’ติอาทิวจเนฯ หีติ สจฺจํฯ นตฺถุ กรียติ อิมายาติ นตฺถุกรณี, ตายฯ นาสาปุเฏน ปฏิคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ อกลฺลโกติ คิลาโนฯ หีติ สจฺจํฯ กาเยน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺโธ กฏจฺฉุอาทีติ อาห ‘‘กฏจฺฉุอาทีสู’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํฯ ปาติยมานนฺติ ปาตาปิยมานํฯ

เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ ‘‘ปญฺจหงฺเคหี’’ติ ปทสฺส วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถามมชฺฌิมสฺสา’’ติอาทิฯ นฺติ ทาตพฺพวตฺถุํฯ

ตตฺถาติ ‘‘หตฺถปาโส ปญฺญายตี’’ติวจเนฯ คจฺฉนฺโตปิ ฐิเตเนว สงฺคหิโตฯ ภูมฏฺฐสฺสาติ ภูมิยํ ฐิตสฺสฯ อากาสฏฺฐสฺสาติ อากาเส ฐิตสฺสฯ ‘‘หตฺถํ องฺค’’นฺติ ปเทหิ อวยวิสมฺพนฺโธ กาตพฺโพฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ภูมฏฺฐสฺส จ สีเสนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนวฯ ปกฺขีติ สกุโณฯ โส หิ ปกฺขยุตฺตตฺตา ปกฺขีติ วุจฺจติฯ หตฺถีติ กุญฺชโรฯ โส หิ โสณฺฑสงฺขาตหตฺถยุตฺตตฺตา หตฺถีติ วุจฺจติฯ อทฺเธน อฏฺฐมํ รตนมสฺสาติ อทฺธฏฺฐมรตโน, หตฺถี, ตสฺสฯ เตนาติ หตฺถินาฯ

เอโก ทายโก วทตีติ สมฺพนฺโธฯ โอณมตีติ เหฏฺฐา นมติฯ เอตฺตาวตาติ เอกเทสสมฺปฏิจฺฉนมตฺเตนฯ ตโตติ สมฺปฏิจฺฉนโตฯ อุคฺฆาเฏตฺวาติ วิวริตฺวาฯ กาเชนาติ พฺยาภงฺคิยาฯ สา หิ กจติ พนฺธติ วิวิธํ ภารํ อสฺมินฺติ กาโจติ วุจฺจติ, จการสฺส ชกาเร กเต กาโชปิ ยุตฺโตเยวฯ ติํส หตฺถา รตนานิ อิมสฺสาติ ติํสหตฺโถ, เวณุฯ คุฬกุมฺโภติ ผาณิเตน ปูริโต ฆโฏฯ

ปฏิคฺคหิตเมวาติ กุมฺเภสุ หตฺถปาสโต พหิ ฐิเตสุปิ อภิหารกสฺส หตฺถปาเส ฐิตตฺตา ปฏิคฺคหิตเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุจฺฉุยนฺตโทณิโตติ อุจฺฉุํ ปีฬนยนฺตสฺส อมฺพณโตฯ

พหู ปตฺตา ฐปิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ ฐิตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถปาเสติ โยชนาฯ ฐตฺวา ผุสิตฺวา ‘‘นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน’’ติ ปาฐเสเสน โยเชตพฺพํฯ ฐิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา ทายเกน ทิยฺยตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปถวิยํ ฐิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ยนฺติ ยํ ยํ ปตฺตํฯ ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจีติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ ตํ วจนํฯ

ตตฺถ ตสฺมิํ ฐาเน ชาโต ตตฺถชาโต, อลุตฺตสมาโสยํ, โสเยว ตตฺถชาตโก, ตสฺมิํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตตฺถชาตเก น รุหติ ยถา, เอวํ น รุหติเยวาติ โยชนาฯ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สุฏฺฐุ หริตพฺพนฺติ สํหาริยํ, ตํเยว สํหาริมํ ยการสฺส มการํ กตฺวา, น สํหาริมํ อสํหาริมํ, ตสฺมิํฯ เตปีติ เต อสํหาริมาปิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตตฺถชาตกสงฺเขปูปคาติ ตตฺถชาตเก สโมธาเนตฺวา เขปํ ปกฺเขปํ อุปคตาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อิทญฺหิ วากฺยนฺตรตฺตา ปุนปฺปุนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตานีติ ตินฺติณิกาทิปณฺณานิฯ สนฺธาเรตุนฺติ สมฺมา ธาเรตุํฯ ฐิโต ทายโกติ สมฺพนฺโธฯ

ลทฺธสฺส ลทฺธสฺส วตฺถุสฺส สนฺนิธิฏฺฐานตฺตา, ปกฺขิตฺตฏฺฐานตฺตา วา ถวียติ ปสํสียตีติ ถวิกา, ตโตฯ ปุญฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘ปุญฺฉิตฺวา วา ปฏิคฺคเหตฺวา วา’’ติ อนิยมวิกปฺปตฺโถ วาสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพฯ เตสุ เตสุ วตฺถูสุ รญฺชติ ลคฺคตีติ รโช, ตํฯ วินเย ปญฺญตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํฯ ตํ ปนาติ ภิกฺขํ ปนฯ ปฏิคฺคเหตฺวา เทถาติ มํ ปฏิคฺคหาเปตฺวา มม เทถาติ อธิปฺปาโยฯ

ตโต ตโตติ ตสฺมา ตสฺมา ฐานา อุฏฺฐาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ ภิกฺขํฯ ตสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺสฯ

โส วตฺตพฺโพติ โส ทิยฺยมาโน ภิกฺขุ ทายเกน ภิกฺขุนา วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ อิมนฺติ สรชปตฺตํฯ เตนาติ ทิยฺยมานภิกฺขุนาฯ

ตถา กาตพฺพนฺติ ยถา ทายเกน ภิกฺขุนา วุตฺตํ, ตถา กาตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อุปฺลวตีติ อุปริ คจฺฉติ, ปฺลุ คติยนฺติ หิ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 16 ฬการนฺตธาตุ) วุตฺตํฯ เอตฺถ อุอิติ อุปสคฺคสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตํ, ปการลการสํโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อุปฺปิลวตี’’ติ ลิขนฺติ, โส อปาโฐฯ กญฺชิกนฺติ พิลงฺคํฯ ตญฺหิ เกน ชเลน อญฺชิยํ อภิพฺยตฺตํ อสฺสาติ ‘‘กญฺชิย’’นฺติ วุจฺจติ, ตเมว กญฺชิกํ ยการสฺส กการํ กตฺวาฯ ตํ ปวาเหตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สุกฺขเมว ภตฺตํ ภชิตพฺพฏฺเฐน เสวิตพฺพฏฺเฐนาติ สุกฺขภตฺตํ, ตสฺมิํฯ ปุรโตติ ภิกฺขุสฺส ปุรโต, ปุพฺเพ วาฯ ผุสิตานีติ พินฺทูนิฯ ตานิ หิ สมฺพาธฏฺฐาเนสุปิ ผุสนฺตีติ ผุสิตานีติ วุจฺจนฺติฯ

อุฬุงฺโกติ โกสิยสกุณนาโม ทีฆทณฺฑโก เอโก ภาชนวิเสโส, เตนฯ เถวาติ ผุสิตานิฯ ตานิ หิ สมฺพาธฏฺฐาเนสุปิ ผุสิตตฺตา ถวียนฺติ ปสํสียนฺตีติ ‘‘เถวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ จรุเกนาติ จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ, หพฺยปาโก, ตํ กโรติ อเนนาติ จรุกํ, ถาลฺยาทิกํ ขุทฺทกภาชนํ, เตน อากิริยมาเนติ สมฺพนฺโธฯ กาฬวณฺณกาเมหิ มานียตีติ มสิฯ ขาทตีติ ฉาโร ขการสฺส ฉการํ, ทการสฺส จ รการํ กตฺวา, ขารรโส, โส อิมิสฺสตฺถีติ ฉาริกาฯ อุปฺปติตฺวาติ อุทฺธํ คนฺตฺวาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

ผาเลตฺวาติ ฉินฺทิตฺวาฯ เทนฺตานํ อนุปสมฺปนฺนานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปายาสสฺสาติ ปายาเสนฯ ตถาปีติ เตน มุขวฏฺฏิยา คหณากาเรนปิฯ

อาโภคํ กตฺวาติ ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ มนสิการํ กตฺวาฯ โสติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต ภิกฺขุฯ วฏฺฏติเยวาติ อาโภคสฺส กตตฺตา วฏฺฏติเยวฯ อนาทรนฺติ อนาทเรน, กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อนาทรํ หุตฺวาติ วา โยเชตพฺพํฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ

กาเยน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺโธ, เตน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺธปฏิพทฺโธ , เตนฯ วจนมตฺตเมวาติ ‘‘ปฏิพทฺธปฏิพทฺธ’’นฺติ เอกํ อติเรกํ ปฏิพทฺธวจนมตฺตเมว นานํ, อตฺถโต ปน กายปฏิพทฺธเมวาติ อธิปฺปาโยฯ ยมฺปีติ ยมฺปิ วตฺถุฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ วฏฺฏเนฯ นฺติ อนุชานนํฯ

เนยฺโย อธิปฺปายํ เนตฺวา ญาโต อตฺโถ อิมสฺสาติ เนยฺยตฺถํฯ เอตฺถาติ สุตฺเต, สุตฺตสฺส วาฯ นฺติ วตฺถุ ปตตีติ สมฺพนฺโธฯ ปริคฬิตฺวาติ ภสฺสิตฺวาฯ สุทฺธายาติ นิรชายฯ สามนฺติ สยํฯ ปุญฺฉิตฺวา วาติอาทีสุ ตโย วาสทฺทา อนิยมวิกปฺปตฺถาฯ ปุญฺฉิตาทีสุ หิ เอกสฺมิํ กิจฺเจ กเต อิตรกิจฺจํ กาตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาติ เตน ภิกฺขุนา, ‘‘อาหราเปตุมฺปี’’ติปเท การิตกมฺมํฯ ‘‘กสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉาฯ หีติ วิตฺถาโรฯ วทนฺเตน ภควตาติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ สุตฺตวจเนสุฯ ‘‘ปริจฺจตฺตํ ตํ ภิกฺขเว ทายเกหี’’ติ วจเนนาติ โยชนาฯ อธิปฺปาโยติ นีตตฺโถ อธิปฺปาโย, นิปฺปริยาเยน อิตตฺโถ ญาตตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ นีตตฺถมธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา เนยฺยตฺถ, มธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา จา’’ติ อาทิฯ นฺติ ปริภุญฺชนํ อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ทุติยทิวเสปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อปรทิวเสปีติ อตฺโถฯ อธิปฺปาโยติ เนยฺยตฺโถ อธิปฺปาโย เนตฺวา อิยฺยตฺโถ ญาตตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติฯ

ภุญฺชนฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธฯ หีติ วิตฺถาโรฯ ทนฺตาติ ทสนาฯ เต หิ ทํสียนฺติ ภกฺขียนฺติ เอเตหีติ ‘‘ทนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สตฺถํเยว สตฺถกํ ขุทฺทกฏฺเฐน, เตน ปฏิคฺคหิเตน สตฺถเกนฯ เอตนฺติ มลํฯ นฺติ โลหคนฺธมตฺตํฯ ปริหรนฺตีติ ปฏิคฺคเหตฺวา หรนฺติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตํ สตฺถกํ ปริโภคตฺถาย ยสฺมา น ปริหรนฺติ, ตสฺมา เอเสว นโยติ อตฺโถฯ อุคฺคหิตปจฺจยา, สนฺนิธิปจฺจยา วา โทโส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถาติ เตสุ ตกฺกขีเรสุฯ นีลิกาติ นีลวณฺณา สฺเนหาฯ อามกตกฺกาทีสูติ อปกฺเกสุ ตกฺกขีเรสุฯ

กิลิฏฺฐอุทกนฺติ สมลํ อุทกํฯ ตสฺสาติ สามเณรสฺสฯ ปตฺตคตํ โอทนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ สามเณรสฺสฯ อุคฺคหิตโกติ อวคหิตโกฯ ‘‘อุญฺญาโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 1.112) วิย อุกาโร โอการวิปรีโต โหติ, อปฏิคฺคเหตฺวา คหิตตฺตา ทุคฺคหิตโกติ วุตฺตํ โหติฯ

เอเตนาติ โอทเนนฯ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ หตฺถโต อมุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ สาเปกฺเข สตีติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺโตติ อิโต ปตฺตโตฯ สามเณโร ปกฺขิปตีติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ ปตฺตโตฯ เกจีติ อภยคิริวาสิโนฯ นฺติ ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺตานํ เกสญฺจิ อาจริยานํ วจนํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ ปูวภตฺตาทิฯ

อตฺตโน วาติ สามเณรสฺส วาฯ สามเณราติ อามนฺตนํฯ ตสฺสาติ สามเณรสฺสฯ ภาชเนติ ยาคุปจนกภาชเนฯ ยาคุกุฏนฺติ ยาคุยา ปูริตํ กุฏํฯ นฺติ ยาคุกุฏํฯ ‘‘ภิกฺขุนา ปฏิคฺคณฺหาเปตุ’’นฺติ การิตกมฺมํ อุปเนตพฺพํฯ คีวํ ฐเปตฺวา อาวชฺเชตีติ สมฺพนฺโธฯ อาวชฺเชตีติ ปริณาเมติฯ

ปฏิคฺคหณูปคํ ภารนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สํหาริมํ ภารํฯ พลวตา สามเณเรนาติ สมฺพนฺโธฯ เตลฆฏํ วาติ เตเลน ปกฺขิตฺตํ ฆฏํ วาฯ ลคฺเคนฺตีติ ลมฺเพนฺติฯ อยเมว วา ปาโฐฯ

นาคสฺส ทนฺโต วิยาติ นาคทนฺตโก, สทิสตฺเถ โกฯ องฺกียเต ลกฺขียเต อเนนาติ องฺกุโส, คชมตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฑโกฯ องฺกุโส วิยาติ องฺกุสโก, ตสฺมิํ องฺกุสเก วา ลคฺคิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ คณฺหโตติ คณฺหนฺตสฺสฯ มญฺจสฺส เหฏฺฐา เหฏฺฐามญฺโจ, ตสฺมิํฯ นฺติ เตลถาลกํฯ

อาโรหนฺเตหิ จ โอโรหนฺเตหิ จ นิจฺจํ เสวียตีติ นิสฺเสณี, ตสฺสา มชฺฌํ นิสฺเสณิมชฺฌํ, ตสฺมิํฯ กณฺเณ อุฏฺฐิตํ กณฺณิกํ, กณฺณมลํ, กณฺณิกํ วิย กณฺณิกํ, ยถา หิ กณฺณมลํ กณฺณโต อุฏฺฐหิตฺวา สยํ ปวตฺตติ, เอวํ เตลาทิโต อุฏฺฐหิตฺวา สยํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ ฆนจุณฺณนฺติ กถินจุณฺณํฯ ตํสมุฏฺฐานเมว นามาติ ตโต เตลาทิโต สมุฏฺฐานเมว นาม โหตีติ อตฺโถฯ เอตนฺติ กณฺณิกาทิฯ อิทํ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํฯ

โยตฺเตนาติ รชฺชุนาฯ อญฺโญ เทตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปวิสนฺเต จ นิกฺขมนฺเต จ วรติ อาวรติ อิมายาติ วติ, ตํฯ อุจฺฉูติ รสาโลฯ โส หิ อุสติ วิสํ ทาเหตีติ อุจฺฉูติ วุจฺจติ, ตํฯ ติมฺพรุสกนฺติ ตินฺทุกํฯ ตญฺหิ เตเมติ ภุญฺชนฺตํ ปุคฺคลํ อทฺเทติ รเสนาติ ติมฺโพ, รุสติ ขุทฺทิตํ นาเสตีติ รุสโก, ติมฺโพ จ โส รุสโก จาติ ‘‘ติมฺพรุสโก’’ติ วุจฺจติ, ตํฯ วติทณฺฑเกสูติ วติยา อตฺถาย นิกฺขณิเตสุ ทณฺฑเกสุฯ มยํ ปนาติ สงฺคหการาจริยภูตา พุทฺธโฆสนามกา มยํ ปน, อตฺตานํ สนฺธาย พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ น ปุถุโล ปากาโรติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปาสานติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ หตฺถสตมฺปีติ รตนสตมฺปิฯ

โสติ สามเณโรฯ ภิกฺขุสฺส เทตีติ โยชนาฯ อปโรติ สามเณโรฯ

ผลํ อิมิสฺสตฺถีติ ผลินี, อินปจฺจโย อิตฺถิลิงฺคโชตโก อี, ตํ สาขนฺติ โยชนาฯ ผลินิสาขนฺติ สมาสโตปิ ปาโฐ อตฺถิฯ มจฺฉิกวารณตฺถนฺติ มธุผาณิตาทีหิ มกฺขนฏฺฐาเน นิลียนฺตีติ มกฺขิกา, ตาเยว มจฺฉิกา ขการสฺส ฉการํ กตฺวา, ตาสํ นิวารณายฯ มูลปฏิคฺคหเมวาติ มูเล ปฏิคฺคหณเมว, ปฐมปฏิคฺคหเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ

ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ อริตฺเตนาติ เกนิปาเตนฯ ตญฺหิ อรติ นาวา คจฺฉติ อเนนาติ อริตฺตํ, เตนฯ

นฺติ ปฏิคฺคหณารหํ ภณฺฑํ อนุปสมฺปนฺเนนาติ การิตกมฺมํฯ ตสฺมิมฺปีติ จาฏิกุณฺฑเกปิฯ นฺติ อนุปสมฺปนฺนํฯ

ปาเถยฺยตณฺฑุเลติ ปถสฺส หิเต ตณฺฑุเลฯ เตสนฺติ สามเณรานํฯ อิตเรหีติ ภิกฺขูหิ คหิตตณฺฑุเลหิฯ สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ภุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ ภิกฺขูหิ คหิเตหิ สามเณรสฺส ตณฺฑุเลหิ ยาคุปจเน น ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ การณนฺติ ปริวตฺเตตฺวา ภุตฺตสฺส จ อปริวตฺเตตฺวา ภุตฺตสฺส จ การณํฯ

ภตฺตํ ปจิตุกาโม สามเณโรติ โยชนาฯ ภิกฺขุนา อาโรเปตพฺพํ, อคฺคิ น กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ มูเล ปฏิคฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ

อสฺสาติ สามเณรสฺสฯ ตโตติ อคฺคิชาลนโตฯ

ตตฺเต อุทเกติ อุทเก ตาเปฯ ตโตติ ตณฺฑุลปกฺขิปนโตฯ

ปิธานนฺติ อุกฺขลิปิธานํฯ ตสฺเสวาติ หตฺถกุกฺกุจฺจกสฺส ภิกฺขุโน เอวฯ ทพฺพิํ วาติ กฏจฺฉุํ วาฯ โส หิ ทรียติ วิโลฬียติ อิมายาติ ทพฺพีติ วุจฺจติฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ ฐปเนฯ ตสฺเสวาติ โลลภิกฺขุสฺเสวฯ ตโตติ ปตฺตโตฯ ปุน ตโตติ สาขาทิโตฯ ตตฺถาติ ผลรุกฺเขฯ

วิตกฺกํ โสเธตุนฺติ ‘‘มยฺหมฺปิ ทสฺสตี’’ติ วิตกฺกํ โสเธตุํฯ ตโตติ อมฺพผลาทิโตฯ

ปุน ตโตติ มาตาปิตูนมตฺถาย คหิตเตลาทิโตฯ เตติ มาตาปิตโรฯ ตโตเยวาติ เตหิเยว ตณฺฑุเลหิ สมฺปาเทตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถาติ ตาปิตอุทเกฯ อมุญฺจนฺเตเนว หตฺเถนาติ โยชนาฯ องฺคนฺติ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ องฺคาราฯ ทรียนฺติ ผลียนฺตีติ ทารูนิ

วุตฺโต สามเณโรติ โยชนาฯ

ควติ ปริภุญฺชนฺตานํ วิสฺสฏฺฐํ สทฺทํ กโรตีติ คุโฬ, คุฬติ วิสโต ชีวิตํ รกฺขตีติ วา คุโฬ, ตํ ภาเชนฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ โลลสามเณรสฺสฯ

ธูมสฺสตฺถาย วฏฺฏียติ วฏฺฏิตฺวา กรียตีติ ธูมวฏฺฏิ, ตํฯ มุขียติ วิปรียตีติ มุขํฯ กํ วุจฺจติ สีสํ, ตํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ กณฺโฐ

ภตฺตุคฺคาโรติ อุทฺธํ คิรติ นิคฺคิรตีติ อุคฺคาโร, ภตฺตเมว อุคฺคาโร ภตฺตุคฺคาโร, อุคฺคารภตฺตนฺติ อตฺโถฯ ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเรฯ

อุปกฏฺเฐ กาเลติ อาสนฺเน มชฺฌนฺหิเก กาเลฯ กกฺขาเรตฺวาติ สญฺจิตฺวาฯ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ตโย เขฬปิณฺเฑ ปาเตตฺวา’’ติฯ ผฬุสงฺขาตํ สิงฺคํ วิสาณํ อสฺมิํ อตฺถีติ สิงฺคี, โสเยว กฏุกภเยหิ วิรมิตพฺพตฺตา สิงฺคีเวโรติ วุจฺจติฯ องฺกียติ รุกฺโข นวํ อุคฺคโตติ ลกฺขียติ เอเตหีติ องฺกุรา, สมํ โลเณน อุทกํ, สมํ วา อุทเกน โลณํ อสฺมินฺติ สมุทฺโท, ตสฺส อุทกํ อวยวีอวยวภาเวนาติ สมุทฺโททกํ, เตน อปฏิคฺคหิเตนาติ สมฺพนฺโธฯ ผาณติ คุฬโต ถทฺธภาวํ คจฺฉตีติ ผาณิตํฯ กเรน หตฺเถน คหิตพฺพาติ กรกา, วสฺโสปลํ, กเรน คณฺหิตุมรหาติ อตฺโถฯ กตกฏฺฐินาติ กตกนามกสฺส เอกสฺส รุกฺขวิเสสสฺส อฏฺฐินาฯ นฺติ อุทกํฯ กปิตฺโถติ เอกสฺส อมฺพิลผลสฺส รุกฺขวิเสสสฺส นามํฯ

พหลนฺติ อาวิลํฯ สนฺทิตฺวาติ วิสนฺทิตฺวาฯ กกุธโสพฺภาทโยติ กกุธรุกฺขสมีเป ฐิตา โสพฺภาทโยฯ รุกฺขโตติ กกุธรุกฺขโตฯ ปริตฺตนฺติ อปฺปกํฯ

ปานียฆเฏ ปกฺขิตฺตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ วาสมตฺตํ อุทกํฯ ตตฺเถวาติ ฐปิตปุปฺผวาสิตปานีเยเยว ฯ ฐปิตํ ทนฺตกฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ อชานนฺตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนาฯ อนาทเร เจตํ สามิวจนํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

กิํ มหาภูตํ วฏฺฏติ, กิํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ยํ ปนาติ มหาภูตํ ปนฯ องฺคลคฺคนฺติ องฺเคสุ ลคฺคํ, มหาภูตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ เสเทฯ สุฌาปิตนฺติ องฺคารสทิสํ กตฺวา สุฏฺฐุ ฌาปิตํฯ

จตฺตารีติ ปถวี ฉาริกา คูถํ มุตฺตนฺติ จตฺตาริฯ มหาวิกฏานีติ มหนฺตานิ สปฺปทฏฺฐกฺขณสงฺขาเต วิการกาเล กตฺตพฺพานิ โอสธานิฯ เอตฺถาติ ‘‘อสติ กปฺปิยการเก’’ติ วจเนฯ กาโลทิสฺสํ นามาติ พฺยาโธทิสฺส, ปุคฺคโลทิสฺส, กาโลทิสฺส, สมโยทิสฺส, เทโสทิสฺส, วโสทิสฺส, เภสชฺโชทิสฺสสงฺขาเตสุ สตฺตสุ โอทิสฺเสสุ กาโลทิสฺสํ นามาติ อตฺโถฯ ทสมํฯ

โภชนวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อเจลกวคฺโค

1. อเจลกสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[269] อเจลกวคฺคสฺส ปฐเม ปริวิสติ เอตฺถาติ ปริเวสนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริเวสนฏฺฐาน’’นฺติฯ ปริพฺพาชกปพฺพชสทฺทา สมานาติ อาห ‘‘ปริพฺพาชกสมาปนฺโนติ ปพฺพชฺชํ สมาปนฺโน’’ติฯ ติตฺเถน สมํ ปูรตีติ สมติตฺถีกํ, นทีอาทีสุ อุทกํ, สมติตฺถิกํ วิยาติ สมติตฺถิกํ, ปตฺตภาชเนสุ ยาคุภตฺตํฯ เตสนฺติ มาตาปิตูนํ เทนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทาเปตี’’ติ เอตฺถ ทาธาตุยา สมฺปทานสฺส สุวิชานิตตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา การิตกมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติฯ

[273] ‘‘สนฺติเก’’ติอิมินา ‘‘อุปนิกฺขิปิตฺวา’’ติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส สมีปตฺถํ ทสฺเสติฯ เตสนฺติ ติตฺถิยานํฯ ตตฺถาติ ภาชเนฯ อิโตติ ปตฺตโตฯ อิธาติ มยฺหํ ภาชเนฯ นฺติ ขาทนียโภชนียํฯ ตสฺสาติ ติตฺถิยสฺสาติฯ ปฐมํฯ