ยสฺส กสฺสจิ โหตีติ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย โหตีติ โยชนาฯ นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ อวุตฺตตฺตา นิวตฺติตุํ วฏฺฏติฯ สมฺพนฺธํ กตฺวาติ ‘‘นิวตฺตถ ภนฺเต’’ติ ภนฺเตสทฺเทน อพฺยวหิตํ กตฺวาฯ นิสีทถ ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถาติ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ กตฺวา วุตฺเต ‘‘นิสีทถา’’ติปเท นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ อถ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ อกตฺวา ‘‘นิสีทถ, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ สมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺเต นิสีทิตุํ วฏฺฏติฯ อิจฺเจตํ นยํ อติทิสติ ‘‘เอเสว นโย’’ติอิมินาติฯ ทุติยํฯ

3. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ

[221] ตติเย ‘‘น โข…เป.… กโรนฺตี’’ติปาฐสฺส อตฺถสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอิมินา ‘‘ยถยิเม มนุสฺสา’’ติ เอตฺถ ยถาสทฺทสฺส ยํสทฺทตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาติ เตน นิยาเมนฯ อิมินา ยถาสทฺทสฺส นิยมนิทฺทิฏฺฐภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘ญายตี’’ติอิมินา กิริยาปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ ‘‘สาสนํ วา ทานํ วา’’ติปเทหิ อิทํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ พุทฺธปฺปมุเข สงฺเฆติ สมฺปทานตฺเถ เจตานิ ภุมฺมวจนานิ, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ วาติ อตฺโถฯ ‘‘ปริตฺต’’นฺติอิมินา โอรกสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ลามก’’นฺติอิมินา ปริตฺตสทฺทสฺส ปริวารตฺถํ นิวตฺเตติฯ กิโร เอว ปติภาเว นิยุตฺโต กิรปติโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิรปติโกติ เอตฺถา’’ติ อาทิฯ โสติ กิรปติโกฯ กมฺมํ กาเรตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปจารวเสนาติ โวหารวเสน, อุปลกฺขณวเสน, ปธานวเสน วาติ อตฺโถฯ น เกวลํ พทราเยว, อญฺเญปิ ปน พหู ขาทนียโภชนียา ปฏิยตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ พทเรน มิสฺโส พทรมิสฺโส, พทรสาฬโวติ อาห ‘‘พทรสาฬเวนา’’ติฯ พทรจุณฺเณน มิสฺโส มธุสกฺขราทิ ‘‘พทรสาฬโว’’ติ วุจฺจติฯ

[222] อุทฺธํ สูโร อุคฺคโต อสฺมิํ กาเลติ อุสฺสูโรติ วุตฺเต อติทิวากาโลติ อาห ‘‘อติทิวา’’ติฯ

[226] อยํ ภตฺตวิกปฺปนา นาม วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ปญฺจสุ สหธมฺมิเกสูติ นิทฺธารณสมุทาโย, อิตฺถนฺนามสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ ยทิ ปน สมฺมุขาปิ วิกปฺปิตุํ วฏฺฏติ, ตทา อตฺตนา สห ฐิตสฺส ภควโต กสฺมา น วิกปฺเปตีติ อาห ‘‘สา จาย’’นฺติอาทิฯ สา อยํ วิกปฺปนา สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา ภควโต วิกปฺเปตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ภควติ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ สงฺเฆน กตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[229] ‘‘ทฺเว ตโย นิมนฺตเน’’ติปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสานีติ อาห ‘‘ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานี’’ติฯ นิมนฺติตพฺโพ เอเตหีติ นิมนฺตนานิ โภชนานิ ภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว ตีณิ กุลานิ อากิรนฺตีติ โยชนาฯ สูปพฺยญฺชนนฺติ สูโป จ พฺยญฺชนญฺจ สูปพฺยญฺชนํฯ อนาปตฺติ เอกโต มิสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ มูลนิมนฺตนนฺติ ปฐมนิมนฺตนํ โภชนํฯ อนฺโตติ เหฏฺฐาฯ เอกมฺปิ กพฬนฺติ เอกมฺปิ อาโลปํฯ ยถา ตถา วาติ เยน วา เตน วา อากาเรนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ โภชเนฯ รสํ วาติ ขีรโต อญฺญํ รสํ วาฯ เยน ขีรรเสน อชฺโฌตฺถตํ ภตฺตํ เอกรสํ โหติ, ตํ ขีรํ วา ตํ รสํ วา อากิรนฺตีติ โยชนาฯ ยํสทฺโท หิ อุตฺตรวากฺเย ฐิโต ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทํ อวคมยติฯ ขีเรน สํสฏฺฐํ ภตฺตํ ขีรภตฺตํฯ เอวํ รสภตฺตํฯ อญฺเญปีติ ขีรภตฺตรสภตฺตทายกโต อญฺเญปิฯ อนาปตฺติ ภตฺเตน อมิสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ภุญฺชนฺเตนา’’ติปทํ ‘‘ภุญฺชิตุ’’นฺติปเท ภาวกตฺตาฯ สปฺปิปายาเสปีติ สปฺปินา จ ปายาเสน จ กเต ภตฺเตปิฯ

ตสฺสาติ มหาอุปาสกสฺสฯ อาปตฺตีติ จ วฏฺฏตีติ จ ทฺวินฺนํ อฏฺฐกถาวาทานํ ยุตฺตภาวํ มหาปจฺจริวาเทน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มหาปจฺจริย’’นฺติอาทิฯ ทฺเว อฏฺฐกถาวาทา หิ สนฺธายภาสิตมตฺตเมว วิเสสา, อตฺถโต ปน เอกาฯ มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอโกวาติ กุมฺภิยา เอโกวฯ

ปรมฺปรโภชนนฺติ ปรสฺส ปรสฺส โภชนํ ฯ นิมนฺติตมฺหาติ อหํ นิมนฺติโต อมฺหิ นนูติ อตฺโถฯ อาปุจฺฉิตฺวาปีติ มหาอุปาสกํ อาปุจฺฉิตฺวาปิฯ

โสติ อนุโมทโก ภิกฺขุฯ ตนฺติ ภิกฺขุํฯ อญฺโญติ อญฺญตโรฯ กินฺติ กสฺมาฯ นิมนฺติตตฺตาติ นิมนฺติตภาวโตฯ

สกเลน คาเมน นิมนฺติโตปิ เอกโต หุตฺวาว นิมนฺติตสฺส กปฺปติ, น วิสุํ วิสุนฺติ อาห ‘‘เอกโต หุตฺวา’’ติฯ ปูเคปีติ สมาทเปตฺวา ปุญฺญํ กโรนฺตานํ สมูเหปิฯ ‘‘นิมนฺติยมาโน’’ติปทสฺส นิมนฺตนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติฯ ยทคฺเคนาติ ยํ อคฺเคน เยน โกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถฯ ทฺวีสุ เถรวาเทสุ มหาสุมตฺเถรวาโทว ยุตฺโตติ โส ปจฺฉา วุตฺโตติฯ ตติยํฯ

4. กาณมาตาสิกฺขาปทํ

[230] จตุตฺเถ ‘‘นกุลมาตาติ’’อาทีสุ (อ. นิ. 1.266; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.266) นกุลสฺส ภควโต มาตา นกุลมาตาติ จ นกุลญฺจ ภควโต ตํ มาตา จาติ นกุลมาตาติ จ อตฺโถ สมฺภวติ, ‘‘อุตฺตรมาตาติ’’อาทีสุ อุตฺตราย มาตา อุตฺตรมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวติฯ เตสุ ‘‘อุตฺตรมาตา’’ติปทสฺเสว ‘‘กาณมาตา’’ติปทสฺส กาณาย มาตา กาณมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘กาณาย มาตา’’ติฯ ตสฺสา ธีตุยา ‘‘กาณา’’ตินาเมน วิสฺสุตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิฯ สาติ ทาริกา วิสฺสุตา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ มหาอุปาสิกายฯ เย เยติ ปุริสาฯ ‘‘ราเคน กาณา โหนฺตี’’ติอิมินา กณนฺติ นิมิลนฺติ ราเคน ปุริสา เอตายาติ กาณาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ กาณายฯ อาคตนฺติ เอตฺถ ภาวตฺเถ โตติ อาห ‘‘อาคมน’’นฺติฯ อธิปฺปาโยติ ‘‘กิสฺมิํ วิยา’’ติปทสฺส, กาณมาตาย วา อธิปฺปาโย ฯ ริตฺตาติ ตุจฺฉา, สุญฺญาติ อตฺโถฯ ‘‘อสฺมิํ คมเน’’ติอิมินา พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ ‘‘อริยสาวิกา’’ติอาทินา อริยานํ ภิกฺขูหิ อปฏิวิภตฺตโภคํ ทสฺเสติฯ น เกวลํ กิญฺจิ ปริกฺขยํ อคมาสิ, อถ โข สพฺพนฺติ อาห ‘‘สพฺพํ ปริกฺขยํ อคมาสี’’ติฯ กาณาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว มคฺคผลภาคินี อโหสิ, อถ โข กาณาปิ โสตาปนฺนา อโหสีติ ทสฺเสติฯ โสปิ ปุริโสติ กาณาย ปติภูโต โสปิ ปุริโสฯ ปกติฏฺฐาเนเยวาติ เชฏฺฐกปชาปติฏฺฐาเนเยวฯ

[231] อิมสฺมิํ ปน วตฺถุสฺมินฺติ อิมสฺมิํ ปูววตฺถุสฺมิํฯ เอตนฺติ ปาเถยฺยวตฺถุํฯ อริยสาวกตฺตาติ อริยภูตสฺส สาวกสฺส ภาวโต, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกภาวโตฯ

[233] ปเหณกปณฺณาการสทฺทานํ อญฺญมญฺญเววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายา’’ติฯ อิธาติ ‘‘ปูเวหิ วา’’ติปเท, สิกฺขาปเท วาฯ พทฺธสตฺตูติ มธุสกฺขราทีหิ มิสฺเสตฺวา พทฺธสตฺตุฯ ถูปีกตนฺติ ถูปีกตํ กตฺวาฯ

‘‘ทฺวตฺติปตฺตปูเร’’ติปทสฺส วิเสสนุตฺตรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปูเร ปตฺเต’’ติฯ ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ ทฺวตฺติปตฺตา, วาสทฺทตฺเถ สงฺโขฺยภยพาหิรตฺถสมาโส, ติสทฺทปรตฺตา ทฺวิสฺส จ อกาโร โหติ, ทฺวตฺติปตฺตา จ เต ปูรา จาติ ทฺวตฺติปตฺตปูรา, เต ทฺวตฺติปตฺตปูเร คเหตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺร มยา’’ติอาทิฯ เตนาปีติ ทุติเยนาปิฯ ปฐมภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ทุติยภิกฺขุสฺส อาโรจนญฺจ ทุติยภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ตติยภิกฺขุสฺส อาโรจนญฺจ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เยนาติ ปฐมภิกฺขุนาฯ ปฏิกฺกมนฺติ ภุญฺชีตฺวา เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนนฺติ วุตฺเต อสนสาลาว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อสนสาล’’นฺติฯ ยตฺถาติ ยสฺสํ อสนสาลายํฯ มุโขโลกนํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถาติ ปฏิกฺกมนโต อญฺญตฺถฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ