กมฺมวคฺควณฺณนา

[482] กมฺมวคฺเค ‘‘คณนปริจฺเฉทวจน’’นฺติ อิมินา น ปมาณวจนนฺติ ทสฺเสติฯ อิมินา กมฺมานํ ตโต อูนาติเรกภาวํ นิวาเรติฯ คณิยเต คณนํ, ปริจฺฉิชฺชติ อเนนาติ ปริจฺเฉโท, คณนสฺส ปริจฺเฉโท คณนปริจฺเฉโทฯ อถ วา คณิยติ อเนนาติ คณนํ, ตเมว ปริจฺเฉโท คณนปริจฺเฉโท, โสเยว วจนํ คณนปริจฺเฉทวจนํฯ อปโลกนกมฺมํ นามาติ กตฺตพฺพํ กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติ วุตฺเตน เอว นเยนฯ

ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ, ญตฺติทุติยกมฺมํ ปน อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุฯ อวเสสาติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสาฯ ยทิ ปริวตฺเตตฺวา กตํ ทฬฺหีกมฺมํ น โหติ, เอวํ สติ ทฬฺหีกมฺมตฺถาย กินฺติ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อกฺขรปริหีนํ วา ปทปริหีนํ วา’’ติ อิทํ อกฺขรปทานํ คฬิตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ทุรุตฺตปทํ วา’’ติ อิทํ สิถิลธนิตาทิอปริปุณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอตฺถ ‘‘ทุรุตฺตกฺขรํ วา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํฯ อิทนฺติ ปุนปฺปุนํ วจนํฯ กมฺมํ หุตฺวาติ สุกมฺมํ หุตฺวาฯ

[483] สมฺมุขากรณียอสมฺมุขากรณีเยสุ อสมฺมุขากรณียานิ อปฺปกตฺตา ปฐมํ ทสฺเสตฺวา เสสานํ สมฺมุขากรณียภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ, อสมฺมุขากรณียํ นาม อฏฺฐวิธํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ ขนฺธเกสุฯ ‘‘สุกตํ โหตี’’ติ วจนสามตฺถิยโต สมฺมุขากตมฺปิ สุกตํ โหตีติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพฯ

เสสานีติ อฏฺฐกมฺเมหิ เสสานิฯ เอตานีติ กมฺมานิฯ วตฺถุวิปนฺนานีติ วตฺถุนา วิปนฺนานิฯ

เตสมฺปีติ ปฏิปุจฺฉากรณียานมฺปิฯ เอตฺถาติ ‘‘ปฏิปุจฺฉากรณีย’’นฺติ ปเทฯ ‘‘ปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา ปฏิปุจฺฉาติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา กรณียนฺติ เอตฺถ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ ยถาทินฺนายาหิ จุทิตเกน ยถาทินฺนายฯ วิปฺปลปนฺตสฺสาติ วิกาเรน ยํ วา ตํ วา วจนํ ปลปนฺตสฺส จุทิตกสฺสาติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสา’’ติอาทีสุฯ

อนุโปสถทิวเสติ อุโปสถทิวสโต อญฺญสฺมิํ ทิวเสฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโปสถทิวโส นามา’’ติอาทิฯ กตฺติกมาสนฺติ ปจฺฉิมกตฺติกมาสํฯ ตสฺส ปวารณมาสตฺตา ‘‘ฐเปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ

สามคฺคิทิวโส จ ยถาวุตฺตา จาตุทฺทสปนฺนรสา จ อุโปสถทิวโส นามาติ โยชนาฯ ยตฺรหีติ ยสฺมิํ ปน วิหาเร, ฐเปนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อนฺตราติ จาตุทฺทสีปนฺนรสีนํ มชฺเฌฯ

ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ฐปิตทิวโสติ ปจฺฉา อุปริ กฑฺฒิตฺวา ฐปิตํ กตฺติกกาฬปกฺขจาตุทฺทสิํ วา ปญฺจทสิํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ อิธาปีติ อปวารณาย ปวารณฏฺฐาเนปิฯ ปาฬิยมาคตนยโต อญฺญมฺปิ นยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ อนฺติมวตฺถุนฺติ ปาราชิกวตฺถุํฯ ยสฺสาติ ปุคฺคลสฺสฯ อิมินา กมฺมารโห ปุคฺคโล วตฺถุ นามาติ ทสฺเสติฯ

[484] ทพฺพสฺส อคฺคณฺหนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม น โหติ, อถ โข นามสฺส อคฺคณฺหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส นามํ น คณฺหาตี’’ติฯ อปรามสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิฯ

ปุคฺคลํ น ปรามสตีติ เอตฺถ ปุคฺคโล นาม อุปชฺฌาโยติ อาห ‘‘โย อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อุปชฺฌาโย’’ติฯ ตนฺติ อุปชฺฌายํฯ

สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพถา สพฺพํ, นิปาตสมุทาโยยํ, สพฺเพน วา อากาเรน สพฺพํ ญตฺตินฺติ โยชนาฯ

ญตฺติกมฺเม ปฐมํ กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนมฺปิ ปจฺฉา ญตฺติํ ฐเปติเยว นามฯ อิติ อิเมหีติอาทิ นิคมนํฯ

[485] ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อติทิสิตฺวาปิ ญตฺติกมฺมวาจานํ อสทิสตฺตา อปรามสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เนสนฺติ วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ, ปฐมานุสฺสาวเน วา ทุติยตติยานุสฺสาวนาสุ วา วตฺตพฺเพ วทนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

สาวนํ หาเปตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท โลโปติ อาห ‘‘อนุสฺสาวนํ น กโรตี’’ติฯ ‘‘สาวนํ หาเปตี’’ติ เอตฺถ น เกวลํ สพฺเพน สพฺพํ อนุสฺสาวนํ อกโรนฺโตเยว สาวนํ หาเปติ นาม, อถ โข อนุสฺสาวนาย ทุรุตฺตฉฑฺฑนมฺปิ หาเปติเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โยปี’’ติอาทิฯ ‘‘สกิเมว วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา’’ติ อิมินา ติกฺขตฺตุํ อปริปูเรนฺโตเยว สาวนํ หาเปติ นามาติ ทสฺเสติฯ

อิมสฺส วจนสฺส สามตฺถิยโต ญตฺติทุติยกมฺเม เอกกฺขตฺตุโต, ญตฺติจตุตฺถกมฺเม ติกฺขตฺตุโต อติเรกํ กมฺมวาจํ กโรนฺโต น หาเปตีติ ญายติฯ

‘‘ฉฑฺเฑตี’’ติ เอตฺถ ฉฑฺฑนสฺส ปทกฺขรานํ คฬิตภาเวน ปากฏตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา ‘‘ทุรุตฺตํ กโรตี’’ติ เอตฺถ ทุรุตฺตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุรุตฺตํ กโรตีติ เอตฺถ ปนา’’ติอาทิฯ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา อุปลกฺเขตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘สิถิล…เป.… ปเภโท’’ติ ยฺวายํ พฺยญฺชนปฺปเภโท วุตฺโต, อยํ พฺยญฺชนปฺปเภโทติ โยชนา ฯ คาถายํ ทสธาติ ทสปฺปกาเรนฯ พฺยญฺชนพุทฺธิยาติ วทฺเธตีติ พุทฺธิ, พฺยญฺชนเมว อกฺขรเมว สิถิลาทิวเสน ทสธา พุทฺธิ พฺยญฺชนพุทฺธิ, ตายฯ เอตฺถ ‘‘ทสธา’’ติ ปเทน ‘‘พฺยญฺชนพุทฺธี’’ติ สมาสปทสฺส อนฺตเร ทสธาสทฺทสฺส โลปํ ทสฺเสติ ‘‘กมฺมชํ เอวา’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. 2.450; วิสุทฺธิ. มหาฏิ. 2.450) วิยฯ เอตฺถ หิ เอวสทฺเทน กมฺเมน เอว ชาตํ กมฺมชนฺติ สมาสํ กตฺวา สมาสมชฺเฌ เอวสทฺทโลปํ ทสฺเสติฯ ปเภโทติ วิเสโสฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – สิถิลญฺจ ธนิตญฺจ ทีฆญฺจ รสฺสญฺจ ครุกญฺจ ลหุกญฺจ นิคฺคหิตญฺจ สมฺพนฺธญฺจ ววตฺถิตญฺจ วิมุตฺตญฺจาติ ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยาว ปเภโท วิเสโส ญาตพฺโพติฯ ‘‘สิถิล’’นฺติ อาทีนิ ทส ปทานิ ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชน’’นฺติ นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตปาฐํนิสฺสาย วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

คาถาย วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิฯ อคาฬฺเหน วจีปโยเคน วตฺตพฺพํ อกฺขรํ สิถิลํฯ คาฬฺเหน วจีปโยเคน วตฺตพฺพํ อกฺขรํ ธนิตํฯ เตสฺเววาติ ปญฺจสุ เอว วคฺเคสุฯ น เกวลํ ทีฆเมว ครุกํ นาม, อถ โข สํโยคปรมฺปีติ อาห ‘‘ยํ วา’’ติอาทิฯ ยํ อกฺขรํ สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, ตมฺปิ ครุกํ นามาติ โยชนาฯ สํโยโค ปโร ยสฺส อกฺขรสฺสาติ สํโยคปรํฯ ‘‘สํโยคปท’’นฺติปิ ปาโฐฯ ยํ อสํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, ตมฺปิ ลหุกํ นามาติ โยชนาฯ ยํ สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ นิคฺคหิตํ นามาติ โยชนาฯ

นิคฺคเหตฺวาติ นิคฺคหิตํ นาม อตฺถโต ฐานกรณานํ อวิสฺสชฺชนํ อมุญฺจนนฺติ อาห ‘‘อวิสฺสชฺเชตฺวา’’ติฯ ยํ สมฺพนฺธิตฺวา วุจฺจติ, ตํ สมฺพนฺธํ นามาติ โยชนาฯ ยํ อสมฺพนฺธํ กตฺวา วุจฺจติ, ตํ ววตฺถิตํ นามาติ โยชนาฯ ยํ อนิคฺคเหตฺวา วุจฺจติ, ตํ วิมุตฺตํ นามาติ โยชนาฯ อนิคฺคเหตฺวาติ อนิคฺคหํ นาม อตฺถโต วิสฺสชฺชนนฺติ อาห ‘‘วิสฺสชฺเชตฺวา’’ติฯ

เอวํ พฺยญฺชนพุทฺธิวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กมฺมวาจาย อุจฺจารณวิเสสํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ พฺยญฺชนพุทฺธีสุฯ ตถาสทฺเทน ตการสฺส ถการกรณญฺจ สิถิลสฺส ธนิตกรณญฺจ อติทิสติ, ตถา ‘‘ปตฺตกลฺลํ เอสา ญตฺตี’’ติอาทิวจนญฺจ สิถิลสฺส ธนิตกรณํ นามาติ โยชนาฯ

อิตีติ เอวํฯ สิถิเล กตฺตพฺเพ ธนิตํ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ จตฺตาริ พฺยญฺชนานีติ จตฺตาริ อกฺขรานิฯ พฺยญฺชนสทฺโท หิ อิธ อกฺขรวาจโกฯ จตสฺสนฺนํ พฺยญฺชนพุทฺธีนํ กมฺมทูสนํ ทสฺเสตฺวา อิตราสํ อทูสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิตเรสุ ปนา’’ติอาทิฯ อนุกฺกมาคตนฺติ อริเยหิ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํฯ ปเวณินฺติ สนฺตติํฯ วินาเสตฺวา วุตฺเต กิํ กมฺมวาจาโกโป โหตีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ น กุปฺปตีติ น นสฺสติฯ กสฺมา ปน กมฺมวาจา น กุปฺปติ, นนุ กมฺมํ โกเปนฺตี กมฺมวาจา กุปฺปตีติ อาห ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิฯ หิ ยสฺมา น โกเปนฺติ, ตสฺมา กมฺมวาจา น กุปฺปตีติ โยชนาฯ

ยํ ปน วจนํ สุตฺตนฺติกตฺเถรา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ กจฺจายนาทิสุตฺตนฺตํ กโรนฺตีติ สุตฺตนฺติกา, กจฺจายนาทโย, สุตฺตนฺติกา จ เต เถรา เจติ สุตฺตนฺติกตฺเถราฯ น วฏฺฏตีติ อกฺขรวิกาโร น วฏฺฏติฯ วินยธเรน กมฺมวาจา กาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ยถาปาฬิยาติ ภควตา ยถาวุตฺตาย ปาฬิยาฯ พฺยญฺชนนิรุตฺติยาติ พฺยญฺชนนิรุตฺติยํฯ อิตรถาติ วุตฺตโทสปริหรณโต อญฺเญน ปกาเรนฯ

อกาเล วา สาเวตีติ เอตฺถ อกาโล นาม อโนกาโสติ อาห ‘‘อโนกาเส’’ติฯ อโนกาโส นาม ญตฺติอนุสฺสาวนานํ ปุพฺพาปรวิตถนฺติ อาห ‘‘ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ ปฐมํเยว ญตฺติํ อฏฺฐเปตฺวา ปฐมํเยว อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวาติ โยชนาฯ ‘‘ปฐมํเยวา’’ติ หิ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ

[486] ยา เอกวีสติ ภิกฺขู น คณฺหาติ, อยํ อติขุทฺทกสีมา นามาติ โยชนาฯ เอกวีสติ ภิกฺขูติ อพฺภานกมฺเม กมฺมารเหน สทฺธิํ เอกวีสติ ภิกฺขูฯ ยตฺถ สีมายํ นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ อติขุทฺทกสีมา นามาติ โยชนาฯ นิสีทิตุนฺติ อญฺญมญฺญสฺส หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ปริมณฺฑลากาเรน นิสีทิตุํฯ ตตฺถาติ อติขุทฺทเกฯ เอตฺถาติ เสสสีมาสุฯ ยา สมฺมตา โหติ, อยํ อติมหตี นามาติ โยชนาฯ เกสคฺคมตฺเตนาปีติ ปิสทฺโท ตโต อติเรเกน ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ อฆฏิตํ อสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ อิมิสฺสาติ อฆฏิตนิมิตฺตาฯ ขณฺฑนิมิตฺตภาวํ อขณฺฑนิมิตฺตทสฺสเนน ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ปุรตฺถิมายา’’ติอาทิฯ ปุพฺพกิตฺติตนฺติ ปฐมกิตฺติตํฯ ตตฺเถวาติ อุตฺตราย เอว ทิสายฯ อปราปีติ ปิสทฺโท ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถฯ ยา สมฺมตา โหติ, ขณฺฑนิมิตฺตา นามาติ โยชนาฯ อนิมิตฺตุปคนฺติ ยถาภูตกถนวิเสสนเมว, น พฺยวจฺเฉทวิเสสนํ ตจสาราทิคฺคหเณน อนิมิตฺตุปคภาวสฺส ปากฏตฺตาฯ อนฺตราติ มชฺเฌฯ ยา สมฺมตา โหติ, สา ฉายานิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตา นามาติ โยชนาฯ

พหิ ฐิโต หุตฺวา สมฺมนฺนตีติ โยชนาฯ นิมิตฺตานิ ปน พหิ ฐตฺวาปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ ฯ เอวํ สมฺมตาปีติ ปิสทฺโท อสมฺมตา ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ สีมาย สีมนฺติ ปทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา, ตสฺส จ อสมานภาวโต เตสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีม’’นฺติฯ สมฺภินฺทตีติ สมฺพนฺธํ กโรติฯ

เอตฺถ หิ ภิทิธาตุ ทฺวิธากรณตฺถวาจโก, ธาตฺวตฺถพาธเกน สํตฺยูปสคฺเคน สมฺพนฺธวาจโก โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ สีมาสุฯ อิตีติ เอวํฯ ตาสูติ สีมาสุฯ

[487-8] ยมฺปิ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณนฺติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ ปริสโต กมฺมวิปตฺติยํฯ ตมฺปีติ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณมฺปิ, วุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ ‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปฺปตฺตา’’ติ ปาเฐฯ อนุกฺขิตฺตาติ สงฺเฆน อุกฺเขปนียกมฺมสฺส อกตตฺตา อนุกฺขิตฺตาฯ ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนตฺตา ปริสุทฺธสีลาฯ อิเมหิ ปเทหิ ปกติ อตฺตา สภาโว เอเตสนฺติ ปกตตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘กมฺมสฺส อรหา’’ติ อิมินา ‘‘กมฺมปฺปตฺตา’’ติ ปทสฺส ฉฏฺฐีสมาสญฺจ ปตฺตสทฺทสฺส อรหอนุจฺฉวิกตฺถภาวญฺจ ทสฺเสติฯ เตหีติ จตูหิ ปกตตฺเตหิฯ เอตีติ อาคจฺฉติฯ อวเสสาติ จตูหิ ปกตตฺเตหิ อวเสสาฯ ยสฺส ปนาติ ปุคฺคลสฺส ปนฯ กมฺมารโหติ กมฺมสฺส อรโหฯ

[489] เอตฺถาติ ปณฺฑกาทีนํ อวตฺถุภาวทสฺสนฏฺฐาเนฯ

อปโลกนกมฺมกถา

[495-6] ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุฯ เอตฺถาติ โอสารณาทิปาเฐฯ ปทสิลิฏฺฐตายาติ โลเก ปทานํ สิลิฏฺฐภาวโตฯ ตตฺถาติ โอสารณาทีสุ ปญฺจสุฯ กณฺฏกสามเณรสฺส ยา สา ทณฺฑกมฺมนาสนา อตฺถิ, สา นิสฺสารณาติ โยชนาฯ ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิโก โหตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ หิ ลิงฺคนาสนาย การณํ โหติฯ โสติ สามเณโร, ‘‘นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกมฺมํ, วุตฺตกมฺมํ วาฯ ตํ ลทฺธินฺติ ธาตุกมฺมํ, อวุตฺตกมฺมํ วาฯ กินฺติ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอวญฺจ ปน กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติฯ

กาตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต’’ติอาทิฯ ยํ สหเสยฺยํ ลภนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ สหเสยฺยสฺสฯ