อาปนฺโน กมฺมกโตติ เอตฺถ ‘‘อาปนฺโน’’ติ ปทํ ‘‘กมฺมกโต’’ติ ปทสฺส การณทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อาปตฺติํ อาปนฺโน, ตปฺปจฺจยาว สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหตี’’ติฯ ตปฺปจฺจยาวาติ ตํอาปตฺติอาปนฺนสงฺขาตา การณา เอวฯ

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา

[420] อยนฺติ กมฺมกโต ภิกฺขุ, น วตฺตตีติ สมฺพนฺโธฯ อนุโลมวตฺเตติ กตกมฺมสฺส อนุโลเม วตฺเตฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ สรชฺชุโกติ สห กมฺมสงฺขาตาย รชฺชุยาติ สรชฺชุโกฯ

[421] สมคฺเคหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ อจฺจยํ เทสาเปตฺวาติ อญฺญมญฺญํ โทสํ เทสาเปตฺวาฯ ติณวตฺถารกสมถํ วาติ วาสทฺโท อตฺถนฺตรวิกปฺโปฯ ตตฺร เจติ เอตฺถ ตสทฺโท กมฺมวิสโย, เจสทฺโท สเจปริยาโยติ อาห ‘‘สเจ ตาทิเส กมฺเม’’ติฯ ทิฏฺฐาวิกมฺมมฺปิ กตฺวาติ ทิฏฺฐาวิกมฺมํ กตฺวาปีติ โยชนาฯ ปิสทฺเทน อกตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ ยตฺร ปนาติ กมฺเม ปนฯ ตตฺถาติ กมฺเมฯ ปกฺกมิตพฺพนฺติ สงฺคามาวจเรน ปกฺกมิตพฺพํฯ

[422] อุสฺสิตมนฺตีติ เอตฺถ อุสฺสิตํ มนฺตี อุสฺสิตมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลภ…เป.… ภาสิตา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘โลภโทส โมหมานุสฺสนฺนํ วาจ’’นฺติ อิมินา อุสฺสิตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาสิตา’’ติ อิมินา ‘‘มนฺตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ นิสฺสิตชปฺปีติ เอตฺถ อญฺญนิสฺสิตํ ชปฺปเมตสฺสาติ นิสฺสิตชปฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิฯ เอตฺถ ชปฺปนฺติ วจนํฯ ชปฺป วจเนติ หิ ธาตุปาเฐสุ วุตฺตํฯ อุสฺสทยุตฺตนฺติ โลภาทิอุสฺสทยุตฺตํ, วจนนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวมญฺญนฺติ เอวํ อตฺตนา อญฺญํฯ กถานุสนฺธิวจเนติ โจทกจุทิตกานํ กถาย อนุสนฺธิวจเนฯ เอตฺถ ‘‘วจเน’’ติ อิมินา ‘‘ภาสานุสนฺธี’’ติ เอตฺถ ภาสสทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติฯ

อุสฺสาเรตีติ อุทฺธํ คมาเปติฯ อิมินา อุสฺสาเทติ อุปริ คมาเปตีติ อุสฺสาเทตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

เอตฺถ หิ ทการรการา สทิสตฺถา ฯ เต หิ ทฺเว อกฺขรา กทาจิ กตฺถจิ สทิสตฺถา โหนฺติฯ อวสาเรตีติ หีนภาวํ คมาเปติฯ อิมินา อวสาเทติ อโธภาวํ คมาเปตีติ อวสาเทตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อปสาเทตา’’ติปิ ปาโฐ, อุปสคฺคมตฺตเมว นานํฯ สมฺผญฺจ พหุํ ภาสตีติ เอตฺถ สมฺผสทฺโท นิรตฺถกกถาวจโนติ อาห ‘‘นิรตฺถกกถ’’นฺติฯ นิรตฺถกกถา หิ ยสฺมา สํ หิตสุขํ ผลติ วินาเสติ, ตสฺมา สมฺผนฺติ วุจฺจติฯ ผา ธาตูติ จ ผลธาตูติ จ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 16 ลการนฺตธาตุ) วุตฺตํฯ

ภาเร อนาโรปิเตติ ‘‘ตว ภาโร’’ติ สงฺเฆน ภาเร อนาโรปิเตฯ อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อภิภวิตฺวา ฯ อิมินา ปสยฺห ปวตฺตาติ เอตฺถ ปสยฺหสทฺทสฺส อภิภวนตฺถํ ทสฺเสติฯ อนธิกาเรติ อนธิปจฺจฏฺฐาเนฯ ‘‘กเถตา’’ติ อิมินา วตุธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติฯ อโนกาสกมฺมํ กาเรตฺวาติ เอตฺถ นการสฺส อยุตฺตโยคภาวโต ยุตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอกาสกมฺมํ อกาเรตฺวา’’ติฯ ยสฺสาติ ยา อสฺสฯ อสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน ยา ทิฏฺฐิ อตฺถีติ โยชนา, อถวา อตฺตโน ยา ทิฏฺฐิ ภเวยฺยาติ โยชนาฯ ตนฺติ ทิฏฺฐิํฯ ‘‘กเถตา’’ติ อิมินา พฺยากตาติ เอตฺถ วิ อา ปุพฺพกรธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติฯ

โวหารวคฺควณฺณนา

[424] ‘‘เนว เทสนาย น วุฏฺฐาเนนา’’ติ อิทํ ปาราชิกาปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โทสานุรูปนฺติ วตฺถุสงฺขาตสฺส โทสสฺส อนุรูปํฯ

ปโยคํ น ชานาตีติ เอตฺถ สเจ ปโยโค มูเลน วิสทิโส หุตฺวา ภินฺโน โหติ, เอวํ สติ มูลปโยคนฺติ น วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘อธิกรณานํ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ มูลเมว ปโยคา นาม โหนฺติ, น อญฺญนฺติ อธิปฺปาโยฯ

กาตพฺพนฺติ น ชานาตีติ กาตพฺพํ อิติ กมฺมสฺส กรณํ น ชานาตีติ โยชนาฯ