อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา

[365] จูฬสงฺคาเม สมาคมนํ สงฺคาโม, สมาคเมนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺคาโม วุจฺจติ…เป.… สงฺฆสนฺนิปาโต’’ติฯ สนฺนิปตนํ สนฺนิปาโต, สนฺนิปตนฺติ เอตฺถ เทเสติ วา สนฺนิปาโต, สงฺฆสฺส สนฺนิปาโต สงฺฆสนฺนิปาโตฯ สงฺคาม ยุทฺเธติ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 18 มการนฺตธาตุ) วุตฺตํฯ ตตฺถ ยุทฺธํ นาม อตฺถโต อธิกรณวินิจฺฉโยติ คเหตพฺพํฯ ตทตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺราติ ตสฺมิํ สงฺคาเม, สโมสรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตปจฺจตฺถิกาติ อตฺตโน ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติฯ อุทฺธมฺมนฺติ ธมฺมโต วิโยคํฯ ทีเปนฺตา หุตฺวาติ โยชนาฯ เก วิยาติ อาห ‘‘วชฺชิปุตฺตกา วิยา’’ติฯ โส ภิกฺขุ ปวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธฯ ลทฺธินฺติ อุทฺธมฺมาทิวาทํฯ ตตฺถาติ สงฺคาเมฯ อวจรตีติ โอคาเหตฺวา จาเรติ ปวตฺเตติฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา วินิจฺฉยํ ปวตฺเตตี’’ติฯ เอตฺถ ‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา’’ติ อิมินา อวตฺยูปสคฺคสฺส โอคาหตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘วินิจฺฉยํ ปวตฺเตตี’’ติ อิมินา จรธาตุสฺส การิตนฺโตคธตฺตา สหการิตกมฺเมน ปวตฺตนตฺถํ ทสฺเสติฯ อิมินา สงฺคาเม อวจรตีติ สงฺคามาวจโรติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ โก วิยาติ อาห ‘‘ยสตฺเถโร วิยา’’ติฯ มานทฺธชนฺติ เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺฐานมานสงฺขาตํ ธชํฯ รโชหรณสเมนาติ เอตฺถ รชํ หรติ อปเนติ อเนนาติ รโชหรณํ, ปาทปุญฺชนํ, เตน สเมนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทปุญฺชนสเมนา’’ติฯ ปาทํ ปุญฺชติ โสเธติ อเนนาติ ปาทปุญฺชนํ, เตน สโม ปาทปุญฺชนสโม, เตนฯ สมาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ รโชหรณสฺส เนว ราโค โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ยถาปติรูปนฺติ ปติรูปสฺส อนุโลมํ, ปติรูปานติกฺกนฺตนฺติ อตฺโถฯ อกเถนฺเตน นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สามํ วา ธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺโม นาม โกติ อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วา’’ติอาทิฯ รูปารูปปริจฺเฉโท จ สมถาจาโร จ วิปสฺสานาจาโร จ ฐานวตฺตญฺจ นิสชฺชวตฺตญฺจ, อาทิสทฺเทน จงฺกมวตฺตาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ จุทฺทสมหาวตฺตาทีนํ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา’’ติ ปเทน คหิตตฺตา วตฺตสทฺเทน ฐานวตฺตาทีนิ เอว คเหตพฺพานิ, อาทิสทฺเทน จงฺกมวตฺตาทีนิ คเหตพฺพานิฯ ปโร วา อชฺเฌสิตพฺโพติ โยวา โส วา โกจิ อชฺเฌสิตพฺโพติ อาห ‘‘โย’’ติอาทิฯ

อิมินา น โย วา โส วา โกจิ อชฺเฌสิตพฺโพ, สมตฺโถเยว ปน อชฺเฌสิตพฺโพติ วา ทสฺเสติฯ ‘‘อาวุโส’’ติอาทินา วตฺตพฺพาการํ ทสฺเสติฯ อริโย วา ตุณฺหีภาโวติ เอตฺถ น เกวลํ กเถตุํ อสมตฺถวเสน ตุณฺหีภาโว, กมฺมฏฺฐานมนสิการวเสน ปนาติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานมนสิการวเสน ตุณฺหีภาโว’’ติฯ อริยานํ เอโส อริโย, ตุณฺหีภาโวฯ ‘‘นาวชานิตพฺโพ’’ติ อิมินา นาติมญฺญิตพฺโพติ ปทสฺส อติกฺกมฺม น มญฺญิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ

อุปชฺฌาโยติ โจทกจุทิตกานํ อุปชฺฌาโยฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘น อาจริโย ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทิปเทสุฯ กุลเมว ชาตินามโคตฺตวเสน อยนฺติ อปทิสิยตีติ กุลปเทโสฯ อตฺรสฺสาติ เอตฺถ อตฺร อสฺสาติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อตฺรสทฺโท ปุคฺคลวิสโย, อสฺสสทฺโท อาขฺยาติโกติ อาห ‘‘อตฺร ปุคฺคเล’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ อิมินา อสฺสสทฺทสฺส สพฺพนามตฺตญฺจ ‘‘ภวตี’’ติ วตฺตมานิกภาวญฺจ ปฏิกฺขิปติฯ ปริสานุวิธายเกนาติ ปริสาย อนุมตํ กโรนฺเตนฯ อิมินา โน ปริสกปฺปิเกนาติ เอตฺถ กปฺปสทฺโท วิฌตฺโถติ ทสฺเสติฯ ยนฺติ วจนํฯ น หตฺถมุทฺทาติ มุทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา, สกฺขรมงฺคุลิยํ หตฺถสฺส มุทฺทา อวยวิอวยววเสน สมฺพนฺธตฺตาติ หตฺถมุทฺทาฯ ตสฺสา วิกาโร ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘หตฺถวิกาโร’’ติฯ

‘‘อตฺถํ อนุวิธิยนฺเตนา’’ติ เอตฺถ อตฺถนฺติ วินิจฺฉยตฺถํฯ อนุวิธิยนฺเตนาติ สลฺลกฺเขนฺเตนฯ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินิจฺฉยปฏิเวธเมว สลฺลกฺเขนฺเตนา’’ติฯ สนฺนิปาตมณฺฑเลติ สนฺนิปาตาย ปริสาย สมูเห, สนฺนิปาตมณฺฑลสฺส มชฺเฌติ อตฺโถฯ น วีติหาตพฺพนฺติ เอตฺถ วีติหรณํ นาม อตฺถโต หาปนนฺติ อาห ‘‘น วินิจฺฉโย หาเปตพฺโพ’’ติฯ ทุรุตฺตวาจนฺติ โจทกจุทิตกานํ ทุรุตฺตวาจํฯ หิตปริสกินาติ เอตฺถ หิตํ ปริ เอสตีติ หิตปริสโก, กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ, โส เอตสฺสตฺถีติ หิตปริสกี, ปุคฺคโล, เตน หิตปริสกินาฯ

ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หิเตสินา หิตคเวสินา’’ติ ฯ กรุณาติ อปฺปนาปตฺตา กรุณาฯ กรุณาปุพฺพภาโคติ อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาเค ปวตฺตา ปริกมฺมอุปจารกรุณาฯ ปททฺวเยปีติ ‘‘หิตานุกมฺปินา การุณิเกน ภวิตพฺพํฯ หิตปริสกินา อสมฺผปฺปลาปินา ภวิตพฺพ’’นฺติ ปททฺวเยปิฯ อยํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ‘‘อสุนฺทรวจน’’นฺติ อิมินา อสุรุตฺตนฺติ เอตฺถ สุนฺทรํ อุตฺตํ สุรุตฺตํ, น สุรุตฺตํ อสุรุตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ปริคฺคเหตพฺโพติ ปริวีมํสิตฺวา คเหตพฺโพฯ

ตสฺสาติ อธมฺมโจทกสฺสฯ อโนสฏํ วตฺถุนฺติ เอตฺถ ‘‘โจทกจุทิตเกหิ วุตฺต’’นฺติ ปทํ อธิการวเสน เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ อโนสฏนฺติ วินิจฺฉยํ อโนสฏนฺติ อตฺโถฯ กิํ ปคฺคณฺหิตพฺโพติ อาห ‘‘นนุ ตฺว’’นฺติอาทิฯ อนุโยควตฺตนฺติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (จูฬว. 399; ปริ. 362, 437) วุตฺตํ, ‘‘สจฺเจ จ อกุปฺเป จา’’ติ (จูฬว. 401) จ วุตฺตํ อนุยุญฺชนวตฺตํฯ ตญฺหิ ยสฺมา อเนน วตฺเตน โจทโก จุทิตกํ, จุทิตโก วา โจทกํ อนุยุญฺชติ, โจทเกน จุทิตโก, จุทิตเกน วา โจทโก อนุยุญฺชิยติ, ตสฺมา อนุโยควตฺตนฺติ วุจฺจติฯ กถาเปตฺวาติ โจทกจุทิตเกเหว กถาเปตฺวาฯ ตสฺสาติ โจทกสฺส วา จุทิตกสฺส วา, สารชฺชนฺติ ภยํฯ เตติ ตวฯ วตฺวาปีติ มุเขน วตฺวาปิฯ ปิสทฺเทน กายวิการํ ทสฺเสตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ ‘‘อนุโยควตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ, ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ การิตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ, ตํ กมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติฯ อสุจิ วิภาเวตพฺโพติ เอตฺถ นตฺถิ สุจิ สีลเมตสฺสาติ อสุจีติ วุตฺเต อลชฺชีติ อาห ‘‘อลชฺชิ’’นฺติฯ อุชุ สีลวา กายวงฺกาทิรหิโต โหตีติ โยชนาฯ เอตฺถ จ กายวงฺกาทิรหิโต โหตีติ อิมินา อุชุโน การณํ ทสฺเสติฯ กายวงฺกาทิรหิตตฺตา อุชุ โหตีติ อธิปฺปาโยฯ โสติ ภิกฺขุฯ มทฺทเวเนวาติ มุทุภาเวเนวฯ อุปจริตพฺโพติ กเถตพฺโพฯ อิมินา อุชุมทฺทเวนาติ ปทสฺส สมฺพนฺธฏฺฐานํ ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ โยติ ภิกฺขุฯ อยเมวาติ เอวสทฺเทน น ธมฺมครุโก, ปุคฺคลครุโก, ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ น มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติฯ

[366] เตน จ ปน อนุวิชฺชเกนาติ โยชนาฯ สุตฺตาทีสูติ อาทิสทฺเทน วินยอนุโลม ปญฺญตฺตอนุโลมิกานิ สงฺคเหตพฺพานิฯ สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถาย โหตีติ โยชนาฯ เกสํ สํสนฺทนตฺถายาติ อาห ‘‘อาปตฺตานาปตฺตีนํ สํสนฺทนตฺถ’’นฺติฯ โอปมฺมํ อตฺถทสฺสนตฺถาย โหตีติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ปจฺเจกฏฺฐายิโน อวิสํวาทกฏฺฐายิโนติ เอตฺถ ปจฺเจกสฺมิํ ติฏฺฐนฺติ สีเลนาติ ปจฺเจกฏฺฐายิโน, อวิสํวาทเก ติฏฺฐนฺติ สีเลนาติ อวิสํวาทกฏฺฐายิโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺส…เป.… ฐิตา’’ติฯ ‘‘อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺฐกฏฺฐาเน’’ติ อิมินา ปจฺเจกสรูปํ ทสฺเสติฯ เตติ สงฺเฆน อนุมตา ปุคฺคลาฯ

กิมตฺถํ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ อิทานิ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ เย มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน หุตฺวา เอวํ วเทยฺยุนฺติ โยชนาฯ อถ วา มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน เย ปุคฺคลา เอวํ วเทยฺยุนฺติ โยชนาฯ สกลาปิ วินยปญฺญตฺติ อุปนิสฺสโย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ‘‘สํวรตฺถายา’’ติอาทีสุ ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายา’’ติปริโยสาเนสุ เตรสวากฺเยสุ ‘‘อุปนิสฺสโย โหตี’’ติ ปาฐเสโส อชฺฌาหริตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปจฺจโย’’ติ อิมินา ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ ปทสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโยติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทฺวาทสวากฺเยสุฯ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อปิจ วิเสสํ วกฺขามีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถายา’’ติอาทีสุฯ ตนฺติ สุขํฯ ตรุณวิปสฺสนา นาม กสฺส อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยญาณสฺเสตมธิวจน’’นฺติฯ นนุ ‘‘วิราโค’’ติ เอตฺถ จตุพฺพิธสฺส อริยมคฺคสฺส คหิตตฺตา ‘‘วิมุตฺตี’’ติ เอตฺถาปิ จตุพฺพิธํ ผลํ คเหตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘วิมุตฺตีติ อรหตฺตผล’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธปิ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อสงฺขตปรินิพฺพานตฺถายฯ นตฺเถตฺถ หิ ปรินิพฺพาเน โกจิ ปจฺจโย, ตสฺมา อปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ วุจฺจติฯ ตนฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํฯ

ตสฺมิํอนุปฺปตฺเตติ ตสฺมิํ วิมุตฺติญาณทสฺสเน อนุกฺกเมน ปตฺเตฯ อวสฺสนฺติ ธุวํ เอกนฺเตนาติ อตฺโถฯ เอตทตฺถาติ เอโส อนุปาทา ปรินิพฺพานสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ อิมิสฺสา กถายาติ เอตทตฺถาฯ กถาติ อตฺถสฺส กถาฯ มนฺตนาติ ธมฺมสฺส มนฺตนาฯ เอตทตฺถา อุปนิสาติ เอตฺถ อุปนิสาสทฺโท ปจฺจยวาจโกติ อาห ‘‘ปรํปรปจฺจยตาปี’’ติฯ ปรํปรปจฺจโย หิ ยสฺมา เอตฺถ ปรํปรผลํ อุปคนฺตฺวา นิสีทติ, ตสฺมา อุปนิสาติ วุจฺจติฯ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา อยํ ปรํปรปจฺจยตาปีติ โยชนาฯ โสตาวธานนฺติ โอคาเหตฺวา ธิยเต ฐปิยเต อวธานํ, โสตสฺส อวธานํ โสตาวธานํฯ อิมํ กถนฺติ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิํ อิมํ กถํฯ ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ เอตทตฺถนฺติ โยชนาฯ ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ยทิท’’นฺติ นิปาโต ‘‘วิโมกฺโข’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา โย อยนฺติ อตฺถํ วทติฯ อนุปาทาติ เอตฺถ ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ (มหาว. 11) วิย ยการโลโป โหติ, ตสฺส ปทสฺส กรณํ ปน ‘‘จตูหิ อุปาทาเนหี’’ติ เวทิตพฺพํฯ อิติ อิม มตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา’’ติฯ เอตฺถ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต โย อยํ วิโมกฺโข อตฺถิ, โสปิ เอตทตฺถาย โหตีติ โยชนาฯ ‘‘อรหตฺตผลสงฺขาโต’’ติ อิมินา ‘‘วิโมกฺโข’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ อรหตฺตผลญฺหิ ยสฺมา วิรุทฺเธหิ, วิเสเสน วา สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺถ, ตสฺมา วิโมกฺโขติ วุจฺจติฯ ‘‘อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถาย เอวา’’ติ อิมินา เอตทตฺถายาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ

[367] วตฺถุํ…เป.… น ชานาตีติ เอตฺถาติ โยชนา กาตพฺพาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สมฺพนฺโธ, ตสฺมาฯ เอตฺถาติ อิมาสุ คาถาสุฯ สเมน จาติ เอตฺถ ‘‘สเมนา’’ติ ปทํ ‘‘อญฺญาเณนา’’ติ อตฺถสฺส วาจกํ รูฬฺหีปทนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส สเมน อญฺญาเณนา’’ติฯ ปาฬิยํ เกน การเณน กตากตํ น ชานาตีติ อาห ‘‘สเมนา’’ติฯ

สเมน ปุพฺพาปรสฺส อญฺญาเณน กตากตํ น ชานาตีติ อตฺโถฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํ ฯ ยํ ปเนตํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ‘‘ตตฺถา’’ติ จ ‘‘อาการอโกวิโท’’ติ จ อาธาราเธยฺยานมเภโท โหติ, ตสฺมา อวยวี อาธาโร, อวยโว อาเธยฺโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาการสทฺโท อิงฺคิตตฺโถติ อาห ‘‘การณาการเณ’’ติฯ การณอการณสงฺขาเต อิงฺคิเตติ อตฺโถฯ อาการสฺสาติ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํฯ อาการสฺมินฺติ หิ อตฺโถฯ

ตเถวาติ ยถา วตฺถุอาทีนิ น ชานาติ, ตเถวฯ อิตีติ เอวํฯ ยฺวายนฺติ โย อยํ ภิกฺขุฯ ‘‘ภเยนา’’ติ อิมินา ภยาติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติฯ ภยา ภเยน คจฺฉตีติ โยชนาฯ เอเสว นโย สมฺโมเหน โมหา คจฺฉตีติ เอตฺถาปิฯ ฉนฺทาติ ฉนฺเทนฯ โทสาติ โทเสนฯ อตฺตนา ญาตุํ อสมตฺถตาย น สญฺญตฺติยา กุสโลติ อาห ‘‘ปรํ สญฺญาเปตุํ อสมตฺถตายา’’ติฯ กสฺมา นิชฺฌตฺติยา จ อโกวิโทติ อาห ‘‘การณา…เป.… ตายา’’ติฯ ‘‘ปริสาย ลทฺธตฺตา’’ติ อิมินา ลทฺโธ ปริสสงฺขาโต ปกฺโข เยนาติ ลทฺธปกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สเจ ตาทิสโก ภิกฺขุ โหติ, โส ภิกฺขุ ‘‘อปฏิกฺโข’’ติ วุจฺจตีติ โยชนาฯ เอเสว นโย เหฏฺฐาปิฯ ‘‘น ปฏิกฺขิตพฺโพ’’ติ อิมินา ปฏิมุขํ น อิกฺขิตพฺโพติ อปฏิกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อิมินา อิกฺขธาตุยา ทสฺสนตฺถํ ทสฺเสติฯ

อิติ จูฬสงฺคามวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

มหาสงฺคามํ