เมนู

คหนมิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ คหนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปวนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ อตฺโถฯ พลวนฺเต จาติ เอตฺถ สทฺโท สพฺพกมฺเมสุ โยเชตพฺโพฯ นิสฺสิตตฺตาติ เอกสฺส นิสฺสิตตฺตาฯ พลวนิสฺสิโต จาติ เอตฺถาปิ จ สทฺโท สพฺพกตฺตูสุ โยเชตพฺโพฯ ตสฺสาติ วิสมาทินิสฺสิตสฺสฯ

โสติ สามเณโรฯ มงฺกุภูตาตฺถาติ มงฺกู หุตฺวา ภูตา, มงฺกุํ วา ปตฺตา อตฺถ ภวถาติ อตฺโถฯ เตติ ปราชยภิกฺขูฯ ตสฺสาติ สามเณรสฺสฯ โสติ สามเณโรฯ เตติ ปราชยภิกฺขูฯ นฺติ สามเณรํฯ โสติ ทหโรฯ ตโตติ สนฺนิปาตการณาฯ หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเหฯ อิตีติ เอวํ วเทติฯ โสติ ทหโรฯ อิทํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ โยชนาฯ คจฺฉาติ คจฺฉาหิฯ อิตีติ เอวํ วตฺตพฺโพติ โยชนาฯ

สงฺเฆน สทฺธิํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ เอกํ ภิกฺขุนฺติ โยชนาฯ กิสฺสาติ เกน การเณนฯ เอวํ อิมินากาเรน วินิจฺฉิตพฺพํ นนูติ โยชนาฯ โสติ วินิจฺฉยการโก ภิกฺขุฯ ฉนฺททายโก สุวิญฺเญยฺโยเยวฯ

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา

[342] กิํนิทานนฺติอาทีสุ ฉสุ ปเทสุ สมาสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิํนิทานมสฺสา’’ติอาทิฯ อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺสฯ ‘‘กิํนิทาน’’นฺติ ปทานํ สติปิ สมาสภาเว พฺยญฺชนนฺตปกติกตฺตา ‘‘กิ’’นฺติ นิคฺคหิตนฺตภาเวน อุจฺจารณํ กาตพฺพํฯ สพฺพาเนตานีติ สพฺพานิ นิทานนฺติอาทีนิ เอตานิ ปทานิฯ เววจนานีติ เอกสฺมิํเยว ‘‘การณ’’นฺติ อตฺเถ วิวิธานิ วจนานิ วิวจนานิ, ตานิเยว เววจนานิฯ อถ วา วิวิธํ วจนเมตสฺสตฺถสฺสาติ วิวจนํ, การณสงฺขาโต อตฺโถ, อภิเธยฺยอภิธานภาเวน สมฺพนฺธตฺตา วิวจนสฺส เอตานิ เววจนานิ, ปทานิฯ

‘‘อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต’’ติ อิมินา วิวาทสรูปํ ทสฺเสติฯ วิวาทนฺติ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถุสงฺขาตํ วิวาทํฯ

เอตนฺติ ‘‘วิวาทนิทาน’’นฺติ เอตํ วจนํฯ อสฺสาติ อนุวาทาธิกรณสฺสฯ อิทมฺปีติ ‘‘อนุวาทนิทาน’’นฺติ วจนมฺปิฯ อสฺสาติ อาปตฺตาธิกรณสฺสฯ เอตนฺติ ‘‘อาปตฺตินิทาน’’นฺติ วจนํฯ กิจฺจเมว พฺยญฺชนวฑฺฒนวเสน กิจฺจยนฺติ วุตฺตํฯ อสฺสาติ กิจฺจาธิกรณสฺสฯ สมนุภาสนาทีนํ อุปฺปชฺชนกกิจฺจานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ ‘‘กิจฺจยนิทาน’’นฺติ วจนํฯ เอกปทโยชนาติ เอเกน ‘‘นิทาน’’นฺติ ปเทน โยชนาฯ สพฺพปทานีติ สพฺพานิ สมุทยาทีนิ ปทานิฯ

นวนฺนนฺติ ชาติวเสน ฉนฺนํ เหตูนํ นวสุ อนฺโตคธตฺตา ติกวเสเนตํ วุตฺตํฯ พฺยญฺชนมตฺตนฺติ เหตุปจฺจยวเสน พฺยญฺชนเมวฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตฺถาติ ตติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนฯ

[343] ทฺวาทส มูลานีติ เอตฺถ ทฺวาทสนฺนํ มูลานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกธอุปนาหยุคฬกาทีนี’’ติอาทิ ฯ เอตฺถ (วิภ. 833, 944) อาทิสทฺเทน มกฺขปฬาสยุคฬ อิสฺสามจฺฉริยยุคฬ มายาสาเฐยฺยยุคฬ ปาปิจฺฉมิจฺฉาทิฏฺฐิยุคฬ สนฺทิฏฺฐิปรามาสิอาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิยุคฬวเสน ปญฺจ ยุคฬานิ สงฺคณฺหาติฯ อชฺฌตฺตสนฺตานปฺปวตฺตานีติ นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเน ปวตฺตานิฯ

อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนํ สมุฏฺฐานภาวํ นิพฺพจเนน ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิฯ นฺติ อนุวาทาธิกรณํ, สมุฏฺฐาตีติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถ จ ‘‘เอเตสู’’ติ อิมินา อธิกรณภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอเตหี’’ติ อิมินา กรณภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาติ การเณนฯ อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺสฯ เอตานีติ อฏฺฐารสเภทกรวตฺถูนิฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสํ อธิกรณานํ สพฺเพสุ สมุฏฺฐาเนสุฯ

[344] เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนาติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตานีติ อธิกรณานิฯ เอกํสโตติ เอกํเสน, เอกโกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

สาวเสสาปตฺติ สมฺมติ วิย อนวเสสาปตฺติ น สมฺมตีติ โยชนาฯ กสฺมา น สมฺมตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ หีติ ยสฺมาฯ สาติ อนวเสสา อาปตฺติฯ ตโตติ อนวเสสาปตฺติโตฯ

เอตฺถ จ ‘‘น สกฺกา เทเสตุ’’นฺติ อิมินา เทสนาคามินิยา อภาวํ ทีเปติฯ ‘‘น สกฺกา…เป.… ปติฏฺฐาตุ’’นฺติ อิมินา วุฏฺฐานคามินิยา อภาวํ ทีเปติฯ

[349] ตโตติ นยโตฯ ยตฺถ สติวินโยติอาทิกา ฉ ยมกปุจฺฉาติ สมฺพนฺโธฯ ตาสนฺติ ปุจฺฉานํฯ ปกาสิโตติ ปากโฏฯ

[351] ทฺวินฺนมฺปิ สมถานนฺติ สมฺมุขาวินยสติวินยวเสน ทฺวินฺนมฺปิ สมถานํฯ ยสฺมาติ เยน การเณน น สกฺกาติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺตวฏฺฏีนํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตสนฺติ สมฺมุขาวินยสติวินยานํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยสฺมา กทลิกฺขนฺเธ ปตฺตวฏฺฏีนํ นานากรณํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺเสตุํ น สกฺกา วิย เตสํ นานากรณํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺเสตุํ น สกฺกาติฯ เตนาติ การเณนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิสฺสชฺชเนสุฯ

สตฺตสมถนิทานวณฺณนา

[352] อสฺสาติ สมฺมุขาวินยสฺสฯ ตตฺถาติ ‘‘นิทานนิทาโน’’ติ ปาเฐฯ อิทนฺติ สมฺมุขาจตุกฺกํฯ ลทฺธุปวาโทติ ลทฺโธ ปเรสํ อุปวาโท เยนาติ ลทฺธุปวาโท, ขีณาสโวฯ ยสฺส จาติ ยสฺส จ สนฺติเกติ สมฺพนฺโธฯ อุภินฺนนฺติ เทสกปฏิคฺคาหกานํ ทฺวินฺนํฯ

[353] นนุ ปุจฺฉายํ ‘‘สตฺตนฺนํ สมถาน’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา ปน วิสฺสชฺชนายํ สมฺมุขาวินยสฺส สมุฏฺฐานํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เอตฺถ กิญฺจาปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ปนสทฺโท ครหตฺโถฯ ตถา วุตฺตมฺปีติ โยชนาฯ กมฺมสงฺคหาภาเวนาติ กมฺเม สงฺคหสฺส อภาเวนฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ‘‘กมฺมสฺส กิริยา’’ติอาทิปาเฐฯ กมฺมํ กรียติ อิมายาติ กิริยา, ญตฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมสฺส กิริยาติ ญตฺติ เวทิตพฺพา’’ติฯ กริยเต ฐปิยเต กรณํฯ สยํ อุปคมิยเต อุปคมนํฯ อชฺเฌสเนน ปรํ อุปคมาปิยเต อชฺฌุปคมนํฯ อธิวาสิยเต อธิวาสนาฯ อปฺปฏิกฺโกสิยเต อปฏิกฺโกสนาฯ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กรณนฺติ ตสฺสาเยวา’’ติอาทิฯ เอตนฺติ กมฺมํฯ เมติ มยฺหํฯ