เหฏฺฐา วุตฺตสฺส ‘‘วิภตฺติมตฺตทสฺสเนเนว เจตํ วุตฺตํ, น สมเถหิ วูปสมนวเสนา’’ติ วจนสฺส อตฺถนยโต อญฺญํ อตฺถนยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ, ‘‘อิมาปิ วิภตฺติโย’’ติ ปทํ ‘‘นิสฺสายา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ ฯ นิสฺสาย อาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตาติ อาปตฺติโยฯ วุตฺตปฺปกาเรเหวาติ ตีหิ สมเถหีติ วุตฺตปกาเรเหวฯ ตํมูลิกานนฺติ เต เอว อุโปสถาทโย มูลเมตาสนฺติ ตํมูลิกา, ตาสํฯ อิมินา การิยูปจาเรน วุตฺตนยํ ทสฺเสติฯ ตา วิภตฺติโยติ อุโปสถาทิวิภตฺติโยฯ

ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา

[339] เอวํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ยทิทํ อาปตฺติปาราชิกํ นามาติ โยชนาฯ อาปตฺติปาราชิกนฺติ อาปตฺติสงฺขาตํ ปาราชิกํฯ ‘‘ปราชยมาปนฺโน’’ติ อิมินา สาสนโต ปุคฺคลํ ปราเชตีติ ปาราชิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ณฺยปจฺจโย เหตุกตฺวตฺถวาจโก, ยการสฺส กกาโรฯ จุโตติ จวโกฯ ปรทฺโธติ วิรทฺโธฯ ภฏฺโฐติ ปติโตฯ นิรงฺกโตติ สงฺฆมฺหา อปสาริโตฯ อนีหเต ตสฺมิํ ปุคฺคเลติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล สงฺฆมฺหา นีหริตฺวา น หริเต, อนปนีเตติ อตฺโถฯ ‘‘อุโปสถปวารณาทิเภโท’’ติ อิมินา สํวาสสรูปํ ทสฺเสติฯ พฺยญฺชเน อาทรมกตฺวา ‘‘เอตํ อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อยํ หีติ อยํ เอวํ วกฺขมาโนฯ เอตฺถาติ คาถายํฯ เตน ตสฺมาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา’’ติ ปเทน ‘‘เตนา’’ติ ปทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติฯ

เอตฺถาติ ทุติยคาถายํฯ อาทิมฺหิ เจว อิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺถาติ ปริวาสทานาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุฯ ‘‘สงฺโฆ’’ติอาทิวจนตฺโถ ติปทภินฺนาธิกรณพาหิรตฺถสมาโส โหติ, เจวสทฺทจสทฺเทหิ อาทิเสสปทานํ อุภยปทตฺถปธานภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ ปทํ การกานํ กิริยาเปกฺขตฺตา กิริยตฺถาย ปกฺขิตฺตํฯ อสฺสาติ อาปตฺติยา, อิมินา อญฺญปทํ ทสฺเสติฯ อิจฺฉิตพฺพตฺเถ อปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตนฺติปิ วทนฺติฯ ลหุกนโย ปเนสฯ อยํ ปเนตฺถ ครุกนโย – อาทิ จ เสโส จ อาทิเสสา, สงฺโฆ อาทิเสเสสุ อสฺสา อิจฺฉิตพฺโพติ สงฺฆาทิเสโสติฯ

อเนกํสิกตํ ปทนฺติ เอตฺถ ปทนฺติ สิกฺขาปทํฯ อเนกํเสน กตํ อเนกํสิกตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ อเนกํเสน กต’’นฺติฯ ยสฺมา กตํ, ตสฺมา อนิยโตติ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ อนิยเตฯ ยตฺถาติ สิกฺขาปเทฯ โสปีติ สิกฺขาปทธมฺโมปิฯ

อจฺจเยสูติ โทเสสุฯ เต หิ นิทฺโทสํ อติกฺกมฺม อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อจฺจยาติ วุจฺจนฺติฯ เตนาติ อจฺจเยนฯ ถูโลติ โอฬาริโกฯ ‘‘ถูลตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘เตเนต’’นฺติ เอตฺถ เตนสทฺทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติฯ อจฺจยสฺส ถูลตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ อาปตฺติธมฺมํฯ อิมาย คาถาย อญฺเญสํ ลหุกาปตฺตีนํ ถูโล อจฺจโย ถุลฺลจฺจโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ทฺเวภาเว สติ สํโยคปรตฺตา รสฺโส โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา เทเสตพฺพโต’’ติ อิมินา นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, อาปตฺติเทสนโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตมธิวจนํ, โส เอตสฺสตฺถีติ นิสฺสคฺคิยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

กุสลธมฺมสทฺเทน กุสลจิตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘กุสลธมฺมสงฺขาตํ กุสลจิตฺต’’นฺติฯ ‘‘กุสลจิตฺตํ ปาเตตี’’ติ อิมินา จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ ‘‘จิตฺตปาติย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ปทวิปริยายํ กตฺวา, ตการสฺส จ โลปํ กตฺวา ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโยฯ ณฺยปจฺจโย เหตุกตฺวตฺถวาจโกฯ นนุ ‘‘ปาเตติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติ อิมินาว ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ ปทสฺส นิพฺพจนํ สิทฺธํ, กสฺมา ปน ‘‘อปรชฺฌติ จิตฺตสมฺโมหนฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ ยสฺมา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

ปาฏิเทสนียาสุ นิพฺพจนเมว อทสฺเสตฺวา กสฺมา ‘‘ภิกฺขุ อญฺญาตโก สนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตคารยฺหภาวการณทสฺสนตฺถเมวา’’ติฯ ‘‘ปฏิเทเสตพฺพโต’’ติ อิมินา อญฺญาปตฺติเทสนานยโต ‘‘คารยฺห’’นฺติอาทินา ปฏิ วิสุํ วตฺวา เทเสตพฺพาติ ปาฏิเทสนียาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติฯ

ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ทุสทฺโท ทุฏฺฐุอตฺโถ จ วิรูปตฺโถ จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุฏฺฐุ กตํ, วิรูปํ วา กต’’นฺติฯ ตนฺติ กมฺมํฯ ตํ ปเนตนฺติ ทุกฺกฏํ, ขลิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ ทุกฺกฏสฺสฯ ตสฺสตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ หีติ วิตฺถาโรฯ ยํ ปาปนฺติ โยชนาฯ ยทีติ อถฯ ยทิสทฺโท หิ อถปริยาโยฯ อิทมฺปีติ อิทมฺปิ กมฺมํ, ปาปนฺติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ลปิต’’นฺติ อิมินา ทุราภฏฺฐนฺติ เอตฺถ ภาสธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติฯ ยนฺติ วจนํฯ กิญฺจ ภิยฺโยติ ตโต อติเรกํ กเถตพฺพวจนํ กิญฺจาติ อตฺโถฯ สํกิลิฏฺฐญฺจ ยํ ปทนฺติ เอตฺถ จกาโร ปิสทฺทตฺโถ ‘‘ปท’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ, ยํสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘สํกิลิฏฺฐํ ยสฺมา ตมฺปิ ปท’’นฺติฯ ตมฺปิ ปทนฺติ ตมฺปิ วจนํฯ ปทสทฺโท หิ วจนวาจโกฯ ตมฺปิ วจนํ ยสฺมา สํกิลิฏฺฐํ โหตีติ โยชนาฯ กถํ สํกิลิฏฺฐํ โหตีติ โยชนาฯ ‘‘ยสฺมา’’ติ ปเทน ยํสทฺโท การณตฺโถติ ทสฺเสติฯ นนฺติ ปทํฯ ‘‘เอตํ อิติ วุจฺจตี’’ติ สํวณฺเณตพฺพปทํฯ ‘‘ทุพฺภาสิตนฺติ เอตํ วุจฺจตี’’ติ สํวณฺณนาปทํฯ เอตนฺติ เอตํ ปทํ, เอตํ วจนนฺติ อตฺโถฯ

เอตฺถาติ เสขิยคาถายฯ อิทนฺติ อาปตฺตีนํ นิพฺพจนทีปกํ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สงฺคหิตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถ’’นฺติฯ

ตตฺถาติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติอาทิวจเนฯ เคหนฺติ ปกติเคหํฯ อิทํ ปน เคหนฺติ โยชนาฯ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘มูลาปตฺติญฺหี’’ติอาทิฯ ‘‘อวิวฏ’’นฺติ วตฺวา ตสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุจฺฉนฺน’’นฺติฯ วิวฏนฺติ อจฺฉนฺนํฯ นาติวสฺสนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘มูลาปตฺติญฺหี’’ติอาทิฯ วิวรนฺโต ภิกฺขุ นาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺฐาเสฯ ‘‘ตสฺมา’’ติ จ ‘‘เตนา’’ติ จ เยภุยฺเยน อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตน การเณนา’’ติฯ เอวญฺเจตํ วิวฏนฺติ เอวํ เอตํ ฉนฺนํ เจ วิวฏนฺติ โยชนาฯ

ปริปาติยมานานนฺติ อภิภูยมานานํฯ ‘‘รุกฺขาทิคหนํ อรญฺญ’’นฺติ อิมินา ปวนนฺติ ปทสฺส อรญฺญปริยายตํ ทสฺเสติฯ

คติสทฺทสฺส ภวเภทาทิอตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิสฺสรณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิสฺสรณํ โหตี’’ติฯ ตนฺติ ปวนํฯ เตติ มิคาฯ ‘‘อสฺสสนฺตี’’ติ ปเทน ‘‘ปสฺสสนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโต, อานาปานํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ อากาโสติ อชฏากาโสฯ ปกฺขีนนฺติ วิหงฺคมานํฯ ‘‘สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมาน’’นฺติ อิมินา ธมฺมานนฺติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโมเยว คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ‘‘วินาโสวา’’ติ อิมินา วิภวสทฺโท วินาสวาจโกติ ทสฺเสติฯ เตสนฺติ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํฯ คตีติ ปติฏฺฐาฯ กสฺมา วิภโว ธมฺมานํ คติ โหตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิฯ หีติ ยสฺมาฯ เตติ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมาฯ วินาสนฺติ วิภวํฯ สุจิรมฺปีติ อสีติวสฺสาทิกาลมฺปิฯ นิพฺพานํ อรหโต คตีติ สํวณฺเณตพฺพปทํฯ ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา อรหโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตู’’ติ อิมินา ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ ปทสฺส อิธ อธิปฺเปตนิพฺพานํ ทสฺเสติฯ คาถาย เต เต อตฺถา สํคเหตฺวา คณิยนฺติ เอตฺถาติ คาถาสงฺคณิกํฯ

อิติ ปฐมคาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

อธิกรณเภทํ

อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา

[340] อธิกรณเภเท เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว สมเถติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ สมถานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขาวินยญฺจ เยภุยฺยสิกญฺจา’’ติฯ ‘‘ปฏิเสเธตี’’ติ อิมินา อุกฺโกเฏตีติ เอตฺถ กุฏธาตุยา เฉทนตฺถํ อตฺถโต ทสฺเสติฯ เฉทนํ นาม อตฺถโต สมถปฏิเสธนนฺติ อตฺโถฯ

[341] ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ อกตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพาฯ อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุนฺนิหตํ, ปุน นิหนิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพาฯ