ปริวารวคฺคโยชนา

จูฬวคฺคขนฺธกสฺเสวํ , กตฺวาน โยชนานยํ;

อธุนา ปริวารสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํฯ

โสฬสมหาวาโร

ปญฺญตฺติวารโยชนา

เอวํ ทฺวาวีสติขนฺธกานํ สํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ‘‘ปริวาโร’’ติ สงฺคหมารูฬฺหสฺส วินยสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺโต อยมาจริโย ปฐมํ ตาว อนุสนฺธิทสฺสนมุเขน ปฏิญฺญํ กาตุกาโม อาห ‘‘วิสุทฺธปริวารสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิสุทฺธปริวารสฺสาติ วิสุทฺธาย จตุปริสาย ปริวาริตสฺส, อถวา วิสุทฺเธน จตุปริสสงฺขาเตน ปริวาเรน สมนฺนาคตสฺส ภควโตติ สมฺพนฺโธฯ ปริวาเร หิ วิสุทฺเธ เตน ปริวาริโต, ตํปริวาริโต วา ภควาปิ วิสุทฺโธเยว นาม โหติฯ อิมินา สํวณฺณิยมานสฺส ‘‘ปริวาโร’’ติ สงฺคหมารูฬฺหสฺส เทเสตพฺพธมฺมสฺส อนุรูเปน เทสกภูตสฺส ภควโต โถมนํ กตํ โหติฯ ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺสาติ สีลาทิธมฺมกฺขนฺธสงฺขาเตน สรีเรน สมนฺนาคตสฺส, อิมินา สํวณฺณิตานํ ขนฺธกานมนุรูเปน ภควโต โถมนํ กตํ โหติฯ ปกติ เหสาจริยานํ ยทิทํ เทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสกสฺส โถมนา (สารตฺถ. ฏี. 1.คนฺถารมฺภกถา; วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.1)ฯ อนนฺตราติ อนนฺตเร กาเลฯ

โยติ วินโยฯ ปุพฺพาคตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ วิภงฺคขนฺธเกสุ อาคตํฯ นยนฺติ สทฺทอตฺถวินิจฺฉยนยสงฺขาตํ สพฺพํ นยํฯ หิตฺวาติ จชิตฺวาฯ อนุตฺตานตฺถวณฺณนนฺติ อนุตฺตานานํ ปทานมตฺถวณฺณนํฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – วิสุทฺธปริวารสฺส ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺส ภควโต สาสเน ขนฺธกานมนนฺตรา ‘‘ปริวาโร’’ติ โย วินโย สงฺคหํ สมารูฬฺโห, ตสฺส วินยสฺส ปุพฺพาคตํ นยํ หิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติฯ

[1] ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตสฺส อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ โย ปริวารสงฺขาโต วินโย สํวณฺเณตพฺพภาเวน วุตฺโต, ตตฺถฯ สงฺเขปตฺโถติ สมาสตฺโถฯ ยํ เตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย โส’’ติฯ ตตฺถ โยติ อนิยม นิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘เตนา’’ติ นิยมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ โสติ ปทาลงฺกาโรฯ ทฺวีสุ หิ สพฺพนาเมสุ เยภุยฺเยน ปุพฺพเมว ปธานํ, ปจฺฉิมํ ปน วจนาลงฺการํฯ โย โส ภควา ปญฺญเปสีติ สมฺพนฺโธฯ จิรฏฺฐิติกตฺถนฺติ จิรํ ปญฺจวสฺสสหสฺสกาลํ ฐิติกตฺถาย, ‘‘ยาจิโต’’ติ จ ‘‘ปญฺญเปสี’’ติ จ สมฺพนฺโธฯ ธมฺมเสนาปตินา ยาจิโตติ สมฺพนฺโธฯ ยาจิโต หุตฺวา ปญฺญเปสีติ โยชนาฯ เตน ภควตา ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ กมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส ตสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘ปญฺญตฺติกาล’’นฺติ อิมินา ‘‘ชานตา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ทส อตฺถวเส’’ติ อิมินา ‘‘ปสฺสตา’’ติ ปทสฺส กมฺมํฯ

เอวํ กมฺมทสฺสเนน โยชนานยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กรณทสฺสเนน อปรมฺปิ โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ ‘‘ปุพฺเพนิวาสาทีหี’’ติอาทิสทฺเทน ทิพฺพจกฺขุสฺส วิสุํ คเหตพฺพตฺตา อิทฺธิวิธทิพฺพโสตปรจิตฺตวิชานนานิ คเหตพฺพานิฯ อิเมหิ ปเทหิ ‘‘ชานตา, ปสฺสตา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปญฺจนฺนํ โลกิยอภิญฺญานเมว กรณภาวํ ทสฺเสติฯ ตีหิ วิชฺชาหีติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยญาณสงฺขาตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิฯ ฉหิ วา ปน อภิญฺญาหีติ สห อาสวกฺขยญาเณน ปญฺจโลกิยาภิญฺญาสงฺขาตาหิ ฉหิ อภิญฺญาหิฯ

สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ตีสุ กาเลสุ, ปญฺจสุปิ เญยฺยธมฺเมสุฯ สมนฺตจกฺขุนาติ อนาวรณสพฺพญฺญุตญฺญาณสงฺขาเตน สมนฺตจกฺขุนาฯ ปญฺญายาติ สพฺพญฺญุตปญฺญายฯ ติโรกุฏฺฏาทีติ อาทิสทฺเทน ติโรปพฺพตาทโย สงฺคณฺหาติฯ มํสจกฺขุนาติ ปสาทจกฺขุนาฯ ปฏิเวธปญฺญายาติ มคฺคปญฺญายฯ เทสนาปญฺญายาติ สพฺพญฺญุตปญฺญายฯ สพฺพญฺญุตปญฺญาเยว หิ อตฺถโต เทสนาปญฺญา นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺสา ปญฺญาย เตชสาฯ อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยีติ (ธ. ส. อฏฺฐ. คนฺถารมฺภกถา 5)ฯ อิเมหิ ปเทหิ อวตฺถาวเสน วิสุํ วิสุํ ทฺวินฺนํ ปทานํ กรณสมฺภวํ ทสฺเสติฯ อรหตาติ อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนญฺจ อรหตฺตา อรหตาฯ สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เตน ภควตาติ สมฺพนฺโธฯ เกนาภตนฺติ ตํ ปฐมํ ปาราชิกํ เกน อาภตํ, อิติ สงฺเขปตฺโถติ โยชนาฯ

[2] ปุจฺฉาวิสชฺชเน ปน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ยํ เตน…เป.… ปาราชิกนฺติ อิทํ ปทํ ปจฺจุทฺธรณมตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธฯ ปติอุทฺธรณมตฺตเมว, น อตฺถทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ปเทสุฯ เอกา ปญฺญตฺตีติ เอกา ปฐมปญฺญตฺติฯ อนุปญฺญตฺติโยติ ปจฺฉา ฐปิตา ปญฺญตฺติโยฯ

เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘เอกา ปญฺญตฺติ, ทฺเว อนุปญฺญตฺติโย’’ติ วจนมตฺเตน วิสฺสชฺชิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตติยํ ปุจฺฉนฺติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติ ตสฺมิํ นตฺถีติ อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ ยสฺมา อญฺญตฺร นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถีติ โยชนาฯ ‘‘อนุปฺปนฺเน โทเส ปญฺญตฺตา’’ติ อิมินา อนุปฺปนฺเน โทเส ปญฺญเปตพฺพาติ อนุปฺปนฺนปญฺญตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สาติ อนุปฺปนฺนปญฺญตฺติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อญฺญตฺร นตฺถิ, ตสฺมาฯ สพฺพตฺถปญฺญตฺตีติ เอตฺถ สพฺพสฺมิํ ปเทเส ปญฺญตฺติ สพฺพตฺถปญฺญตฺตีติ อลุตฺตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มชฺฌิมเทเส เจวา’’ติอาทิฯ ‘‘มชฺฌิมเทเส เจว ปจฺจนฺติมชนปเทสุ จา’’ติ อิมินา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ

ปเทสปญฺญตฺติํ อปเนตฺวา สพฺพตฺถปญฺญตฺติํ ปาริเสสนเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธรปญฺจเมนา’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ วินยธรปญฺจเมนาติ อนุสฺสาวนาจริยปญฺจเมนฯ เอตฺเถวาติ มชฺฌิมเทเสเยวฯ เอเตหีติ จตูหิ สิกฺขาปเทหิฯ เสสานีติ จตูหิ สิกฺขาปเทหิ เสสานิฯ

สาธารณปญฺญตฺตีติ เอตฺถ สาธารณา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีนเมวาติ อาห ‘‘ภิกฺขูนญฺเจว ภิกฺขุนีนญฺจา’’ติฯ อิทํ ปนาติ ปฐมปาราชิกํ ปน, ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วินีตกถามตฺตเมวาติ วินีตวตฺถุปกาสกํ กถามตฺตเมวฯ ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํฯ พฺยญฺชนมตฺตเมวาติ ‘‘สาธารณา’’ติ จ ‘‘อุภโต’’ติ จ พฺยญฺชนมตฺตเมวฯ เอตฺถาติ สาธารณปญฺญตฺติอุภโตปญฺญตฺติปเทฯ

‘‘นิทาเน อนุปวิฏฺฐ’’นฺติ อิมินา ‘‘นิทาโนคธ’’นฺติ ปทสฺส สตฺตมีสมาสญฺจ โอคธสทฺทสฺส อนุปวิฏฺฐตฺถญฺจ ทสฺเสติฯ โอคาฬฺโห หุตฺวา ธรติ ติฏฺฐตีติ โอคธํฯ นนุ นิทาโนคเธ สติ ‘‘ปฐเมน อุทฺเทเสนา’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ทุติเยน อุทฺเทเสนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นิทาโนคธ’’นฺติฯ นิทานปริยาปนฺนมฺปิ สมานนฺติ นิทานปริยาปนฺนํ สมานมฺปีติ โยชนาฯ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว ทุติเย อุทฺเทเส ปริยาปนฺเนติ ทสฺเสติฯ ‘‘สีลวิปตฺติอาทีน’’นฺติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปฐมา หี’’ติอาทิฯ

ทฺวงฺคิเกนาติ กายจิตฺตสงฺขาเตน ทฺวงฺคิเกนฯ นนุ ‘‘เอเกน สมุฏฺฐาเนนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘กายโตเยวา’’ติ วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘กายโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺฐาตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ ‘‘เอเกน สมุฏฺฐาเนนา’’ติ วจเนฯ จิตฺตนฺติ เสวนจิตฺตํฯ อาปนฺโนสีติ ตฺวํ อาปนฺโน อสีติ โยชนาฯ อาม อาปนฺโนมฺหีติ อาม อหํ อาปนฺโน อมฺหีติ โยชนาฯ ตาวเทวาติ ตสฺมิํ ปฏิชานกฺขเณเยวฯ ตํ ปุคฺคลนฺติ ปาราชิกมาปนฺนํ ตํ ปุคฺคลํฯ ตปฺปจฺจยาติ ตสฺส ปาราชิกมาปนฺนสฺส การณาฯ ‘‘น กตเมน สมเถน สมฺมตี’’ติ ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ตนฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

วุตฺตมาติกา ปญฺญตฺตีติ วุตฺตมาติกาสงฺขาตา ปญฺญตฺติ วินโย นามาติ โยชนาฯ มาติกา หิ ยสฺมา ปญฺญปียติ สงฺเขเปน ฐปียติ, ปการํ ชานาเปติ วา, ตสฺมา ปญฺญตฺตีติ วุจฺจติฯ

‘‘ปทภาชนํ วุจฺจตี’’ติ อิมินา วิตฺถาเรน ภาชิยติ เอตายาติ วิภตฺตีติ ทสฺเสติฯ วีติกฺกโมติ กายวาจาวีติกฺกโมฯ โส หิ น สํวรติ กายวาจํ น ปิทหตีติ อสํวโรติ วุจฺจติฯ เยสํ วตฺตตีติ เอตฺถ วตฺตติกิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปิฏกญฺจ อฏฺฐกถา จา’’ติฯ ปคุณาติ วาจุคฺคตาฯ เตติ เต ปุคฺคลา, ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตสฺสาติ ปฐมปาราชิกสฺสฯ เกนาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา ธารณโปสนตฺเถสุ (ปาณินี 108 ธาตุปาเฐ) ธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน อานีต’’นฺติ ฯ ‘‘ปรมฺปราย อานีต’’นฺติ อิมินา ปรมฺปราภตนฺติ ปทสฺส ตติยาสมาสํ ทสฺเสติฯ อถวา ‘‘เกนาภต’’นฺติ ปุจฺฉาย อนุรูปํ ยการโลปวเสน วากฺยนฺติ ทสฺเสติฯ

[3] อุปาลิ ทาสโก เจวาติอาทิกา คาถาโย กิมตฺถํ เกหิ ฐปิตาติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ ตนฺติ ปรํ ปรํฯ ตตฺถาติ ตาสุ คาถาสุฯ ยนฺติ วจนํฯ อิมินา นเยนาติ ปฐมปาราชิกสฺส ปุจฺฉาวิสชฺชเน วุตฺเตน อิมินา นเยนฯ

อิติ มหาวิภงฺเค ปญฺญตฺติวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

กตาปตฺติวาราทิวณฺณนา

[157] อิโตติ ปญฺญตฺติวารโต, ปรํ วุตฺตา สตฺต วารา อุตฺตานตฺถา เอวาติ โยชนาฯ กตาปตฺติวาโรติ ‘‘กตาปตฺตี’’ติ ปเทน ลกฺขิโต วาโรฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ตทนนฺตโรติ เตสํ สตฺตนฺนํ วารานํ อนนฺตเร วุตฺโตฯ สมุจฺจยวาโรติ สํ เอกโต อาปตฺติวิปตฺติอาทโย อุจิยนฺติ สมฺปิณฺฑิยนฺติ เอตฺถาติ สมุจฺจโย, โสเยว วาโร สมุจฺจยวาโรฯ

[188] ตโตติ เตหิ อฏฺฐหิ วาเรหิ, ปรํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ปจฺจยวเสน วุตฺโต เอโก ปญฺญตฺติวาโรติ โยชนาฯ ปจฺจยวเสนาติ ปจฺจยสทฺทสฺส วเสนฯ ตสฺสาติ ปจฺจยสฺสฯ