อุปาลิปญฺหากถา

[351] เอกโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส สตฺตมฺยตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทีปกฺเข’’ติฯ ‘‘อนุนยนฺโต’’ติ อิมินา อนุสฺสาเวตีติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ อนุนยนฺโตติ ปุนปฺปุนํ นยนฺโตฯ สาวนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตุมฺหากํเยวา’’ติอาทิฯ อยํ อธมฺโม วา อยํ อวินโย วา อิทํ อสตฺถุสาสนํ วา ยทิ ภเวยฺยาติ โยชนาฯ ‘‘โพเธตี’’ติ อิมินา สาเวตีติ เอตฺถ สุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อนุสฺสาเวตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหตี’’ติ เอตฺถ อนุสฺสาวนกิริยา ปุพฺพภาเค ปวตฺตา, สลากคฺคาหกิริยา ปจฺฉาภาเคติ ทสฺเสติฯ

เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อนุสฺสาวนสลากคฺคาหมตฺเตนฯ น ปน สงฺโฆ ภินฺโน โหติ, อนุสฺสาเวตฺวา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ สงฺฆกมฺเม กเตเยว สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

เอตฺถ ฐตฺวา กสฺสจิ โจทกสฺส อนุโยโค สิยาติ โยชนาฯ กินฺติ สิยาติ อาห ‘‘เอวํ เทวทตฺโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวนฺติ ปกตตฺเต สงฺเฆ ภินฺเท สตีติ อตฺโถฯ กถนฺติ เกนากาเรนฯ ปุน กถนฺติ กสฺมา การณาฯ รญฺโญติ อชาตสตฺตุรญฺโญ, การิตกมฺมํฯ ‘‘ฆาตาปิตตฺตา’’ติ พิมฺพิสารราชานํ ฆาตาปิตตฺตาฯ ตตฺถาติ ‘‘ภิกฺขุ โข อุปาลี’’ติอาทิวจเน, ฐตฺวา ปริหารํ วทามาติ โยชนาฯ วิรทฺธตฺตาติ วิราธิตตฺตาฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโตฯ เอวญฺหีติ เอวเมวฯ ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ กุมาโร ปนาติ อชาตสตฺตุกุมาโร ปน, กตมตฺเตเยว น วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สงฺฆเภทโต ปุพฺเพ รุหิตุปฺปาทกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ ปจฺฉา อภพฺพภาโว โรปิโต, ตสฺมาฯ

เภทกรวตฺถูสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ธมฺมาธมฺมาทีนํ สุตฺตนฺตวินยปริยาเยน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สุตฺตนฺตเทสนาย, สุตฺตนฺตเทสนานยโตติ วุตฺตํ โหติฯ ตถาติ ตโต อญฺญถาฯ

ตตฺถาติ ทฺวีสุ ธมฺมาธมฺเมสุฯ เอวํ อมฺหากนฺติ เอวํ กริยมาเน อมฺหากํฯ เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน ธมฺมาธมฺมานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยปริยาเยน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปริยาเยน ปนา’’ติอาทิฯ ภูเตน วตฺถุนา กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ ‘‘อภูเตน วตฺถุนา’’ติ เอตฺถาปิฯ

เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ธมฺมาธมฺมทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิ ฯ ตตฺถ สุตฺตนฺตนเยน ราคาทโย วิเนตีติ วินโย, วินยนเยน กายํ วาจํ วิเนตีติ วินโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ

เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค’’ติ อิทํ วจนํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตนฺติ โยชนาฯ

เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิก’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘เทวสิก’’นฺติ ปทํ ‘‘สมาปชฺชนํ, โวโลกน’’นฺติ ตีสุเยว ปเทสุ โยเชตพฺพํฯ อฏฺฐุปฺปตฺติวเสนาติ การณุปฺปตฺติวเสนฯ การณญฺหิ อรติ ผลํ เอตสฺมาติ อตฺโถติ วุจฺจติ, อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺฐุปฺปตฺติ ตฺถการสฺส ฏฺฐการํ กตฺวา, อฏฺฐุปฺปตฺติยา วโส อฏฺฐุปฺปตฺติวโส, เตนฯ อิทํ ปทํ ‘‘สุตฺตนฺตเทสนา ชาตกกถา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํฯ อิทนฺติ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนาทิฯ อาจิณฺณนฺติ อา พนฺธิตํ, ปุนปฺปุนํ วา อุปจิตํ วฑฺฒิตํ, ปคุณํ วาฯ จาริยปกฺกมนนฺติ จาริยตฺถํ ปกฺกมนํฯ

เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปญฺญตฺตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิฯ ตํ ภาสิตาภาสิตทุกสทิสเมวฯ เอวํ ทฺวินฺนํ สุตฺตนฺตวินยปริยายานํ วเสน ปญฺจนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโตฯ

อาปตฺตานาปตฺติทุเก ‘‘น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ปาฐสฺส อนนฺตเร ปจฺฉิมวากฺเย ฐิโต อาทิสทฺโท อาเนตพฺโพฯ อิติ อาทินา นเยนาติ หิ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อิทํ ปทํ ปจฺฉิมวากฺเยปิ อนุวตฺเตตพฺพํฯ

ลหุกครุกทุเก ปญฺจาปตฺติกฺขนฺธาติ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตวเสน ปญฺจ อาปตฺติราสโยฯ ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติราสโยฯ

สาวเสสานาวเสสทุเก ฉ อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกาปตฺติโต อวเสสา ฉ อาปตฺติราสโยฯ

ทุฏฺฐุลฺลาทุฏฺฐุลฺลทุเก ลหุกครุกทุกสทิสเมวฯ อยํ ปน วิเสโส – ครุกาปตฺติ ทุฏฺฐุลฺลา นาม , ลหุกาปตฺติ อทุฏฺฐุลฺลา นามาติ เอวํ วินยปริยายวเสเนว จตุนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโตฯ

เอตฺถาติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตี’’ติอาทิวจเนฯ จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํฯ กโรนฺเตหิ เหตุภูเตหิ, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ

ตตฺถาติ ‘‘เต อิเมหี’’ติอาทิวจเนฯ อปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ กสธาตุสฺส คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสํ อากฑฺฒนฺตี’’ติฯ วิชเฏนฺตีติ วิชฏํ กโรนฺติ, วิสุํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ เอกมนฺตํ อุสฺสาเทนฺตีติ เอกสฺมิํ อนฺเต อุสฺสทํ กโรนฺติฯ อวปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อุปสคฺคานํ วเสน อติวิยตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห ‘‘อติ วิย อากฑฺฒนฺตี’’ติฯ

อติวิยตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา วิสํสฏฺฐาว โหนฺติ, เอวํ กโรนฺตี’’ติฯ ยถาติ เยนากาเรน กริยมาเนติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วิสุ’’นฺติ อิมินา อาเวณิสทฺโท ‘‘วิสุ’’นฺติอตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติฯ วตฺถูสูติ เภทกรวตฺถูสุฯ อิมํ คณฺหถาติ อิมํ วาทํ คณฺหถฯ วิสุนฺติ อาเวณิํฯ อิมสฺมิํ ขนฺธเก วุตฺตวจนํ ปริวารปาฬิยา สํสนฺเทนฺโต อาห ‘‘ปริวาเร ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปญฺจหิ อากาเรหีติ ‘‘กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. 458) เอวํ ปญฺจหิ การเณหิฯ ตสฺสาติ ปริวาเร วุตฺตวจนสฺสฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก, วุตฺเตน อิมินา สงฺฆเภทลกฺขเณนาติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถโต นานากรณํ นตฺถี’’ติ อิมินา สทฺทโต นานากรณํ อตฺถีติ ทีเปติฯ อสฺสาติ สงฺฆเภทลกฺขณสฺสฯ ตํ ปน นานากรณาภาวนฺติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอวฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเกฯ

อิติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ

8. วตฺตกฺขนฺธกํ