ตตฺถ ยสฺมา ปน วุจฺจติ, ตสฺมา เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ โยชนา ฯ วิภโวติ ปาปํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ นนุ ปาฬิยํ ‘‘วิภโว’’ติ นตฺถิ, ‘‘อภโว’’ติ เอว อตฺถิ, อถ กสฺมา ‘‘วิภโวติ อภโว’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภโวติ จ อภโวติ จ อตฺถโต เอกเมวา’’ติฯ อิมินา สทฺทโตเยว นานนฺติ ทสฺเสติฯ ยา เอสา ภวาภวตา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อเนกปฺปการา’’ติ อิมินา อิติสทฺทสฺส ปการตฺถํ ทสฺเสติฯ จตูหิปิ มคฺเคหิ วีติวตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ ขีณาสวสฺสฯ

[333] อหิเมขลิกาติ เมขลา วิย เมขลิกา, อหิเมว เมขลิกา อหิเมขลิกาฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหิํ กฏิยํ พนฺธิตฺวา’’ติฯ

[334] สมฺมนฺนตีติ เอตฺถ ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ จุราทิคณิกธาตุวเสน วตฺตพฺเพ ทิวาทิคณิกธาตุวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาเนตี’’ติฯ อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโยฯ สมฺมาเนตีติ สมฺมานํ กโรติฯ ยนฺติ กมฺมํฯ โสติ สตฺถาฯ อิมินา ยํ ตุโมติ เอตฺถ ตุโมติ รุฬฺหีสทฺโท อิธ ‘‘โส’’ติ สพฺพนามสทฺเทน สทิสตฺโถติ ทสฺเสติฯ

ปกาสนียกมฺมาทิกถา

[336] ‘‘เขฬสทิสา’’ติ อิมินา มิจฺฉาชีเวน อุปฺปนฺนปจฺจยานํ สทิสูปจาเรน เขฬภาวํ ทสฺเสติฯ ตสฺมา เขฬา วิยาติ เขโฬ, มิจฺฉาชีวปจฺจยา, เขเฬ อสติ ภกฺขติ อชฺโฌหรตีติ เขฬาสโกติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ เอตรหิ ปาฬิยํ, อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘เขฬาปกสฺสา’’ติ โอฏฺฐเชน ปฐมกฺขเรน ปาโฐ อตฺถิฯ

[340] ปตฺถทฺเธนาติ เอตฺถ ภูโส ถทฺโธ ปตฺถทฺโธ, พาฬฺหถทฺโธติ อตฺโถฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นิจฺจเลนา’’ติฯ โปตฺถกรูปสทิเสนาติ เอตฺถ โปตฺถกรูปํ นาม วตฺถทนฺตาทิมยํ, เตน สทิโส โปตฺถกรูปสทิโส, เตนฯ

[342] ราชญาตกา นามาติ เอตฺถ รญฺญา ชานิยนฺติ ‘‘อมฺหากํ ครู’’ติ ราชญาตา, เตเยว ราชญาตกาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตทตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชา อมฺเห ชานาตี’’ติอาทิฯ ปหฏฺฐกณฺณวาโลติ ปหฏฺโฐ กณฺโณ จ วาโล จ เอตสฺสาติ ปหฏฺฐกณฺณวาโลฯ พนฺธนิจฺจเลติ รชฺชุวลฺลีหิ พนฺโธ วิย นิจฺจเล, ปหฏฺฐกณฺณวาเลติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อภิธาวี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ

ทุกฺขญฺหิ กุญฺชร นาคมาสโทติ เอตฺถ กุญฺชรสทฺทสฺส อามนฺตนปทภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘โภ กุญฺชรา’’ติฯ นาคสทฺทสฺส อหินาคหตฺถินาเคสุ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘พุทฺธนาค’’นฺติฯ อาสโทติ ปทสฺส อาโกเธน สทนํ อุปคมนํ อาสโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วธกจิตฺเตน อุปคมนํ นามา’’ติฯ ทุกฺขนฺติ เอตรหิ จ อายติญฺจ ทุกฺขการณํฯ ทุกฺขํ หีติ หิสทฺโท ปทปูรณมตฺตํ, อถ วา ทุกฺขเมวาติ อตฺโถฯ ‘‘พุทฺธนาคํ ฆาตกสฺสา’’ติ อิมินา นาคํ หนตีติ นาคหโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

ปฏิกุฏิโยว โอสกฺกีติ เอตฺถ ตถาคตสฺส ปฏิมุขํ กุเฏน คมนเมตสฺสาติ ปฏิกุฏิโย, ปฏิกุฏิโย เอว หุตฺวา โอสกฺกีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคตาภิมุโขเยว ปิฏฺฐิเมหิ ปาเทหิ โอสกฺกี’’ติฯ ‘‘น ชานาตี’’ติ อิมินา ลกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ ธาตุปาเฐสุ (ปาณินี 1539 สทฺทนีติธาตุมาลายํ 18 ทการนฺตธาตุ) วุตฺเตสุ อตฺเถสุ อิธ ทสฺสนตฺโถติ ทสฺเสติฯ น ลกฺขิตพฺโพติ อญฺเญหิ สปฺปุริเสหิ น ลกฺขิตพฺโพติ อตฺโถฯ เอตฺถ ณฺยปจฺจโย กตฺตุกมฺเมสุ โหติ, ยการสฺส กการํ กตฺวา อลกฺขิโกติ วุตฺตํฯ

[343] ‘‘ภุญฺชิตพฺพโภชน’’นฺติ อิมินา ติกโภชนนฺติ เอตฺถ ยุปจฺจยสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ ตนฺติ ติกโภชนํฯ

ยถาธมฺโมติ ‘‘คณโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. 209) วุตฺตาย มาติกาวิภงฺคปาฬิยา อนุรูปํ ฯ ปญฺจวตฺถุยาจนกถาติ ปญฺจ วตฺถูนิ ยาจนสฺส กถาฯ อายุกปฺปนฺติ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺโป นาม เอโก อนฺตรกปฺโปติ ชินาลงฺการฏีกาทีสุ (มิ. ป. 4.1.3; กถา. อฏฺฐ. 654-657; อิติวุ. อฏฺฐ. 18; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.343; อ. นิ. ฏี. 3.662) วุตฺโตฯ ‘‘เอโก อสงฺเขฺยยฺยกปฺโป’’ติ สมฺโมหวิโนทนาทีสุ (วิภ. อฏฺฐ. 809; ม. นิ. อฏฺฐ. 3.128; วิ. วิ. ฏี. 1.410; วชิร. ฏี. ปาราชิกณฺฑ 410) วุตฺโตฯ เสฏฺฐํ ปุญฺญนฺติ มหนฺตํ ปุญฺญํฯ อิมินา พฺรหํ ปุญฺญนฺติ พฺรหสทฺโท มหนฺตตฺโถติ ทสฺเสติฯ พฺรห วุทฺธิยนฺติ ธาตุปาเฐสุ (ปาณินี 735; สทฺทนีติธาตุมาลายํ 16 หการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา พฺรหสทฺโท มหนฺตวาจโก โหติฯ พฺรหธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหา’’ติปิ, มปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมา’’ติปิ ปาโฐ อตฺถิฯ อายุกปฺปเมวาติ สคฺเคสุ อายุกปฺปเมวฯ

สงฺฆเภทกถา

[344] โสติ เทวทตฺโต, คโต กิราติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺเถวาติ วิหารสีมายเมวฯ อาเวณิกนฺติ ภิกฺขุสงฺฆโต อาเวณิกํฯ

[345] อาคิลายตีติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ, คิเลธาตุ พาธนตฺโถติ อาห ‘‘เวทนาภิภูตา พาธตี’’ติฯ ตนฺติ ปิฏฺฐิํฯ ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสิตฺวา เทสยติ เอตายาติ อาเทสนา, สา เอว ปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํฯ อนุสาสติ เอตายาติ อนุสาสนี, อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมฺปิ เต’’ติอาทิฯ

[346] มมานุกฺรุพฺพนฺติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺโค อนุกิริยตฺโถ กรธาตุ อนฺตปจฺจโย คจฺฉนฺตาทิคโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มมานุกิริยํ กุรุมาโน’’ติฯ ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ อิมินา กปโณติ เอตฺถ กปธาตุ หิํสนตฺโถติ ทสฺเสติฯ มหาวราหสฺสาติ วราหสทฺทสฺส สูกรตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มหานาคสฺสา’’ติฯ