อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา

[321] เอตานีติ ครุภณฺฑานิฯ ตตฺถาติ ราสิวเสน ปญฺจสุ สรูปวเสน ปญฺจวีสติยา ครุภณฺเฑสุฯ อาคนฺตฺวา, อาภุโส วา รมนฺติ เอตฺถาติ อาราโมฯ เตสํเยวาติ ปุปฺผารามผลารามานเมวฯ ‘‘ฐปิโตกาโส’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส ภูมิเภทตฺถํ ทสฺเสติฯ วสติ อาราโม ปติฏฺฐหติ เอตฺถาติ อารามวตฺถุฯ เตสุ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นวภูมิภาคโต อญฺญสฺส โปราณภูมิภาคสฺสปิ อารามวตฺถุภาวํ วิกปฺเปติฯ วิเสเสน จตุอิริยาปเถ หรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโรฯ ตสฺสาติ วิหารสฺสฯ จตุนฺนํ มญฺจานนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํฯ อญฺญตโร มญฺโจ นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ‘‘โลเหน กตา กุมฺภี’’ติ อิมินา โลหกุมฺภีติ เอตฺถ มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา โลเหน กตํ ภาณกํ, โลเหน กโต วารโก, โลเหน กตํ กฏาหนฺติ อตฺถํ อติทิสติฯ เอตฺถาติ ภาณกวารกกฏาเหสุฯ อรญฺชโรติ อติมหนฺตตฺตา อรํ ขิปฺปํ ชรติ วินาเสตีติ อรญฺชโรฯ อถ วา ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรญฺชโร ลการานํ รกาเร กตฺวาฯ

คาถาวเสน นิคมนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เอวํ ปกาสยีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว ครุภณฺฑานิ ทฺวิสงฺคหานิ โหนฺติ, ตติยํ ครุภณฺฑํ จตุสงฺคหํ โหติ, จตุตฺถํ ครุภณฺฑํ นวโกฏฺฐาสํ โหติ, ปญฺจมํ ครุภณฺฑํ อฏฺฐเภทนํ โหติ, อิติ อิมินา ปกาเรน ปญฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปญฺจหิ ราสีหิ ปญฺจวีสวิธํ ครุภณฺฑํ ปกาสยีติ โยชนาฯ

ตตฺราติ ครุภณฺเฑฯ หีติ วิตฺถาโรฯ สพฺพมฺปิ อิทํ ครุภณฺฑํ อวิสฺสชฺชิยนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ ปริวาเร ปน อาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺจ ราสโย มเหสินา วุตฺตาติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปริวาเรฯ

ตตฺราติ ‘‘ปริวตฺตนวเสนา’’ติ วจเนฯ อิทํ ครุภณฺฑํ อุปเนตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ นิจฺจํ ติฏฺฐนฺตีติ ถาวรา, ฐาธาตุ วรปจฺจโย, ฐาการสฺส ถากาโรฯ อิมินา อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ คเหตพฺพานิฯ อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคียตฺตา ครุ อลหุกํ ภณฺฑํ ครุภณฺฑํฯ อิมินา มญฺจาทีนิ เอกวีสติ ครุภณฺฑานิ คเหตพฺพานิฯ ถาวเรติ อาธาเร ภุมฺมํ, ปริยาปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ถาวเรสูติ หิ อตฺโถ, เขตฺตนฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ขิปติ ปุพฺพณฺณพีชเมตฺถาติ เขตฺตํฯ วสติ อปรณฺณพีชํ ปติฏฺฐาติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ตเล ภูมิภาเค เอกโต วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา ฐาเนหิ อาวรณํ กรียติ เอตฺถาติ ตฬาโก, สโรฯ กสฺสกานํ มเตน กตฺตพฺพาติ มาติกาฯ อาราเมน ปริวตฺเตตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ กานิ ปริวตฺเตตุนฺติ อาห ‘‘อิมานิ จตฺตาริปี’’ติฯ ปิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑโนฯ

ตตฺราติ ‘‘ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจเนฯ ทูเรติ สงฺฆารามโต ทูรฏฺฐาเนฯ ยมฺปีติ นาฬิเกรผลมฺปิฯ หรนฺตีติ สงฺฆสฺส หรนฺติฯ อญฺเญสนฺติ สงฺฆโต อญฺเญสํ มนุสฺสานนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตติ มนุสฺสาฯ สงฺเฆน สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ รุจฺจตีติ สงฺฆสฺสาราเมน มนุสฺสานมารามํ, มนุสฺสานมาราเมน วา สงฺฆสฺสารามํ ปริวตฺเตตุํ รุจียติ อิจฺฉียติฯ ภิกฺขูนํ อาราโมติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ มนุสฺสานมาราโมฯ ขุทฺทโกติ สงฺฆารามโต ขุทฺทโกฯ อายนฺติ อยติ อายสามิโก ธเนน วฑฺฒิํ คจฺฉติ อเนนาติ อาโย, ตํฯ สมกเมวาติ สมปฺปมาณเมว, อายํ สเจ เทตีติ สมฺพนฺโธฯ ปมาณตฺเถ กปจฺจโยฯ มนุสฺสานํ รุกฺขาติ สมฺพนฺโธฯ อติเรกํ สงฺฆสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธฯ ชานาเปตฺวาติ ‘‘สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ (ม. นิ. 3.376) สงฺฆสฺส ทินฺนทานสฺส อานิสํสํ มนุสฺสานํ ชานาเปตฺวาฯ ผลธาริโน โหนฺติ นนูติ โยชนาฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ เอเตเนว นเยนาติ เยน นเยน อาราโม อาราเมน ปริวตฺเตตพฺโพ, เอเตเนว นเยนฯ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามวตฺถุนา จาติ โยชนาฯ อาราม อารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ

อุโภปีติ เคหปาสาทวเสน อุโภปิฯ ตตฺถาติ เคเหฯ อิทํ ปนาติ ปาสาทสงฺขาตํ เคหํ, มนุสฺสานํ เคหนฺติ สมฺพนฺโธฯ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวตฺถุนา จาติ โยชนาฯ วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ

ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตเน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปํสฺวาคารเกสูติ ปํสุกีฬนตฺถาย กเตสุ อคารเกสุฯ กปฺปิยมญฺจาติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ กปฺปิยา สุวณฺณรชตาทีหิ อกตา มญฺจาฯ วิหารสฺส ปน สุวณฺณรชตมยาทิกาปิ กปฺปิยา มญฺจา ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ พหิสีมายาติ อุปจารสีมโต พหิฯ ตตฺถาติ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺฐาเนฯ ตตฺถาติ ตสฺส ภิกฺขุโน วสนฏฺฐาเนฯ ‘‘มหคฺเฆนา’’ติ วุตฺตวจนํ นิยเมนฺโต อาห ‘‘สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา’’ติฯ มญฺจสตนฺติ มญฺจพหุํฯ เอเตสุปีติ ปีฐภิสิพิพฺโพหเนสุปิฯ ตตฺถาติ ปีฐภิสิพิพฺโพหเนสุฯ กปฺปิยํ ปีฐาทีติ สมฺพนฺโธฯ อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ กปฺปิเยน วา มหคฺฆกปฺปิเยน วา ปริวตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วุตฺตวตฺถูนี’’ติ ปทํ ‘‘ปริวตฺเตตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘คเหตพฺพานี’’ติ ปเท วุตฺตกมฺมํ, ปุพฺพาปราเปกฺขปทํฯ

ปสตมตฺตอุทกคณฺหกานิปีติ เอตฺถ ปสโต นาม กุญฺจิตปาณิฯ สีหฬทีเปติ สีหํ ลาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ ลการสฺส ฬการํ กตฺวา, สีหพาหุนามโก ราชา, ตสฺส ปุตฺตตฺตา วิชยกุมาโรปิ สีหโฬ นาม, เตน อาทิมฺหิ นิวาสภาเวน คหิตตฺตา ทีโป สีหฬทีโป นาม, ตสฺมิํฯ ปาทํ คณฺหาตีติ ปาทคณฺหโน, โสเยว ปาทคณฺหนโกฯ ปาโท นามาติ ‘‘ปาทคณฺหนโก’’ติ เอตฺถ ปาโท นามฯ โย โลหวารโก มคธนาฬิยา ปญฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, โส โลหวารโก ปาโท นามาติ โยชนาฯ อิมินา ปมาณสฺส นามํ ปมาณวนฺเต อุปจารโต โวหารนยํ ทสฺเสติฯ ตโตติ ปญฺจนาฬิมตฺตคณฺหนกวารกโตฯ อิมานีติ โลหกุมฺภีอาทีนิฯ

ภิงฺคาร …เป.… กฏจฺฉุอาทีนีติ ภิงฺคาโร จ ปฏิคฺคโห จ อุฬุงฺโก จ ทพฺพิ จ กฏจฺฉุ จ ปาติ จ ตฏฺฏโก จ สรโก จ สมุคฺโค จ องฺคารกปลฺโล จ ธูมกฏจฺฉุ จ ภิงฺคาร…เป.… ธูมกฏจฺฉุโย, ตา อาทิ เยสํ ตานีติ ภิงฺคาร…เป.… กฏจฺฉุอาทีนิฯ อาทิสทฺเทน อญฺญานิ อุปกรณานิ คเหตพฺพานิฯ ภาชนียานีติ ภาเชตพฺพานิฯ กํสโลหาทีติอาทิสทฺเทน วฏฺฏโลหํ สงฺคณฺหาติฯ วฏฺฏโลหํ นาม ปีตโลหํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ปาริหาริยนฺติ สงฺฆิกปริโภคํ ปริหริตฺวา อปเนตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภุญฺชนํ, ‘‘อตฺตสนฺตก’’นฺติ วา ปริคฺคเหน หริตฺวา ภุญฺชนํ น วฏฺฏติฯ คิหิวิกฏนีหาเรเนวาติ ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ อภินีหาเรเนวฯ

อญฺญสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ ปริยาปนฺนา อญฺชนีติ โยชนาฯ อถ วา กปฺปิยโลหภณฺเฑติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อญฺชนี’’ติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ สูจีติ จีวราทิสิพฺพนกา สูจิฯ ปณฺณสูจีติ ปณฺเณ ลิขนา สูจิฯ อญฺญมฺปีติ อญฺชนิอาทิโต อญฺญมฺปิฯ ธูมเนตฺตญฺจ ผาลญฺจ ทีปรุกฺโข จ ทีปกปลฺลโก จ โอลมฺพกทีโป จ ธูมเนตฺต…เป.… โอลมฺพกทีปาฯ อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตสงฺขาตานิ รูปานิ เอเตสุ อตฺถีติ อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิฯ ธูมเนตฺต…เป.… โอลมฺพกทีปา จ เต อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ เจติ ธูมเนตฺต…เป.… รูปกานิ, วิเสสนปรนิปาโตฯ ตานิ วา อญฺญานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ โลหภณฺฑานีติ สมฺพนฺโธฯ โลหขิลกนฺติ โลหมยํ อาณิํฯ ปริหริตฺวาติ ‘‘อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ ปริคฺคเหน หริตฺวา, สงฺฆิกปริโภคคิหิวิกฏานิ วา อปเนตฺวาฯ ขีรปาสาณมยานีติ ขีรวณฺเณน ปาสาเณน กตานิฯ

สุวณฺณญฺจ รชตญฺจ หารกูฏญฺจ ชาติผลิกญฺจ สุวณฺณ…เป.… ชาติผลิกานิ, เตหิ กตานิ ภาชนานิ สุวณฺณ…เป.… ภาชนานิฯ สพฺพนฺติ สุวณฺณรชตาทิสพฺพํฯ วฏฺฏตีติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ วฏฺฏติฯ

วาสิอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, นิทฺธารเณ วา ภุมฺมํฯ ยาย วาสิยา น สกฺกาติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ วาสิโตฯ มหตฺตรีสทฺโท มหนฺตปริยาโย อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกฯ มหตฺตรี วาสีติ สมฺพนฺโธฯ เวชฺชานนฺติ ภิสกฺกานํฯ สิราเวธนผรสุปีติ ปิสทฺเทน ตโต มหนฺตํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ ยา ปน กุฐารี อาวุธสงฺเขเปน กตาติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา อาวุธสงฺเขเปน กตา ยา ปน กุฐารี อตฺถีติ โยชนาฯ อนามาสาติ อนามสิตพฺพา, อนามาสารหาติ อตฺโถฯ จตุรงฺคุลมตฺโตปีติ ปิสทฺโท ตโต อธิโก ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ นิขณิตฺวา ขาทตีติ นิขาทนํฯ จตุรสฺสํ มุขเมตสฺสาติ จตุรสฺสมุขํฯ โทณิสทิสํ มุขเมตสฺสาติ โทณิมุขํฯ สมฺมุญฺจนิทณฺฑเวธนมฺปิ นิขาทนํ ทณฺฑพทฺธํ โหติ เจติ โยชนาฯ ทณฺเฑน พนฺธิตพฺพนฺติ ทณฺฑพทฺธํ, ทณฺฑํ พทฺธเมตสฺสาติ วา ทณฺฑพทฺธํฯ ‘‘อทณฺฑก’’นฺติ วตฺวา ตสฺเสวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ผลมตฺตเมวา’’ติฯ นตฺถิ ทณฺฑเมตสฺสาติ อทณฺฑกํฯ ยนฺติ นิขาทนํฯ ปริหริตุนฺติ ปุคฺคลิกภาเวน ปริคฺคเหตฺวา หริตุํ, สงฺฆิกภาวํ อปเนตุํ วาฯ สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ ลกฺขณหารนเยน สมานกิจฺจภาวโตฯ สิขรนฺติ เยน ปริพฺภมิตฺวา ฉินฺทนฺติ, เยหิ มนุสฺเสหิ ทินฺนานีติ สมฺพนฺโธฯ เตติ มนุสฺสา, วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ โนติ อมฺหากํฯ ปากติเกติ ปกติยา ฐิเต, ยถา ปฐมํ ฐิตา โหนฺติ, ตถา กริสฺสามาติ อตฺโถฯ สเจ อาหรนฺตีติ สเจ อายาจนํ อกตฺวา หรนฺติฯ อนาหรนฺตาปีติ ปุน อนาหรนฺตาปิฯ

กมฺมาโร จ ตฏฺฏกาโร จ จุนฺทกาโร จ นฬกาโร จ มณิกาโร จ ปตฺตพนฺธโก จ กมฺมาร…เป.… ปตฺตพนฺธกา, เตสํฯ อธิกรณี จ มุฏฺฐิโก จ สณฺฑาโส จ ตุลา จ อธิกรณิ…เป.… ตุลาฯ สงฺเฆ ทินฺนกาลโตติ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโตฯ ติปุํ ฉินฺทติ อเนนาติ ติปุจฺเฉทนํ, ตเมว สตฺถกํ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํฯ

มหากตฺตริญฺจ มหาสณฺฑาสญฺจ มหาปิปฺผิลิกญฺจ ฐเปตฺวาติ โยชนาฯ กสฺมา ฐปิตานีติ อาห ‘‘มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานี’’ติฯ ตตฺถ ยสฺมา มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานิ, ตสฺมา ‘‘ฐเปตฺวา มหากตฺตริ’’นฺติ อาทิ มยา วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

วลฺลิอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ เวตฺตวลฺลิอาทิกาติ เวตฺตสงฺขาตวลฺลิอาทิกาฯ อฑฺฒพหุปฺปมาณาติ เอตฺถ –

‘‘พฺยาโม สหกรา พาหุ, ทฺเวปสฺสทฺวยวิตฺถตา’’ติฯ –

อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ 269 คาถายํ) วุตฺตตฺตา พาหุ นาม อิธ พฺยาโมว อธิปฺเปโตฯ ตสฺมา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ วิตฺถตานํ พฺยามสงฺขาตานํ สหกรานํ ทฺวินฺนํ พาหูนํ อฑฺโฒติ อฑฺฒพาหุ, ตสฺส ปมาณเมตสฺสาติ อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ทีฆโต ทฺวิหตฺถา วลฺลีติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถชาตกาติ ติสฺสํ สงฺฆสฺส ภูมิยํ ชาตกาฯ รกฺขิตโคปิตาติ สงฺเฆน สยํ รกฺขิตา, ปเรหิ โคปิตาฯ อิมินา อรกฺขิตอโคปิตา ครุภณฺฑํ น โหตีติ ทสฺเสติฯ สาติ วลฺลิฯ อติเรกา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปเนตุนฺติ ตํ วลฺลิํ อุปเนตุํฯ สุตฺตญฺจ มกจิวากญฺจ นาฬิเกรหีรญฺจ จมฺมญฺจ สุตฺต…เป.… จมฺมานิ, เตหิ กตา สุตฺต…เป.… จมฺมมยาฯ รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ติวฏฺฏาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ สุตฺตญฺจ อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนา มกจิวากนาฬิเกรหีรา จาติ โยชนาฯ

โย โกจิ เวฬูติ สมฺพนฺโธฯ โสปีติ เวฬุปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ปิสทฺเทน วลฺลิํ อเปกฺขติฯ อิทเมตฺถาติ อิทํ สพฺพํ เอตฺถ เวฬุมฺหิ, เวฬูสุ วา อิทนฺติ สมฺพนฺโธฯ สมกํ วาติ คหิตเวฬุนา สมปฺปมาณํ วาฯ อติเรกํ วาติ ตโต อติเรกํ วาฯ ตํอคฺฆนกนฺติ ตสฺส เวฬุโน อคฺฆนารหํฯ ผาติกมฺมนฺติ วฑฺฒิกมฺมํฯ ตตฺเถวาติ คณฺหนฏฺฐาเนวฯ คมนกาเลติ คณฺหนฏฺฐานโต อญฺญตฺถ คมนกาเลฯ ‘‘ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา สยํ วา อาคนฺตฺวา ทาตพฺโพติ อตฺโถปิ ลกฺขณหารนเยน คเหตพฺโพ สมานกิจฺจตฺตาฯ

มุญฺชปพฺพชสทฺเทน มุญฺชปพฺพชติณานํ ปาฬิยํ วิสุํ คหิตตฺตา ติณสทฺเทน ตานิ ฐเปตฺวา ปาริเสสญาเยน อวเสสติณเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุญฺชํ ปพฺพชญฺจ ฐเปตฺวา’’ติอาทิฯ สมานผลตฺตา ลกฺขณหารนเยน ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเน, อิตีติ เอวํฯ ติณญฺจ ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถชาตกํ วาติ ตสฺมิํ สงฺฆาราเม ชาตกํ วาฯ พหาราเมติ สงฺฆารามโต พหิฯ ตมฺปีติ ติณมฺปิฯ ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬู อเปกฺขติฯ อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปีติ ทีฆโต อฏฺฐงฺคุลปมาโณปิ ฯ ริตฺตโปตฺถโกติ อลิขิตตฺตา ตุจฺโฉ มกจิวตฺถาทิโกปิ ปณฺณมโยปิ โปตฺถโกฯ อิทญฺจ ปณฺณปสงฺเคน วุตฺตํฯ

ปญฺจวณฺณา วาติ นีลปีตโลหิโตทาตมญฺชิฏฺฐวเสน ปญฺจวณฺณนา วาฯ ตมฺปีติ มตฺติกมฺปิฯ ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬุติณานิ อเปกฺขติฯ

ทารุภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ รกฺขิตโคปิโต โย โกจิ ทารุภณฺฑโก อตฺถีติ โยชนาฯ มหาอฏฺฐกถายํ ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺราติ มหาอฏฺฐกถายํ, ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ ปาฬิยํ วาฯ อิเมสูติ อาสนฺทิกาทีสุฯ เอตฺถาติ ปีเฐสุ, ปลาลปีเฐนาติ สมฺพนฺโธฯ พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธนฺติ พฺยคฺฆจมฺเมน อวนทฺธํฯ วาฬรูปปริกฺขิตฺตนฺติ วาฬรูเปหิ ปริวาริตํฯ รตนปริสิพฺพิตนฺติ รตนสุตฺเตน สมนฺตโต สิพฺพิตํฯ

เอเตสุปีติ วงฺกผลกาทีสุปิฯ ‘‘สงฺขถาลกํ ปน ภาชนีย’’นฺติ ปาฐสฺสานนฺตรํ ‘‘ตถา’’ติ ปาโฐ อตฺถิ, โส เอตฺถ น ยุชฺชติ, ปรโต ปน ‘‘เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมวา’’ติ ปาฐสฺสานนฺตรํ ยุชฺชติฯ ตตฺถ หิ ยถา เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมว โหติ, ตถา ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา ยํกิญฺจิ เคหสมฺภารรูปํ ครุภณฺฑเมวาติ อตฺโถฯ

สพฺพนฺติ สกลํ อุทกตุมฺพปาทกถลิกมณฺฑลํฯ เอเตสุปีติ อาธารกาทีสุปิฯ

ตถา ถมฺภตลาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘ครุภณฺฑเมวา’’ติ ปทํ อติทิสติฯ สงฺเฆ ทินฺนนฺติ สงฺฆสฺส ทินฺนํฯ ภูมตฺถรณนฺติ ภูมิยํ อตฺถริตพฺพํฯ ตมฺปีติ เอฬกจมฺมมฺปิฯ

อุทุกฺขลํ ครุภณฺฑเมวาติ สมฺพนฺโธฯ เอเสว นโย มุสลนฺติอาทีสุปิฯ เอเตสูติ มญฺจปาทาทีสุฯ อนุญฺญาตวาสิยาติ ภาชนตฺถาย อนุญฺญาตวาสิยาฯ ธมกรโณติ เอตฺถ ‘‘สงฺขํ ธมติ, สงฺขธมโก’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสํโยคปาโฐเยว ยุชฺชติฯ ตสฺมา ธมติ วาเตน ปวตฺตตีติ ธโม, วาตเหตุโก สทฺโท, ธมํ กโรตีติ ธมกรโณติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ สพฺพเมตนฺติ อนุญฺญาตวาสิทณฺฑาทิกํ เอตํ สพฺพํฯ ตโตติ อนุญฺญาตวาสิทณฺฑาทิกโต, มหนฺตตรํ วาสิทณฺฑาทิกํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ

ยถาชาตเมวาติ ยถาปวตฺตเมวฯ เตหีติ หตฺถิทนฺตาทีหิ, ‘‘กต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตจฺฉิตนิฏฺฐิโตปีติ ตจฺฉิตกมฺเมน นิฏฺฐิโตปิฯ

มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, อุปโภโค จ ปริโภโค จ อุปโภคปริโภคํ, สมาหารทฺวนฺโทฯ อิทํ ปทํ ‘‘ฆฏปิธานาทิกุลาลภาชน’’นฺติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ถุปิกาตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท อิมสทฺทตฺโถฯ อิทํ สพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺฐาย ครุภณฺฑนฺติ โยชนาฯ ‘‘อนติริตฺตปมาโณ’’ติ วิเสสนปทํ ‘‘ฆฏโก’’ติ วิเสสฺยปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑ, อาธาเร วา นิทฺธารเณ วา ตฺถ ปจฺจโยฯ มตฺติกาภณฺเฑ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺฐาสํ ภชติ, เอวํ โลหภณฺเฑปีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ครุภณฺฑวินิจฺฉเยฯ

นวกมฺมทานกถา

[323] ภณฺฑิกาฏฺฐปนมตฺเตนาติ เอตฺถ ภณฺฑิกาฏฺฐปนํ นาม ภณฺฑิกโยชนนฺติ อาห ‘‘กโปตภณฺฑิกโยชนมตฺเตนา’’ติฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ จิตกธูโมติ จิตเก อุฏฺฐิโต ธูโมฯ เอตสฺเสวาติ ภิกฺขุสฺส เอว วิหาโรติ สมฺพนฺโธฯ ธูมกาเลติ ธูมสฺส อุฏฺฐิตกาเลฯ ‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิมินา ธูมกาเล อปโลกิตํ ธูมกาลิกํฯ ธูมกาลิกํ หุตฺวาติ อตฺถโยชนํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปริโยสิตวิหาร’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติฯ กตปริโยสิตวิหารนฺติ กตปริโยสิโต วิหาโร อิมสฺส นวกมฺมสฺสาติ กตปริโยสิตวิหารํฯ อิทํ นวกมฺมํ เทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยาว โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว วิปฺปกโต นามาติ โยชนาฯ ตโตติ โคปานสิอาโรหนโตฯ กญฺจิเทว สมาทเปตฺวา กาเรสฺสตีติ วิหารสามิโกเยว กญฺจิ ภิกฺขุํสมาทเปตฺวา กาเรสฺสติฯ ปญฺจหตฺเถ วิหาเรติ สมฺพนฺโธฯ ฉวสฺสิกํ นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ อฑฺฒโยเคฯ โสติ อฑฺฒโยโคฯ มหลฺลกํ นิยาเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทสหตฺเถ เอกาทสหตฺเถ’’ติฯ ทสวสฺสิกํ วา เอกาทสวสฺสิกํ วา นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ ทฺวาทสหตฺถโตฯ โลหปาสาทสทิเสปิ ปาสาเทติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ ทฺวาทสวสฺสิกนวกมฺมโตฯ

นวกมฺมิโกติ นวกมฺเม ยุตฺตปยุตฺโตฯ อุตุกาเลติ เหมนฺตคิมฺหกาเลฯ ปฏิพาหิตุนฺติ อญฺเญสํ สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปฏิเสเธตุํฯ อาวาสสามิกสฺสาติ อาวาสทายกสฺสฯ ตสฺสาติ อาวาสสามิกสฺสฯ วํเสติ อนฺวเยฯ เตติ ตวฯ โสติ อาวาสสามิอาทิโกฯ ภิกฺขูหิ ชคฺคิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เตปีติ ญาติอุปฏฺฐากาปิฯ ตสฺมิมฺปีติ สงฺฆิกปจฺจเยปิฯ พหู อาวาเสติ สมฺพนฺโธฯ เอกํ อาวาสนฺติ โยชนาฯ

เอกํ วา อาวาสนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ วิสชฺชิตาวาเสหิ, อุปฺปนฺนานีติ สมฺพนฺโธฯ กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ, กินฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ เอกํ มญฺจฏฺฐานํ คเหตฺวาติ เอกํ มญฺจฏฺฐานํ ปุคฺคลิกภาเวน คเหตฺวาฯ ติภาคนฺติ ตติยภาคํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ เอตฺถาติ นฏฺฐวิหาเรฯ ปุคฺคลิกเมวาติ ปุคฺคลิกํ เอว, ปุคฺคลิกํ อิว วาฯ ชคฺคาติ ชคฺคาหิฯ