เสนาสนสามิกสฺสาติ เสนาสนทายกสฺส ปุตฺตธีตาทโยติ สมฺพนฺโธฯ เสนาสเน เทมาติ เสนาสนสฺส เทมฯ ตตฺถาติ เสนาสเนฯ เอกเมว วตฺถํ ทาตพฺพํฯ กสฺมา? ปุคฺคลสฺส อทตฺวา เสนาสนสฺเสว ทาตพฺพตฺตาฯ วสฺสาวาสิกฏฺฐิติกายาติ วสฺสาวาสิกคาหิตสฺส ฐิติกายฯ เอเสว นโยติ เสนาสนสฺเสว ทินฺนตฺตา เอเสว นโยฯ ตสฺเสว โหนฺตีติ ปุคฺคลสฺเสว ทินฺนตฺตา ตสฺเสว โหนฺติฯ

ทุติโย เถราสเน คาหิโต โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปฐมภาคสฺส สามเณรสฺส คาหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วรภาคํ สามเณรสฺส ทตฺวา’’ติฯ อุโภปีติ ทฺเว เถรสามเณเรปิฯ สยเมวาติ ทายโก สยเมวฯ ยนฺติ วสฺสาวาสิกํฯ ยสฺสาติ เถรสฺส วา สามเณรสฺส วาฯ

อิโตติ วุตฺตนยโตฯ ทหรสามเณรสฺสาติ ตรุณสฺส สามเณรสฺสฯ โสติ ฆรสามิโกฯ นนฺติ ปตฺตชนํฯ ยสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ เตสนฺติ มนุสฺสานํฯ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ วิพฺภมกาลงฺกตการณํ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ สุทฺธปํสุกูลิกาเยวาติ อญฺเญหิ อมิสฺสา สุทฺธา ปํสุกูลิกาเยวาติฯ อิทํ เนวาสิกวตฺตนฺติ นิคมนํฯ

อุปนนฺทวตฺถุกถา

[319] อยมตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน อตฺโถ, เอวํ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ คามเก ฯ ตนฺติ เสนาสนํ, คณฺหนฺเตเนวาติ สมฺพนฺโธฯ อิธาติ สาวตฺถิยํฯ มุตฺตนฺติ เต เสนาสนํ มุญฺจิตํ โหติฯ ตตฺราปีติ คามเกปิฯ อุภยตฺถาติ สาวตฺถิยํ, คามเก จาติ อุภยตฺถฯ

เอตฺถาติ อุปนนฺทวตฺถุสฺมิํฯ กถนฺติ เกน ปกาเรน ปฏิปฺปสฺสมฺภติฯ อิธาติ สาสเนฯ เอกจฺโจ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺราปีติ สามนฺตวิหาเรปิ ฯ ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ อิธาติ เสนาสเนฯ อาลยมตฺตนฺติ จิตฺตุปฺปาทมตฺตํฯ อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, เอวํ อสฺส ภิกฺขุสฺสาติ อตฺโถฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ‘‘คหเณน คหณ’’นฺติอาทิเก จตุกฺเกฯ โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ อุปจารสีมาติกฺกเมติ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภาเวน ภาวลกฺขเณ วาฯ ตตฺถาติ อญฺญสฺมิํ วิหาเร ปจฺจาคจฺฉติ, วฏฺฏติ, เสนาสนคฺคาโห น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อธิปฺปาโยฯ

[320] โยติ ภิกฺขุฯ มหนฺตตโร วา ทหรตโร วาติ อตฺตโน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติฯ โส ภิกฺขุ ติวสฺสนฺตโร นามาติ โยชนาฯ เอกสฺส ภิกฺขุโน ติณฺณํ วสฺสานมนฺตเร ฐิโต ติวสฺสนฺตโร อญฺโญ ภิกฺขุฯ ตตฺถาติ ภิกฺขูสุฯ อิเม สพฺเพติ ติวสฺสนฺตรทฺวิวสฺสนฺตรสมานวสฺสิเก อิเม ภิกฺขู, ลภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ติณฺณํ ปโหตีติ มญฺจปีฐวินิมุตฺตํ ยํ อาสนํ ติณฺณํ สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตถารูเป อาสเนปิ ทฺเว ทฺเว หุตฺวา นิสีทิตุํ ลภนฺตีติ โยชนาฯ อปิสทฺเทน มญฺจปีฐานิ อเปกฺขติฯ อิทํ ปจฺฉิมทีฆาสนํฯ อนุปสมฺปนฺเนนาปีติ ปิสทฺโท ปเคว อุปสมฺปนฺเนนาติ ทสฺเสติฯ

หตฺถิกุมฺเภติ หตฺถิสิโรปิณฺเฑฯ อิมินา หตฺถิสทฺเทน หตฺถิกุมฺโภ คหิโต อวยวูปจาเรน วา อุตฺตรปทโลเปน วาติ ทสฺเสติฯ หตฺถี วิยาติ หตฺถี, ภูมิภาโค, หตฺถิมฺหิ ปติฏฺฐิโต ปาทสงฺขาโต นโข อิมสฺสาติ หตฺถินขโก, ปาสาโทฯ เอตํ ‘‘หตฺถินขโก’’ติ นามํ เอวํกตสฺส ปาสาทสฺส นามนฺติ โยชนาฯ ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานี’’ติ ปทํ ‘‘กวาฏานิ มญฺจปีฐานิ ตาลวณฺฏานี’’ติ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํฯ ยํกิญฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ อตฺถิ, สพฺพํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ปาสาทสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธฯ ปาเฏกฺกนฺติ ปาสาทโต วิสุํฯ ปฏิคฺคหิตเมวาติ สพฺพํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติฯ โคนกาทีนิ อฏฺฐารส อตฺถรณานิ ปริภุญฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ คิหิวิกฏนีหาเรนาติ คิหีหิ วิเสเสน ยถากามํ กริยตีติ คิหิวิกฏํ, คิหิสนฺตกํฯ ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ นีหาโร อภินีหาโร คิหิวิกฏนีหาโร, เตนฯ ลพฺภนฺตีติ นิสีทิตุเมว ลพฺภนฺติฯ ตตฺราปีติ ธมฺมาสเนปิฯ

อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา

[321] เอตานีติ ครุภณฺฑานิฯ ตตฺถาติ ราสิวเสน ปญฺจสุ สรูปวเสน ปญฺจวีสติยา ครุภณฺเฑสุฯ อาคนฺตฺวา, อาภุโส วา รมนฺติ เอตฺถาติ อาราโมฯ เตสํเยวาติ ปุปฺผารามผลารามานเมวฯ ‘‘ฐปิโตกาโส’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส ภูมิเภทตฺถํ ทสฺเสติฯ วสติ อาราโม ปติฏฺฐหติ เอตฺถาติ อารามวตฺถุฯ เตสุ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นวภูมิภาคโต อญฺญสฺส โปราณภูมิภาคสฺสปิ อารามวตฺถุภาวํ วิกปฺเปติฯ วิเสเสน จตุอิริยาปเถ หรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโรฯ ตสฺสาติ วิหารสฺสฯ จตุนฺนํ มญฺจานนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํฯ อญฺญตโร มญฺโจ นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ‘‘โลเหน กตา กุมฺภี’’ติ อิมินา โลหกุมฺภีติ เอตฺถ มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา โลเหน กตํ ภาณกํ, โลเหน กโต วารโก, โลเหน กตํ กฏาหนฺติ อตฺถํ อติทิสติฯ เอตฺถาติ ภาณกวารกกฏาเหสุฯ อรญฺชโรติ อติมหนฺตตฺตา อรํ ขิปฺปํ ชรติ วินาเสตีติ อรญฺชโรฯ อถ วา ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรญฺชโร ลการานํ รกาเร กตฺวาฯ

คาถาวเสน นิคมนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เอวํ ปกาสยีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺเว ครุภณฺฑานิ ทฺวิสงฺคหานิ โหนฺติ, ตติยํ ครุภณฺฑํ จตุสงฺคหํ โหติ, จตุตฺถํ ครุภณฺฑํ นวโกฏฺฐาสํ โหติ, ปญฺจมํ ครุภณฺฑํ อฏฺฐเภทนํ โหติ, อิติ อิมินา ปกาเรน ปญฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปญฺจหิ ราสีหิ ปญฺจวีสวิธํ ครุภณฺฑํ ปกาสยีติ โยชนาฯ

ตตฺราติ ครุภณฺเฑฯ หีติ วิตฺถาโรฯ สพฺพมฺปิ อิทํ ครุภณฺฑํ อวิสฺสชฺชิยนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิํฯ ปริวาเร ปน อาคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ปญฺจ ราสโย มเหสินา วุตฺตาติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปริวาเรฯ