วิหารานุชานนกถา

[294] เสนาสนกฺขนฺธเก อปญฺญตฺตํ โหตีติ เอตฺถ น ญปธาตุ โหติ, อปิจ ญาธาตุเยว, โส จ โข อนุชานนตฺโถติ อาห ‘‘อนนุญฺญาตํ โหตี’’ติฯ อิมินา ญาธาตุสฺส อวโพธนาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ, อนุชานนตฺถํเยว ทสฺเสติฯ อฑฺฒโยคาทีนํ วิสุํ คหิตตฺตา วิหารสทฺเทน ปาริเสสโต อวเสสาวาโสว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส’’ติฯ สุวณฺณวงฺกเคหนฺติ สุวณฺณวงฺกฉทเนน ฉาทิตํ เคหํฯ อิฏฺฐกาคุหาติ อิฏฺฐกาย กตา คุหาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ อาคตสฺส จ อนาคตสฺส จาติ เอตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติฯ อาคจฺฉตีติ อาคโต, น อาคโต อนาคโต, สงฺโฆฯ อาคโต จ อนาคโต จ อาคตานาคโต, สมาหารทฺวนฺโท ปุํลิงฺโค, ตสฺสฯ ‘‘อปฺปฏิหตจารสฺสา’’ติ อิมินา จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาโร จาตุทฺทิโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

[295] อนุโมทนคาถาสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อุตุวิสภาควเสนาติ สีตอุณฺหานํ อุตูนํ วิสภาควเสนฯ สํผุสิตกวาโตติ สห อุทกพินฺทุนา อาคโต วาโตฯ เอตฺถ หิ สํสทฺโท สหตฺโถ, ผุสิตสทฺโท อุทกพินฺทุวาจโกฯ อุชุกเมฆวุฏฺฐิโย เอวาติ วาเตน อปหริตตฺตา อุชุกํ ปติตา เมฆวุฏฺฐิโย เอวฯ ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ปจฺจตฺตตฺเถ วตฺตติฯ โส วิหาโรติ หิ อตฺโถฯ วาฬมิคานิ จาติ วาฬมิเค จฯ ลิงฺควิปลฺลาโส เหสฯ เอตานิ สพฺพานีติ ‘‘สีต’’นฺติอาทีนิ สพฺพานิ สตฺต ปทานิฯ โยเชตพฺพานีติ โส วิหาโร สีตํ ปฏิหนติ…เป.… วุฏฺฐิโย ปฏิหนตีติ โยเชตพฺพานีติ อตฺโถฯ

‘‘วิหาเรนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย กตฺตุตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ, เตน วิหาเรนาติ อตฺโถฯ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิหนียติฯ สุขตฺถนฺติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลโปติ อาห ‘‘สุขวิหารตฺถ’’นฺติฯ ‘‘เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจา’’ติ ปททฺวยํ ‘‘โหตี’’ติ ปาฐเสเสน โยเชตพฺพํฯ วิหารทานํ เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ โหตีติ หิ อตฺโถฯ อิทนฺติ อยํ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตนฺติ วุตฺโตฯ วิหารทานํ สุขตฺถญฺจ โหตีติ โยชนาฯ ฌายิตุํ วิปสฺสิตุญฺจ ยํ สุขํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ตทตฺถนฺติ ตสฺส สุขสฺส อตฺถายฯ ปรปเทนปีติ ‘‘ฌายิตุญฺจ วิปสฺสิตุ’’นฺติ ปททฺวยโต ปรํ ฐิเตน ‘‘วิหารทาน’’นฺติ ปเทนปิฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วิหาเรฯ วิหารทานนฺติ วิหารสฺส ทานํ, ทาตพฺพวิหารํ วา, วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วุตฺตนฺติ สํยุตฺตนิกาเย วุตฺตํฯ

สาธกปาฬิยํ โย อุปสฺสยํ ททาติ, โส จ สพฺพทโท สพฺเพสํ พลาทีนํ ทโท โหตีติ โยชนาฯ โส จาติ เอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถฯ โส เอวาติ หิ อตฺโถฯ

‘‘วิหาเร’’ติ อิมินา วาสเยตฺถาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ วาสเยติ วาเสยฺยฯ เตสํ อนฺนญฺจาติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ ปทํ ‘‘อนุจฺฉวิย’’นฺติ ปาฐเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ อนุจฺฉวิย’’นฺติฯ ตตฺถ อนุจฺฉวิยํ อนฺนญฺจ อนุจฺฉวิยานิ วตฺถานิ จาติ โยชนาฯ อถ วา เตสนฺติ ภุมฺมตฺเถ สมฺปทานวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติ, ภิกฺขูสูติ อตฺโถฯ อุชุภูเตสูติ เอตฺถ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ กตฺวา อุชุภูตานํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทเทยฺยาติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตวฯ ‘‘อกุฏิลจิตฺเตสู’’ติ อิมินา ‘‘อุชุภูเตสู’’ติ เอตฺถ อุชุสทฺทสฺส อกุฏิลตฺถญฺจ ภูตสทฺเทน พาหิรตฺถสมาสญฺจ ทสฺเสติฯ อุชุภูตํ จิตฺตเมเตสนฺติ อุชุภูตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ นิทเหยฺยาติ นิขณิตฺวา ฐเปยฺยฯ ‘‘น จิตฺตปสาทํ วิราเธตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ เอตฺถ เอวตฺถผลํ วา อญฺญตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสติฯ หีติ ผลโชตโกฯ เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส ตสฺส วิหารทายกสฺส เต ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺตีติ โยชนาฯ

[296] อาวิญฺฉนฉิทฺทนฺติ องฺคุลิํ อว ปเวเสตฺวา อญฺฉติ อากฑฺฒติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อาวิญฺฉนํฯ อวปุพฺโพ อฉิธาตุ, อุปสคฺคอการสฺส ทีฆํ กตฺวา, ธาตุอการสฺส จ อิการํ กตฺวา ‘‘อาวิญฺฉน’’นฺติ วุตฺตํ, ตเมว ฉิทฺทํ อาวิญฺฉนฉิทฺทํฯ อาวิญฺฉนรชฺชุนฺติ กวาฏจฺฉิทฺเท อว ปเวเสตฺวา อญฺฉติ อากฑฺฒติ อิมายาติ อาวิญฺฉนา, สาเยว รชฺชูติ อาวิญฺฉนรชฺชุฯ กาจิ รชฺชุ น น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนาฯ ตีณิ ตาลานีติ เอตฺถ ตาลสทฺโท กุญฺจิกาปริยาโยติ อาห ‘‘ติสฺโส กุญฺจิกาโย’’ติฯ อิมินา ตาลสทฺทสฺส รุกฺขตูริยวิเสเส นิวตฺเตติฯ ยํ ยนฺติ อุปกรณํฯ ตสฺสาติ ยนฺตกสฺสฯ เวทิกาวาตปานนฺติ วาตํ ปิวติ อเนนาติ วาตปานํ, เวทิกาย กตํ วาตปานํ เวทิกาวาตปานํฯ จกฺกลิกนฺติ เอตฺถ จกฺกากาเรน อลติ ปวตฺตตีติ จกฺกลํ, โจฬกปาทปุญฺชนํฯ

เตน พนฺธิตพฺพนฺติ จกฺกลิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โจฬกปาทปุญฺชนํ พนฺธิตุ’’นฺติฯ ‘‘วาตปานปฺปมาเณน ภิสิํ กตฺวา’’ติ อิมินา วาตปานปมาเณน กตา ภิสิ วาตปานภิสีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

[297] ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอกโตภาเคน ทีฆปีฐํ อฏฺฐงฺคุลปาทกเมว วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ตโต อธิกํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ปมาณาติกฺกนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปมาณยุตฺโต ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ สตฺตงฺโคติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสโย, จตฺตาโร ปาทาติ สตฺต องฺคานิ เอตสฺสาติ สตฺตงฺโคฯ อยมฺปีติ ปิสทฺโท อาสนฺทิกํ อเปกฺขติฯ เอฬกปาทปีฐํ นาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ เอฬกสฺส ปาโท วิย ปาโท เอตฺถาติ เอฬกปาทํ, ตเมว ปีฐํ เอฬกปาทปีฐํฯ อามลกวณฺณิกปีฐนฺติ อามลกาย วณฺโณ สณฺฐาโน อามลกวณฺโณ, เตน โยชิตํ อามลกวณฺณิกํ, ตเทว ปีฐํ อามลกวณฺณิกปีฐํฯ ‘‘อากาเรนา’’ติ อิมินา วณฺณสทฺทสฺส สณฺฐานตฺถํ ทสฺเสติฯ อิมานีติ ปีฐานิฯ เอตฺถาติ ปีเฐฯ มุญฺจปพฺพชมยนฺติ มุญฺเชน จ ปพฺพเชน จ กตํฯ

มนุสฺสานนฺติ วฑฺฒกีมนุสฺสานํฯ ฉวิสํรกฺขนตฺถายาติ ฉวิยา วินาสนโต สุฏฺฐุ รกฺขนตฺถายฯ สิมฺพลิรุกฺขาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตเก สพฺพรุกฺเข สงฺคณฺหาติฯ ขีรวลฺลิอาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ลตาโย สงฺคณฺหาติฯ โปฏกีติณาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ติณชาติโย สงฺคณฺหาติฯ ตีหีติ รุกฺขลตาโปฏกีหิฯ นนุ ภูตคามานํ อเนกตฺตา เอเตหิ ตีหิ มุตฺโต ภูตคาโม อตฺถิ, กสฺมา ปน สพฺพภูตคามา สงฺคหิตา โหนฺตีติ อาห ‘‘รุกฺขวลฺลิติณชาติโย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หิ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา สงฺคหิตา โหนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺมาติ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมาฯ สพฺพมฺปิ เอตํ ตูลนฺติ โยชนาฯ พิพฺโพหเน โลมมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ โลมมฺปีติ ปิสทฺเทน ตูลํ อเปกฺขติฯ ยํกิญฺจิ ปุปฺผนฺติ สพฺพํ ปุปฺผํฯ

ปตฺตํ ปาปุณิตฺวา สุทฺธํ ตมาลปตฺตเมว น วฏฺฏติ, อวเสสํ สพฺพํ ปตฺตํ สุทฺธมฺปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺจวิธนฺติ อุณฺณโจฬวากติณปณฺณวเสน ปญฺจปการํฯ

‘‘อุปฑฺฒกายปมาณานี’’ติ อิมินา อทฺธกายิกานีติ เอตฺถ อทฺธสฺส กายสฺส ปมาเณน กตานิ อทฺธกายิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ เยสุ พิพฺโพหเนสุ กฏิโต ปฏฺฐาย ยาว สีสํ อุปทหนฺติ, ตานิ พิพฺโพหนานิ อทฺธกายิกานิ นามาติ โยชนาฯ ยสฺสาติ พิพฺโพหนสฺสฯ วิตฺถารโต มุฏฺฐิรตนํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา ยตฺถ สห คีวาย สกลํ สีสํ ฐเปตุํ สกฺกา, ตสฺส มุฏฺฐิรตนํ วิตฺถารปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณาน’’นฺติ อิทํ พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ฐเปตพฺพโจฬปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิทํ ปน พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ฐปิตโจฬสฺส โกฏิยา โกฏิํ อาหจฺจ ทฺวิคุณํ กตํ ติกณฺณํ โหติ, เตสุ ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานมนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺฌฏฺฐานํ โกฏิโต โกฏิมาหจฺจ มุฏฺฐิรตนํ โหติ, อิทํ ปน พิพฺโพหนํ ติกณฺณํ โหติฯ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสาทิํ วา กตฺวา สิพฺพิตํ ยถา โกฏิโต โกฏิ วิตฺถารโต ปุถุลฏฺฐานํ มุฏฺฐิรตนํ โหติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพํฯ อิโต อธิกํ น วฏฺฏติ, อูนํ ปน วฏฺฏติเยวฯ สีสูปธานนฺติ สีสํ อุปทหนฺติ ฐเปนฺติ เอตฺถาติ สีสูปธานํฯ พิพฺโพหนานีติ วิเสเสน, วิเสสํ วา สุขํ วหนฺตีติ พิพฺโพหนานิฯ อุปรีติ พิพฺโพหนานํ อุปริฯ ยานิ ปน กปฺปิยตูลานิ สนฺตีติ โยชนาฯ มหนฺตมฺปีติ ปิสทฺโท ขุทฺทกํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ วินยธรอุปติสฺสตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘วินยธร’’ อิติ ปเทน ผุสฺสเทวตฺเถรโต วิเสสํ ทสฺเสติฯ อกปฺปิยตูลํ วาติ ภิสิยํ อกปฺปิยตูลํ วาฯ พิพฺโพหเน หิ อกปฺปิยตูลํ นาม นตฺถิฯ

ปญฺจภิสิโยติ เอตฺถ วากฺยภาวญฺจ อสมาหารทิคุภาวญฺจ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปญฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย’’ติฯ อิมินา ปญฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย ปญฺจภิสิโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อตฺถโต ปน วากฺยมฺปิ อสมาหารทิคุปิ ยุชฺชเตวฯ

กสฺมา ปญฺจคณนา โหตีติ อาห ‘‘ตูลคณนาย หี’’ติอาทิฯ หิ ยสฺมา ตูลคณนาย เอตาสํ คณนา วุตฺตา, ตสฺมา ปญฺจภิสิโย โหนฺตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ อุณฺณาทีสุ ปญฺจสุฯ อุณฺณคฺคหเณน คหิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ กมฺพลเมวาติ อุณฺณามยํ กมฺพลเมวฯ อุณฺณาย, อุณฺณํ วา ปกฺขิปิตฺวา กตา ภิสิ อุณฺณาภิสิฯ เอเสว นโย โจฬภิสิอาทีสุฯ

ปมาณนิยโมติ เอตฺตกา ปมาณาติ ปมาณสฺส นิยโมฯ มญฺเจ อตฺถริตพฺพา ภิสิ มญฺจภิสิฯ เอตาสนฺติ มญฺจภิสิอาทีนํฯ ยํ เอตํ ตูลนฺติ โยชนาฯ สูรเกปีติ จมฺมมยภิสิยมฺปิฯ เอเตนาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจเนน สิทฺธํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

มญฺจภิสินฺติ มญฺเจ อตฺถริตพฺพํ ภิสิํฯ ‘‘อตฺถรณตฺถาย สํหรนฺตีติ ยุชฺชตี’’ติ อิมินา ‘‘อตฺถรนฺตี’’ติ เอตฺถ การิยูปจาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ อตฺถรณาย หิ สํหรณํ การณํ นาม, อตฺถรณํ การิยํ นามฯ อุปรีติ ภิสิฉวิยา อุปริฯ ผุสิตานีติ พินฺทูนิฯ ภิตฺติกมฺมนฺติ ภิตฺติยํ นานาวณฺเณหิ ราชิกรณํ วิย กตฺตพฺพํ กมฺมํฯ

[298] ‘‘อิกฺกาส’’นฺติ นามํ นิยฺยาสสิเลสานํ นามนฺติ อาห ‘‘รุกฺขนิยฺยาสํ วา สิเลสํ วา’’ติฯ ‘‘กุณฺฑกมิสฺสกมตฺติก’’นฺติ อิมินา กุณฺฑเกน มิสฺสกา มตฺติกา กุณฺฑกมตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สาสปปิฏฺฐนฺติ สาสปจุณฺณํฯ ‘‘พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุสฺสนฺนํ โหตีติ เอตฺถ การณูปจารํ ทสฺเสติฯ อจฺจุสฺสนฺนญฺหิ การณํ โหติ, ‘‘พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวา’’ติ ฐานํ การิยํ โหติฯ ‘‘ปุญฺชิตุ’’นฺติ โสเธตุํฯ คณฺฑุปฺปาทคูถมตฺติกนฺติ มหิลตาย คูถมยํ มตฺติกํฯ อิมินา ลณฺฑมตฺติกนฺติ เอตฺถ ลณฺฑสทฺโท คูถปริยาโยติ ทสฺเสติฯ

[299] น ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปก’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา กิํ อิตฺถิปุริสรูปเมว น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิฯ

ติรจฺฉานรูปมฺปิ กาตุํ วา ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุํ วา น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ทฺวารปาลนฺติ ทฺวารปาลรูปํฯ ปสาทนียานีติ ปสาเทตพฺพานิ, ปสาเทตุํ อรหานีติ อตฺโถฯ

[300] เอกงฺคณาติ อวิหารฏฺฐาเนน สมานภูมิภาคาฯ มุณฺฑจฺเฉทนคพฺโภติ มุณฺเฑน ฉาเทตพฺโพ คพฺโภฯ

ตตฺถาติ วิชฺฌิตพฺพรุกฺเขฯ ‘‘กต’’นฺติ อิมินา กุลงฺกปาทกนฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทํ ปติฏฺฐาเปตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ วสฺสปริตฺตาณตฺถนฺติ วสฺโสทกปริตฺตาณตฺถํฯ ‘‘มทฺทิตมตฺติก’’นฺติ อิมินา อุทฺทสุธนฺติ เอตฺถ สุธาสทฺทสฺส เลปนสุธํ ทสฺเสติ, โภชนสุธํ นิวตฺเตติฯ

ปมุขนฺติ วิหารสฺส ปมุขํฯ ยนฺติ ปเทสํ, หนนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส กตปเทสสฺสาติ โยชนาฯ ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจตีติ ทีฆวเสน ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ อิมินา ปุริมปาเฐ รสฺสภาวํ ทีเปติฯ ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโฐติ สสํโยควเสน ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโฐฯ อิมินา ปุริมปาเฐ นิสํโยคภาวํ ทสฺเสติฯ วํสนฺติ เวฬุํฯ ตโตติ วํสโตฯ ‘‘โอสาเรตฺวา กต’’นฺติ อิมินา โอสาเรตฺวา กตํ โอสารกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ฉทนปมุข’’นฺติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ จกฺกลยุตฺโตติ จกฺกเลน ยุตฺโตฯ

[301] ปานียทานภาชนนฺติ ปานียํ เทติ อเนนาติ ปานียทานํ, ตเมว ภาชนํ ปานียทานภาชนํฯ ‘‘อุฬุงฺโก จ ถาลกญฺจา’’ติ อิมินา ทฺเว ปานียสงฺขสฺส อนุโลมานีติ โยชนาฯ

[303] ทฺวารถกนกนฺติ ทฺวารํ ถเกติ อเนนาติ ทฺวารถกนกํฯ คามทฺวาเรสุ ทฺวารถกนกํ วิย จกฺกลยุตฺตํ ทฺวารถกนกนฺติ โยชนาฯ

[305] อสฺสตริรถาติ อสฺสานํ วิเสเสน, อติสเยน วาติ อสฺสตโร, อถ วา ปกติอสฺเส ตรติ อติกฺกมตีติ อสฺสตโร, โส เอเตสุ รเถสุ ยุชฺชิตพฺโพติ อสฺสตรี, เตเยว รถาติ อสฺสตริรถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสฺสตรยุตฺตา รถา อสฺสตริรถา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘อสฺสตรยุตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘อสฺสตรี’’ติ ปทสฺส อสฺสตฺถิตทฺธิตํ ทสฺเสติฯ

อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ ปทสฺส ‘‘สตํ กญฺญา สหสฺสานี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘อามุตฺตมณิกุณฺฑลานี’’ติฯ อิมินา นิการสฺส อากาโร โหตีติ ทสฺเสติฯ กณฺเณสุ อามุตฺตํ มณิกุณฺฑลํ เอตาสนฺติ อามุตฺตมณิกุณฺฑลา กญฺญาโยฯ

ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต’’ติฯ สีติภูโตติ เอตฺถ กิเลสาตปานํ อภาเวเนว สีติภูโต, น อญฺเญสนฺติ อาห ‘‘กิเลสาตปาภาเวนา’’ติฯ ‘‘กิเลสูปธิอภาเวนา’’ติ อิมินา นิรุปธีติ เอตฺถ ขนฺธูปธิอภิสงฺขารูปธิอภาเวนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติฯ

อาสตฺติโยติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ วิสเยสุ, ภเวสุ วา สญฺชนฺตีติ อาสตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทีสู’’ติอาทิฯ ปตฺถนาโยติ ตณฺหาโยฯ อิมินา อาสตฺตีนํ สรูปํ ทสฺเสติฯ ‘‘ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา เฉตฺวาติ เอตฺถ เฉธาตุยา เฉทนตฺถํ ทสฺเสติฯ วิเนยฺยหทเย ทรนฺติ เอตฺถ ‘‘วิเนยฺยา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวญฺจ หทยสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวญฺจ ทรถสรูปญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺเต กิเลสทรถํ วิเนตฺวา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘จิตฺเต’’ติ อิมินา หทยสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘กิเลส’’ อิติ ปเทน ทรถสรูปํ, ‘‘วิเนตฺวา’’ติ อิมินา ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติฯ วยกรณนฺติ ปริพฺพยมูลํฯ ตญฺหิ วยํ กริยติ อเนนาติ วยกรณนฺติ วุจฺจติฯ อิมินา วยสฺส กรณํ วยายิกํ, กรณตฺเถ อายิกปจฺจโย, วยายิกเมว เวยฺยายิกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

[307] อาเทยฺยวาโจติ เอตฺถ อาทิยิตพฺพาติ อาเทยฺยา, สา วาจา เอตสฺสาติ อาเทยฺยวาโจติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส วจน’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ตสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺสฯ สธนาติ สํวิชฺชมาน ธนา, อตฺตโน วา ธนวนฺโตฯ มนฺทธนาติ อปฺปธนาฯ อทาสีติ อนาถปิณฺฑิโก อทาสิฯ อิตีติ เอวํ, ทตฺวา กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ โสติ อนาถปิณฺฑิโก, อคมาสีติ สมฺพนฺโธฯ

กหาปเณ สนฺถรีติ สมฺพนฺโธฯ โกฏิยา กรณภูตาย, อาธารภูตาย วาฯ ปฏิปาเตตฺวาติ ปฏิหนาเปตฺวา ฯ ตตฺถ ตสฺมิํ ฐาเน เย รุกฺขา วา ยา โปกฺขรณิโย วา ติฏฺฐนฺตีติ โยชนาฯ เตสนฺติ ตาสํ รุกฺขโปกฺขรณีนํฯ สามญฺญญฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํฯ ปริกฺเขปปมาณนฺติ ปริณาหสฺส ปมาณํฯ อสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺสฯ

เอวํ พหุธนํ จชนฺตสฺสาปิ คหปติโนติ โยชนาฯ โกฏฺฐกํ มาเปสีติ เอตฺถ อญฺเญ โกฏฺฐเก ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺฐกปาสาท’’นฺติฯ

วิหาราทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปาฬิยํ อาคเต ปริเวณาทโย จุทฺทส อุปกรเณ สงฺคณฺหาติฯ อมฺหากํ ภควโต วิหารการาปนปสงฺเคน สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ วิหารการาปนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสิสฺสา’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิปสฺสิสฺส ภควโต วิหารํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.12) การาเปสีติ สมฺพนฺโธฯ ติคาวุตปฺปมาณํ ภูมิํ สุวณฺณยฏฺฐิสนฺถเรน กิณิตฺวา วิหารํ การาเปสีติ โยชนาฯ เอเสว นโย ปรโตปิฯ อฏฺฐกรีสปฺปมาณา ภูมิ อุสเภน ทสอุสภปฺปมาณา ยฏฺฐิยา ทฺวิสตยฏฺฐิปฺปมาณา โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายนฺตี’’ติ วตฺวา สพฺพชนํ สํเวเชนฺโต อาห ‘‘สมฺปตฺติโย หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺมา สมฺปตฺติโย ปริหายนฺติ, ตสฺมา อลเมว สพฺพสมฺปตฺตีสุ วิรชฺชิตุํ, อลํ เอว สพฺพสมฺปตฺตีหิ วิมุจฺจิตุนฺติ โยชนาฯ ‘‘สพฺพสมฺปตฺตีสู’’ติ ปทญฺหิ ‘‘วิมุจฺจิตุ’’นฺติ ปเทน วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

[308] ขณฺฑผุลฺลสทฺทานํ อธิกรณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณฺฑนฺติ ฉินฺโนกาโสฯ ผุลฺลนฺติ ผลิโตกาโส’’ติฯ ตตฺถ ‘‘ฉินฺโนกาโส’’ติ อิมินา ขณฺฑติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ขณฺฑนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ผลิโตกาโส’’ติ อิมินา ผุลฺลติ ผลติ เอตฺถาติ ผุลฺลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ปฏิสงฺขริสฺสตีติ เอตฺถ ปาฏิสทฺทสฺส ปากติกตฺถภาวํ, สงฺขริสฺสติสทฺทสฺส จ กรธาตุยา นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปากติกํ กริยตี’’ติฯ

[310] เถโรติ สาริปุตฺตตฺเถโร, อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ คิลานปฏิชคฺคนาทิฯ อสฺสาติ เถรสฺสฯ อคฺคาสนนฺติอาทีสุ อคฺคสทฺโท ปฐมตฺโถปิ อุตฺตมตฺโถปิ ยุชฺชติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เถราสน’’นฺติอาทิฯ อนฺตรา สตฺถีนนฺติ เอตฺถ อนฺตราติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํฯ สตฺถิสทฺโท จ อูรุสงฺขาโต ปาทวาจโกติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร’’ติฯ

[315] ปติฏฺฐาเปสีติ เอตฺถ กํ วยํ กตฺวา ปติฏฺฐาเปสีติ อาห ‘‘อฏฺฐารสโกฏิปริจฺจาคํ กตฺวา’’ติฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ

อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถา

[316] วิปฺปกตโภชเนนาติ เอตฺถ วิปฺปกตสทฺโท อนิฏฺฐิตปริยาโยติ อาห ‘‘อนิฏฺฐิเต โภชเน’’ติฯ ปกิริยิตฺถ, ปกิริยิสฺสเต วา ปกตํ, น ปกตํ วิปฺปกตนฺติ วิคฺคโห กาตพฺโพ, อตฺถโต ปน ‘‘กริยมาโน อนิฏฺฐิโต’’ติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถาติ ฐาเนฯ อติสมีปนฺติ ภุญฺชมานสฺส ภิกฺขุสฺส อติอาสนฺนํฯ ตสฺสาติ ภุญฺชมานสฺส ภิกฺขุสฺสฯ ปิวิตฺวา วาติ ยาคุํ ปิวิตฺวา วาฯ ขาทิตฺวา วาติ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา วาฯ ริตฺตหตฺถมฺปีติ ตุจฺฉหตฺถมฺปิฯ ปิสทฺเทน อามิสหตฺถํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โสติ ริตฺตหตฺโถ ภิกฺขุฯ

อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺติํฯ ยนฺติ วิปฺปกตโภชนํ ภิกฺขุํฯ โสติ ปจฺฉา อาคโต ภิกฺขุฯ อยญฺจ ภิกฺขูติ วิปฺปกตโภชโน อยญฺจ ภิกฺขุฯ เตนาติ วิปฺปกตโภชเนน นวเกน วา วุฑฺฒตเรน วา ภิกฺขุนาฯ กิํ นวเกน วุฑฺฒตรํ อาณาเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วุฑฺฒตรํ หี’’ติอาทิฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โสติ วุฑฺฒตโร ภิกฺขุฯ ตโตติ อุทกํ อาหราเปตุํ อาณตฺติโตฯ ยนฺติ กมฺมํฯ

โยติ ภิกฺขุฯ ‘‘เอวรูปสฺสา’’ติ ปเทน ตสฺส นิยมนํ เวทิตพฺพํฯ กาสสฺส เขฬมลฺลกํ ฐเปตพฺพํฯ