8. อธิกรณกถา

[215] วิปจฺจตายาติ เอตฺถ วิการภาเวน ปตติ ปวตฺตตีติ วิปจฺจํ, จิตฺตทุกฺขํ, ตเทว วิปจฺจตา, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถ’’นฺติฯ ‘‘ผรุสวจน’’นฺติ อิมินา โวหาร สทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติฯ โย ตตฺถาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ อนุวทนฺเตสู’’ติฯ โย อุปวาโทติ โยชนาฯ ‘‘อนุวทนา’’ติ เอตํ ปทนฺติ โยชนาฯ อาการทสฺสนนฺติ อนุวทนสฺส อาการทสฺสนํ, ทสฺสนเหตุ วาฯ ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุสมฺปวงฺกตาติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส น อุปจฺฉินฺนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตตฺเถวาติ อนุวทเน เอวฯ สมฺปวงฺกตาติ สมฺมา ปกาเรน นินฺนโปนปพฺภารตาฯ อพฺภุสฺสหนตาติ เอตฺถ อติเรกํ อุสฺสาหนตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิฯ อนุพลปฺปทานนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ พลสฺส ปทานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริมวจนสฺสา’’ติอาทิฯ

กิจฺจยตาติ เอตฺถ ‘‘มา ปณฺฑิจฺจย’’นฺติอาทีสุ (ชา. 2.22.1) วิย พฺยญฺชนวฑฺฒนวเสน ยการาคโมติ อาห ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจย’’นฺติฯ ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆสฺเสว อธิวจน’’นฺติ อิมินา กิจฺจกรณียสทฺโท กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ, สงฺโฆ หิ กโรตีติ วจนตฺเถน กิจฺโจติ จ กรณีโยติ จ วุจฺจติฯ ตสฺส ภาโว, กิจฺจยตา กรณียตาติ วุตฺเต สงฺฆกมฺมํเยว ลพฺภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆกมฺมสฺเสว อธิวจน’’นฺติฯ ยทิ กมฺมวาจโก ภเวยฺย, ‘‘กตฺตพฺพนฺติ กิจฺจํ, กรณีย’’นฺติ วุตฺเตเยว สงฺฆกมฺมสฺส ลภนโต ตาปจฺจโย สฺวตฺโถ ภเวยฺยฯ เอวญฺหิ สติ กิจฺจยสฺส ภาโว กิจฺจยตา กรณียสฺส ภาโว กรณียตาติ วจนตฺโถ น กตฺตพฺโพ ภเวยฺย, กโต จ, ตสฺมา น กมฺมวาจโกติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺเสวาติ สงฺฆกมฺมสฺเสวฯ ตตฺถาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุฯ สีมฏฺฐกสงฺฆนฺติ ‘‘อุปจารสีมาทีสุ ฐิตํ สงฺฆํฯ โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สีมฏฺฐกสงฺฆสฺส หตฺถปาสนยนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหรณํ, สีมโต พหิกรณํฯ ตเมวตฺถํ เอกเทสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติฯ อปโลเกติ อาปุจฺฉติ อเนนาติ อปโลกนํ, ตํเยว กมฺมํ อปโลกนกมฺมํฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺฐกสงฺฆํ โสเธตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนวฯ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทินา สงฺฆคณปุคฺคเล ญาเปติ เอตายาติ ญตฺติ, สาเยว กมฺมํ ญตฺติกมฺมํ, ญตฺติเยว ทุติยํ ญตฺติทุติยํ, ตเมว กมฺมํ ญตฺติทุติยกมฺมํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ญตฺติ ปฐมํ ฐปิตา, กมฺมวาจาเยว ทุติยา โหติ, ‘‘ผสฺสปญฺจมา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. 316) วิย ปน ปฏิโลมวเสน โวหารํ กตฺวา ‘‘ญตฺติทุติยา’’ติ วุตฺตํฯ ผสฺสปญฺจมาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. 1 อาทโย) ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สญฺญา โหติ, เจตนา โหติ , จิตฺตํ โหตี’’ติ ผสฺสํ ปฐมํ วุตฺตํ, ปฏิโลมวเสน ปน โวหารํ กตฺวา ‘‘ผสฺสปญฺจมา’’ติ ธาตุกถายํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอเสว นโย ญตฺติ จตุตฺถกมฺเมปิฯ เอกาย จ อนุสาวนายาติ ญตฺติโต อนุปจฺฉา สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาย, ตีหิ จ อนุสาวนาหีติ ญตฺติโตอนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาหิฯ ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุฯ

อปโลเกตฺวาวาติ เอตฺถ เอวผลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ญตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพ’’นฺติฯ ญตฺติกมฺมมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ อปโลกนกมฺมเมว, อถ โข ญตฺติกมฺมมฺปีติ ทสฺเสติฯ ญตฺติทุติยกมฺมํ ปนาติ เอตฺถ ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ปกฺขนฺตรโชตโก วาฯ ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุฯ ครุกานีติ อลหุกานิฯ อวเสสานีติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสานิ, เอวรูปานิ ลหุกกมฺมานีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อวเสสา’’ติปิ ปาโฐ, สมฺมุติโยติ สมฺพนฺโธฯ อปโลเกตฺวาปีติ ปิสทฺโท ญตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ อญฺญตฺถาโปหนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ญตฺติกมฺมญตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน ปน น กาตพฺพเมวา’’ติฯ ญตฺติจตุตฺถกมฺมํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเกฯ

วิตฺถารโต ปน อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธฯ เอเตสนฺติ จตุนฺนํ กมฺมานํฯ ยํ ปน อตฺถชาตํ อนุตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุฯ ตนฺติ อตฺถชาตํฯ เอวนฺติ เอวํ กมฺมวคฺเคเยว วณฺณยมาเนฯ หีติ ลทฺธคุณโชตโกฯ สุวิญฺเญยฺยาติ สุเขน วิญฺญาตพฺพาฯ

[216] ปาฬิวเสเนวาติ น อฏฺฐกถาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ

[220] เยนาติ จิตฺตุปฺปาเทนฯ อิมินา วิวทนฺติ อเนนาติ วิวาโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สมเถหิ จาติ จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ

เตน น เกวลํ วิวาโทเยว, อถ โข อธิกรณญฺจาติ สมฺปิณฺเฑติ, อถ วา สมเถหิ จาติ สมเถหิ เอวฯ อิมินา สมเถหิ อธิกรียติ วูปสมียตีติ อธิกรณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ วิวาโทเยว อธิกรณํ วิวาทาธิกรณํฯ เอวมาทินา นเยนาติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธํสเนน วทนฺติ อเนน จิตฺตุปฺปาเทนาติ อนุวาโทติอาทโย วจนตฺเถ สงฺคณฺหาติฯ

[222] สนฺธายภาสิตวเสนาติ โลกวชฺชํ สนฺธาย ภาสิตสฺส วจนสฺส วเสนฯ สนฺธายภาสิตตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยสฺมิํ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปถวิขณนาทิเก ยสฺมิํ อาปตฺตาธิกรเณติ โยชนาฯ ตสฺมินฺติ กุสลจิตฺตงฺเค อาปตฺตาธิกรเณฯ ตสฺมาติ ยสฺมา น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมาฯ อิทนฺติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ สนฺธาย อวุตฺตํ ทสฺเสตฺวา สนฺธาย วุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปน สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ตตฺถ อิทํ ปนาติ การณํ ปน สนฺธายาติ สมฺพนฺโธฯ ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติ โยชนาฯ ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํฯ โลกสฺมิํ, โลเกหิ วา วชฺเชตพฺพนฺติ โลกวชฺชํฯ ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํฯ ตตฺถาติ อาปตฺตาธิกรเณฯ วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, วิวิธตกฺโก วาฯ ยํ ปนาติ อาปตฺตาธิกรณํ ปนฯ ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํฯ ภควโต ปญฺญตฺติยา เหตุภูตาย วชฺเชตพฺพนฺติ ปณฺณตฺติวชฺชํฯ ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ, อกุสลํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กิญฺจีติ อปฺปมตฺตกํ, อาปตฺตานาปตฺติํ อชานนฺตสฺส อาปชฺชนโตติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อพฺยากตํ โหติ, ตสฺมาฯ ตตฺถาติ ปณฺณตฺติวชฺชภูเต อาปตฺตาธิกรเณฯ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ…เป.… กุสล’’นฺติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ

ยทิ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อถ นนุ อาปตฺตาธิกรณํ กุลลนฺติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ยนฺติ อาปตฺตาธิกรณํฯ ‘‘อิทํ วุจฺจติ…เป.… กุสล’’นฺติ วเทยฺย สเจติ โยชนาฯ

เอฬกโลมญฺจ ปทโสธมฺมญฺจ เอฬกโลมปทโสธมฺมานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ ตานีติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทีนิ, ตานิ สมุฏฺฐานานิ ยาสนฺติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺฐานา, ตาสํ อาปตฺตีนมฺปีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺฐานาสุ อาปตฺตีสุฯ อาปตฺติยา องฺคนฺติ อาปตฺติยา การณํฯ เอวํ อาปตฺติยา อนงฺคํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสาเยว องฺคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายวจีวิญฺญตฺติวเสน ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิเตน เหตุภูเตน ปวตฺตานํฯ อถ วา จลิโต จ กาโย, ปวตฺตา จ วาจาติ จลิตปฺปวตฺตา, ตาสํ จลิตปฺปวตฺตานํ กายวาจานํฯ ตญฺจาติ กายวาจานํ อญฺญตรญฺจฯ อพฺยากตนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ

อยมตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ เตนาติ จิตฺเตนฯ ‘‘อิทํ…เป.… สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สญฺชานนฺโตติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สุนฺทรตฺถํ สห อากาเรน ทสฺเสติฯ ‘‘วีติกฺกม…เป.… กปฺเปตฺวา’’ติ อิมินา เจจฺจาติ ปทสฺส อตฺถํ สห วิเสสเนน ทสฺเสติฯ ‘‘อุปกฺกมวเสน…เป.… เปเสตฺวา’’ติ อิมินา อภิวิตริตฺวาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปาฬิยํ ยํสทฺโทวีติกฺกมวิสโยติ อาห ‘‘ยํ อาปตฺตาธิกรณํ วีติกฺกม’’นฺติฯ ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ เอวํ วีติกฺกมโต ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ

อพฺยากตวาเรปีติ ปิสทฺโท อกุสลวารํ อเปกฺขติฯ ตสฺสาติ จิตฺตสฺสฯ อชานนฺโตติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเร วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพฯ ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเรน สทิโสเยวฯ

[224] อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ

9. อธิกรณวูปสมนสมถกถา

[228] จตุวคฺคกรเณ กมฺเมติ สีมสมฺมุติอาทิกมฺเมฯ ปญฺจวคฺคกรเณติ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทาทิกมฺเมฯ ทสวคฺคกรเณติ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทกมฺเมฯ วีสติวคฺคกรเณติ อพฺภานกมฺเมฯ กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปาฯ