ยนฺติ ปุพฺเพ อนาโรจิตํ ยํ ภิกฺขุํ ฯ อยนฺติ ปฐมํ ปสฺสิตพฺพสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปนํฯ ‘‘นิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปริหาโร’’ติ อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺเต อนฺโตอุปจารคตานํ สพฺเพสํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

อยนฺติ มานตฺตจาริโก, ฐิโตติ สมฺพนฺโธฯ เตนาปีติ มานตฺตจาริเกนปิ, ยาจิตพฺพนฺติ โยชนาฯ โสติ อนิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขุฯ ตตฺราติ ‘‘โส อพฺเภตพฺโพ’’ติ วจเนฯ อยํ อพฺภานวิธิ วุตฺโตติ โยชนาฯ อยญฺจาติ อพฺภานวิธิ จฯ ตาสนฺติ อาปตฺตีนํฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปน ทาตพฺพํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนายา’’ติอาทินา ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ นนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํฯ

2. ปริวาสกถา

[102] ตสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตสฺสฯ สโมธาเนตฺวาติ อิเธว ปริวาสกถายํ สโมธาเนตฺวาฯ อิเธว ปริวาสกถายํ ทสฺสยิสฺสามาติ โยชนาฯ อิเธวสทฺโท หิ ปุพฺพาปราเปกฺโขฯ

อิธ อธิปฺเปตํ ปริวาสํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นาม ติวิโธ โหตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุฯ ‘‘ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา’’ติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘กสฺสจิ หี’’ติอาทิฯ ยถา อุทายิตฺเถรสฺส เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อยํ อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ ยถา จ ปรโต อาคตา อุทายิตฺเถรสฺเสว อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ ทฺวิหาทิปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ อิมินา วุตฺตนยานุสาเรน ปรโตปิ นโย เนตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอกาหาทิปฏิจฺฉนฺนา เอกาทิอาปตฺติ โหติ, ตสฺมา ชานิตพฺโพติ โยชนาฯ

ปฏิจฺฉนฺนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ ‘‘ทสหากาเรหี’’ติ ปาเฐฯ

อาปตฺติอิติ สญฺญา เอตสฺสาติ อาปตฺติสญฺญี ฯ ปหุ จาติ สมตฺโถ จฯ ปปุพฺโพ หูธาตุ สมตฺถตฺเถ โหติฯ

ตตฺถาติ ตสฺสํ มาติกายํฯ ยนฺติ อาปตฺติํฯ โสปิ จาติ ภิกฺขุปิ จฯ ตตฺถาติ ตสฺสํ อาปตฺติยํฯ อยนฺติ ภิกฺขุฯ ตตฺถาติ อาปตฺติยํฯ อลชฺชิปกฺเข ติฏฺฐตีติ ‘‘สญฺจิจฺจ อาปตฺติํ ปริคูหตี’’ติ (ปริ. 359) วุตฺตปกฺเข ฐิตตฺตา อลชฺชิปกฺเข ติฏฺฐติฯ

ปกตตฺโตติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺโน’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกโต’’ติฯ เอตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ, ‘‘อาปชฺชติ…เป.… กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ วจนํ วาฯ

คาถาย ‘‘สาวเสส’’นฺติ อิมินา ปาราชิกํ นิวตฺเตติฯ ครุกนฺติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสสเมว อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติฯ อนาทริยนฺติ สิกฺขาปเท อนาทริยํฯ วชฺชนฺติ ทุกฺกฏํฯ อุกฺขิตฺตเกน กรณภูเตนฯ

ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ ภีรุกชาติกตายาติ ภีรุกสภาวตายฯ ปพฺพตวิหาเร วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนาฯ ปพฺพตวิหาเรติ ปพฺพตสฺส ตเล, อนฺตเร วา การิเต วิหาเรฯ เอตสฺมินฺติ เอตาทิเสฯ อนฺตราเย สติเยวาติ โยชนาฯ ตสฺส อจฺฉนฺนาว โหตีติ โยชนาฯ อนนฺตรายิกสญฺญาย ฉาทยโต อจฺฉนฺนาวาติ อนนฺตรายิกสญฺญาย ฉาเทนฺตสฺสาปิ เอกนฺเตน อนฺตรายิกตฺตา อจฺฉนฺนาวาติ อธิปฺปาโยฯ

อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ หนุกวาโตติ หนุกสฺส เคลญฺญกโร วาโตฯ วิชฺฌตีติ หนุกํ วิชฺฌติฯ อิมินาติ ภิกฺขุนาฯ ปหุสญฺญิโน ฉาทิตาปิ เอกนฺเตน อปหุตฺตา อจฺฉาทิตาว โหติฯ

ฉาเทตุกาโม จาติ เอตฺถ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทติ, อจฺฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, นจฺฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทตีติฯ ตตฺถ ปฐมปทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทํ อุตฺตานตฺถเมวา’’ติฯ

เอวํ เสสาสุปิ มาติกาสุ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ฯ จตูสุ จตุกฺเกสุ ปฐมปเท เอว ฉนฺนา โหติ, น เสสปเทสุฯ อนุตฺตานตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ ปุเรภตฺเต วาติ ปุเรภตฺตํ วา, ภตฺตโต, ภตฺตสฺส วา ปุเรติ ปุเรภตฺตํฯ อพฺยยีภาวสมาเส สตฺตมีวิภตฺติยา อมิติการิยสฺส อนิจฺจภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปุเรภตฺเต’’ติฯ เอเสว นโย ‘‘ปจฺฉาภตฺเต’’ติ เอตฺถาปิฯ ทุติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อภิกฺขุเก ฐาเน วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนาฯ อาคเมนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺสาติ อนาทเร เจตานิ สามิวจนานิฯ

จตุตฺถปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, อาวิ กโรตีติ สมฺพนฺโธฯ สภาคนฺติ อเวริํฯ อยนฺติ ภิกฺขุฯ อุปชฺฌาโย อิติ วา อาจริโย อิติ วาติ โยชนาฯ ลชฺชายาติ ลชฺชนิมิตฺตํ, ลชฺชการณา, ลชฺชเหตุ วาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา, อิธาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺฐาเนฯ อเวริสภาคสฺสาติ อเวรี หุตฺวา สภาคสฺสฯ

ปกาเสตุกาโมติ อญฺเญสํ ปกาเสตุกาโมฯ อุปชฺฌายสฺสาปีติ ปิสทฺเทน อญฺญสฺส สนฺติเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺฐาเนฯ สภาคสงฺฆาทิเสสนฺติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสํฯ สุทฺธสฺสาติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสโต สุทฺธสฺสฯ อาวิกรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวิกโรนฺโต จา’’ติอาทิฯ อิติ อิมานีติอาทิ นิคมนํฯ

ตโตติ ชานิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาติ เอกาเหน ปฏิจฺฉนฺนาฯ ยาว จุทฺทส ทิวสานิ, ตาว ทิวสวเสน โยชนา กาตพฺพาติ โยชนาฯ ปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺเขน ปฏิจฺฉนฺนํฯ อติเรกปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺขโต อติเรเกน ปฏิจฺฉนฺนํฯ

สํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ สํวจฺฉเรน ปฏิจฺฉนฺนํฯ ตโต วาติ อติเรกสฏฺฐิสํวจฺฉ รโต วาฯ ภิยฺโยปีติ อติเรกมฺปิฯ

ตโตติ ตีหิ อาปตฺตีหิฯ ปรนฺติ อติเรกํฯ คณนวเสนาติ อาปตฺติคณนวเสนฯ วตฺถุกิตฺตนวเสน วาติ อาปตฺตีนํ วตฺถุกิตฺตนวเสน วาฯ นามมตฺตวเสน วาติ ‘‘สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย’’ติ เอวํ นามสฺเสว วเสน วาฯ เอตฺถ หิ มตฺตสทฺโท อวธารณตฺโถ, เตน วตฺถุํ นิวตฺเตติฯ

ตตฺถาติ ‘‘นามมตฺตวเสนา’’ติ ปเทฯ สชาติสาธารณนฺติ สสฺส อตฺตโน ชาติ สชาติ, ตาย สาธารณํ สชาติสาธารณํฯ สพฺเพสํ, สพฺเพหิ วา อาปตฺตีหิ สาธารณํ สพฺพสาธารณํฯ ตตฺถาติ ทุวิเธสุ นาเมสุฯ สพฺพสาธารณนามวเสนาปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปชฺชิํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ สชาติสาธารณนามวเสนปิ ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชิํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ อุภยสาธารณวเสนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ สพฺพมฺปิ ปริวาสาทิกํ อิทํ วินยกมฺมนฺติ โยชนาฯ วสติ อาปตฺติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุฯ โค วุจฺจติ วจนํ วา ญาณํ วา, ตํ ตายตีติ โคตฺตํฯ

ตตฺถาติ วตฺถาทีสุ จตุพฺพิเธสุฯ ตตฺถาติ เตสุ วจเนสุฯ สุกฺกวิสฺสฏฺฐิํ กายสํสคฺคนฺติอาทินา วจเนนาปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทุฏฺฐุลฺลาทิวจนานิ สงฺคณฺหาติฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ ปน ฐาเนฯ โย โยติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วา อาปนฺโน โหติฯ

เอวํ อาโรเจตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ กิํ อาโรเจตพฺพํ? ‘‘อหํ ภนฺเต…เป.… สงฺโฆ ธาเรตุ’’ อิติ อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนาฯ

เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํฯ มม ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปมีติ อตฺโถฯ เวทยตีติ มนฺติ เวทยติ อิติ มํฯ ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อตฺโถฯ

เอตฺถ พหูสุ อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ วา อติเรกานํ วา อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ ปาโฐ อตฺถิ ฯ เกสุจิ อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ เอตฺตโกเยว ปาโฐ อตฺถิฯ เหฏฺฐา มานตฺตกถายมฺปิ เอวเมว อตฺถิฯ ตตฺถ ‘‘อติเรกาน’’นฺติ อิมินา ตีหิ อติเรกานํ อาโรเจนฺเตน สงฺฆํ อเปกฺขิตฺวา สเจ เอกวจนวเสน วตฺตุกาโม โหติ, ‘‘มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ วตฺตพฺพํฯ อถ สมฺพหุเล ภิกฺขู อเปกฺขิตฺวา สเจ พหุวจนวเสน วตฺตุกาโม โหติ, ยถา ติณฺณํ, เอวํ ‘‘มํ อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อิทญฺจ สทฺทสตฺถวเสเนว วุตฺตํ, น วินยกมฺมวิปตฺติวเสนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

‘‘วิหาเรเยว รตฺติปริคฺคโห’’ติ อิมินา อนฺโตอุปจารสีมายมฺปิ ปริวสิตพฺพภาวํ ทสฺเสติฯ อุปจารสีมนฺติ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺฐานํฯ เอสาติ ปาริวาสิโก ภิกฺขุฯ อสฺสาติ อาคตสฺส ภิกฺขุโนฯ

ตโตติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวสโตฯ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถายาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวเสน สมํ ปริวสิตพฺพํ นุโข, น นุโขติ กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทนตฺถายฯ ปริวุตฺถตฺตาติ ปริวสิตตฺตาฯ โสติ ปริวุตฺโถ ภิกฺขุฯ อิทนฺติ ทาตพฺพมานตฺตํฯ ตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํฯ ฉารตฺตนฺติ ฉรตฺติโย สมาหฏาติ ฉารตฺตํ, สมาหาเร ทิคุฯ ‘‘ฉรตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ ฉการสฺส ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ

อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺติํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต สโมธาเนตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ เอวํ สนฺเตปิ มูลมานตฺตํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วุจฺจติฯ กถํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

อสฺสาติ มานตฺตํ ยาจนฺตสฺสฯ ตทนุรูปนฺติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปํฯ สเจ ปฏิจฺฉนฺนา ทฺเวติ เอตฺถ ทฺเวติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อติเรกมฺปิ คเหตพฺพตฺตาฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอกพหูสุฯ

ตทนุรูปเม วาติ ตสฺส มานตฺตทานสฺส อนุรูปเมวฯ อิธ ปนาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต ปนฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ ยํ มานตฺตํ ทิยฺยตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเตฯ

อวเสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสปฏิจฺฉนฺนปริวาเสหิ อวเสสาฯ ตตฺถาติ อวเสเสสุ ทฺวีสุ ปริวาเสสุฯ อธมฺมิกมานตฺตจาราวสาเน อนุญฺญาตปริวาโสติ สมฺพนฺโธฯ กิสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ อนุญฺญาโตติ อาห ‘‘อิมสฺมิํ วตฺถุสฺมิ’’นฺติฯ เอสาติ สุทฺธนฺโต, ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ เอตนฺติ ชานนาชานนํฯ

ตตฺถาติ ทฺวีสุ สุทฺธนฺเตสุ, จูฬสุทฺธนฺโตติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ โยติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธฯ อาโรจิตทิวสโตติ อาปตฺติอาโรจิตทิวสโตฯ

ตนฺติ จูฬสุทฺธนฺตํ, ปริวสนฺเตน ปริวสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อคฺคเหสีติ ปริวาสํ อคฺคเหสิฯ อญฺญนฺติ คหิตมาสโต อญฺญํฯ ‘‘ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิมินา ปริวาสคหณกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ คณฺหนฺตสฺเสว ทาตพฺพตฺตา, เทนฺตสฺเสว คเหตพฺพตฺตา วาฯ อุทฺธมฺปิ อาโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อญฺญมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา อุทฺธมฺปิ อาโรหติฯ เหฏฺฐาปิ โอโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อูนมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา เหฏฺฐาปิ โอโรหติฯ อิทนฺติ อาโรหโนโรหนํฯ ตสฺสาติ สุทฺธนฺตปริวาสสฺสฯ เอกเมว ปฏิจฺจ ทฺเว, ติสฺโส, สมฺพหุลา วา ภวนฺตีติ อาห ‘‘เอกํ วินา สมฺพหุลานํ อภาวโต’’ติฯ

เอวํ จูฬสุทฺธนฺตํ ทสฺเสตฺวา มหาสุทฺธนฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิฯ ตนฺติ มหาสุทฺธนฺตํฯ ยาว ยตฺตโก อุปสมฺปททิวโส โหติ, ตาว ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนาฯ อุทฺธํ นาโรหตีติ อุทฺธํ อาโรหนกาลสฺส อภาวโต อุทฺธํ น อาโรหติฯ เอตฺถาติ สุทฺธนฺตปริวาเสฯ อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส นามาติ นิคมนํฯ

ตตฺถาติ ติวิเธสุ สโมธานปริวาเสสุฯ

‘‘โอธุนิตฺวา สโมทหิตฺวา ทาตพฺพปริวาโส’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวา สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส โอธานสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปริวาโส’’ติ อิมินา ตทฺธิตณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ อวธุนิยเต, อวธุนิตพฺพนฺติ วา โอธานํ, สํ เอกโต โอทหียเต สมฺปิณฺฑียเต, อุทหิยติ สมฺปิณฺฑิยตีติ วา สโมธานนฺติ อวยววจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ‘‘มกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ธุธาตุยา ปปฺโปฏนธํสนโธวนานิ ทสฺเสติฯ โสติ โอธานสโมธาโน, อาคโตติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺถาติ โอธานสโมธาเนฯ โยติ ภิกฺขุ, ปฏิจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา โย ภิกฺขูติ โยชนาฯ ‘‘ปุริมาย อาปตฺติยา’’ติ ปทํ ‘‘สมา วา’’ติ ปเท สหาทิโยโคฯ ‘‘อูนตรา’’ติปเท วิภตฺติอปาทานํ, อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ วาฯ ‘‘อทิวเส กตฺวา’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวาติ เอตฺถ ธุธาตุยา ยถาวุตฺตตฺเถเยว ทสฺเสติฯ อูนกปกฺขปฏิจฺฉนฺนาติ ปกฺขโต อูนเกน ปฏิจฺฉนฺนาฯ เอเตนุปาเยนาติ ปกฺเข วุตฺเตน เอเตน อุปาเยนฯ

ตตฺถาติ มูลาปตฺติโต อติเรกปฏิจฺฉนฺเนฯ อาวิ การาเปตฺวาติ มูลาปตฺติโต อนฺตราปตฺติยา ปฏิจฺฉนฺนภาวํ อาวิ การาเปตฺวาฯ เอตฺถาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺเนฯ ปมาณนฺติ การณํฯ ยาติ อาปตฺติฯ ตตฺถาติ มูลภาเวน กตฺตพฺพายํ มูลิอาปตฺติยํฯ อิตรนฺติ มูลิภาเวน กตฺตพฺพํ มูลาปตฺติํฯ สโมธายาติ สโมทหิตฺวาฯ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถฯ

เอกา วา ยา อาปตฺติ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ โยชนาฯ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโยติ สพฺพาสํ อาปตฺตีนํ จิเรน ปฏิจฺฉนฺนาโยฯ ตาสนฺติ อาปตฺตีนํฯ อคฺเฆนาติ ปริจฺเฉเทนฯ อคฺฆสทฺโท เหตฺถ ปริจฺเฉทตฺถวาจโกฯ อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ 1048 คาถายํ) วุตฺตํ ‘‘อคฺโฆ มุลฺเย จ ปูชเน’’ติฯ เอตฺถ ‘‘มุลฺเย จา’’ติ ปทสฺส มูลปริจฺเฉเทติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสนา’’ติฯ

อิเมหิ ปเทหิ อคฺเฆน รตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส อคฺฆสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ‘‘สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ วุตฺตตฺตา กิญฺจาปิ โกฏิอตฺถวาจโก ตติยกฺขเรน ปาโฐ ยุตฺโต วิย ทิสฺสติฯ ตถาปิ โส ปาโฐ น คเหตพฺโพฯ กสฺมา? พหูสุ ปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ จ อลิขิตตฺตาฯ พหูสุ หิ โปราณโปตฺถเกสุ จตุตฺถกฺขเรน ปาโฐเยว ลิขิโต, ตสฺมา โส ปาโฐเยว คเหตพฺโพ, น อญฺโญติ ทฏฺฐพฺพํฯ โสติ อคฺฆสโมธาโนฯ อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธฯ

ยสฺส ปนาติ ภิกฺขุสฺส, ปฏิจฺฉนฺนาติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพนฺติ สกลํฯ อาปตฺติสหสฺสคาถาย –

ทสสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานาติ โยชนาฯ อิมินา นเยนปิ อคฺฆสโมธาโนติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ปาฐสฺส ยุตฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ อคฺเฆน ทสรตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาย ทาตพฺโพ อคฺฆสโมธาโนฯ

โย ปริวาโส นานาวตฺถุกาโย อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทิยฺยติ, อยํ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นามาติ โยชนาฯ เอตฺถ วตฺถุวเสน มิสฺสกา อาปตฺติโย สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโนติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ตตฺราติ มิสฺสกสโมธาเนฯ ตทนุรูปายาติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปายฯ

เอตฺถ จาติ มิสฺสกสโมธาเน จ, กาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘ปกฺขมานตฺตญฺจ …เป.… กถยิสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตสฺส วจนสฺส โอกาโสติ โยชนาฯ ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปนฯ ‘‘อฑฺฒมาสเมว ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา ปกฺขเมว ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปกฺขมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปน, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อตฺตโน สีมนฺติ อตฺตโน วิหารสีมํ, มหาสีมนฺติ อตฺโถฯ

โสเธตฺวาติ สพฺพาสํ หตฺถปาสนยนวเสน, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทนยนวเสน, สีมโต พหิกรณวเสน จ โสเธตฺวาฯ จตุวคฺคคณนฺติ จตุวคฺคสงฺฆํฯ คโณติ เจตฺถ สงฺโฆเยวาธิปฺเปโตฯ

ตตฺราติ ‘‘โยชนา กาตพฺพา’’ติ วจเนฯ มุขมตฺตทสฺสนนฺติ อุปายมตฺตทสฺสนํ, อาทิมตฺตทสฺสนํ วาฯ ‘‘อาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘เอวมสฺส วจนีโย’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ยาจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํฯ ‘‘พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘ญาเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกตฺตา, ‘‘สงฺโฆ’’ติ ปทํ ตตฺเถว การิตกมฺมํฯ ‘‘เอตํ การณ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตพฺพปจฺจเยน การิตกมฺมเมว วุตฺตํฯ ญาเปตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิฯ

นิกฺขิตฺตวตฺตนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ นิกฺขิตฺตวตฺเตนาติ หิ อตฺโถฯ ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมวฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อสฺสาติ มานตฺตจาริกาย ภิกฺขุนิยาฯ ตตฺราติ ตสฺมา กตฺตพฺพวินยกมฺมภาวโตติ อตฺโถฯ โนติ อมฺหากํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธฯ จตูหิ ปกตตฺตภิกฺขุนีหิ นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ คามูปจารโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาติ อิทํ ภิกฺขุนีวิหารูปจาราติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิหารูปจารโตปีติ ภิกฺขุวิหารูปจารโตปิฯ ตตฺถาติ ภิกฺขุนีนํ นิสินฺนฏฺฐานํฯ กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ วิหารสฺส จาติ ภิกฺขุวิหารสฺส จฯ คามสฺส อุปจารํ มุญฺจิตุํ วฏฺฏตีติ น วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ตสฺมา คามูปจาเรปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโยฯ

ตาย ภิกฺขุนิยา อาโรเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺเถวาติ ภิกฺขุนีนํ นิสีทนฏฺฐาเนเยวฯ ฐานนฺติ ภิกฺขูนํ ฐานํฯ เอตีติ อาคจฺฉติฯ ปเควาติ ปาโตเยวฯ ตายาติ มานตฺตจารินิยาฯ

อนิกฺขิตฺตวตฺตาย ปน ภิกฺขุนิยาติ สมฺพนฺโธฯ อชานนปจฺจยาติ อชานนการณาฯ ตนฺติ วจนํฯ ปาริวาสิกวตฺตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาคนฺตุกวตฺตปูรณนิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธาทโย สงฺคณฺหาติ ฯ ยุตฺตตรํ ทิสฺสตีติ ยุตฺตตรํ หุตฺวา ทิสฺสติฯ

อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺตภิกฺขุนา วิย ภิกฺขุนิยาปิ อนฺโตอุปจารสีมคตานํเยว อาโรเจตพฺพํ, น คาเม ฐิตานมฺปิ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพนฺติ ทีเปติฯ อุโปสเถติ อุโปสถทิวเสฯ เอเสว นโย ปวารณายปิฯ เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเสฯ ตสฺมิํ คาเมติ ภิกฺขุนีนํ วสนคาเมฯ อญฺญตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามโต อญฺญสฺมิํ คาเมฯ ตตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามํฯ ทสฺเสตฺวาติ ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสตฺวาฯ ตายาติ มานตฺตจารินิยาฯ วิหารนฺติ ภิกฺขูนํ วิหารํฯ อุปจารสีมายาติ อุปจารสีมโต พหีติ สมฺพนฺโธฯ อยนฺติ มานตฺตจารินีฯ

วีสติ คโณ อิมสฺสาติ วีสติคโณ, สงฺโฆ, ตสฺมิํฯ มานตฺตํ จรมานา ภิกฺขุนีติ โยชนาฯ อิทํ ปกฺขมานตฺตํ นามาติ อิทํ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปรวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ตตฺถาติ ติวิเธสุ มานตฺเตสุฯ ยเทตํ มานตฺตํ อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปรโตติ ปรสฺมิํฯ ปริวาสํ ปริวสนฺตสฺส มูลายปฏิกสฺสิตสฺส อุทายิตฺเถรสฺส อนุญฺญาตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาปชฺชิตฺวาติ อาปชฺชนโตฯ อิทนฺติ มานตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โอธานสโมธานนฺติ เอตฺถ วจนตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ ตมฺปีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจนมฺปิฯ

ตนฺติ อคฺฆสโมธานมิสฺสกสโมธานํ, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺตาวตาติ เอตปริมาเณน วจนกฺกเมน, ‘‘อยญฺหิ อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นามา’’ติ (จูฬว. อฏฺฐ. 102) วจนโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘โยเชตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วจนํ, ตาว วจนกฺกเมนาติ อตฺโถฯ ‘‘เตน หิ ภิกฺขเว…เป.… ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ‘‘อตฺถโต’’ติ อิมินา สทฺโทปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโตฯ

ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถา

[102] ยา ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ

[108] ตโตติ ปาฬิโตฯ ตํ อาปตฺตินฺติ ตํ อนฺตราปตฺติํฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ นิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ, หุตฺวาติ วาฯ