ยถาภิรนฺตนฺติ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ รมตีติ อาห ‘‘เตมาส’’นฺติฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เตมาสวิหรเณนฯ ปตฺถฏา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ ชมฺพุทีปตเลฯ
‘‘โกสมฺพินิวาสิโน’’ติ อิมินา โกสมฺพิยํ นิวสนฺตีติ โกสมฺพกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
276. อฏฺฐารสวตฺถุกถา
[471] ‘‘ลทฺธิคฺคหณ’’นฺติ อิมินา อาทียเต อาทาโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
[475] ตํ ทิวสเมวาติ ตสฺมิํ สงฺฆสามคฺคิกรณทิวเสเยวฯ
[476] น มูลา มูลํ คนฺตฺวาติ มูลโต มูลํ น คนฺตฺวาวฯ ‘‘อตฺถโต อปคตา’’ติ อิมินา อตฺถโต อเปตา อตฺถาเปตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘พฺยญฺชนมตฺตํ อุเปตา’’ติ อิมินา พฺยญฺชนมตฺตํ อุเปตา อุปคตา พฺยญฺชนูเปตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ
[477] อตฺเถสุ ชาเตสูติ เอตฺถ ชาตสทฺโท อุปฺปนฺนปริยาโยติ อาห ‘‘วินยอตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสู’’ติฯ ตญฺจ ปทํ ‘‘สงฺฆสฺส กิจฺเจสู’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํฯ มหตฺถิโกติ มหนฺโต อุปการสงฺขาโต อตฺโถ อิมสฺสาติ มหตฺถิโกติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘มหาอุปกาโร’’ติฯ
อนานุวชฺโช ปฐเมนาติ เอตฺถ ปฐมสทฺโท ตาวปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาวา’’ติฯ สีลโตติ สีเลนฯ อุเปกฺขิตาจาโรติ อุปปตฺติโต อิกฺขิตาจาโรฯ ‘‘อเปกฺขิตาจาโร’’ติปิ ปาโฐฯ อุปปริกฺขิตาจาโรติ อุปปริกฺขิโต อาจาโร เอตสฺสาติ อุปปริกฺขิตาจาโรฯ
วิสยฺหาติ เอตฺถ วิปุพฺโพ สหธาตุ อภิภวนตฺโถ, ตฺวาปจฺจโย จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติฯ
อนปคตนฺติ การณโต อนเปตํฯ ภณนฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิฯ โสติ ภิกฺขุ, น หาเปตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อุสูยายา’’ติ อิมินา โทสาคติคมนสฺส คหิตตฺตา ‘‘อคติคมนวเสนา’’ติ อิมินา ปาริเสสนเยน อวเสสอคติคมนเมวาธิปฺเปตํฯ โสติ ภิกฺขุฯ ฉมฺภติ เจวาติ ถมฺภติ เจว, ถทฺธํ กโรติ เจวาติ อตฺโถฯ เวธติ จาติ กมฺปติ จฯ โย จาติ ภิกฺขุ ปนฯ อีทิโสติ อุสูยาย วา อคติคมเนน วา ภณนสงฺขาโต เอทิโส น โหติฯ
กิญฺจ ภิยฺโยติ นิปาตสมุทาโย, ตโต วุตฺตโต อติเรกํ กเถตพฺพํ กิํ ปนาติ อตฺโถฯ ตสฺสา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ โยติ ภิกฺขุฯ หีติ สจฺจํฯ กาลาคตนฺติ เอตฺถ คเหตพฺพกาลญฺจ สตฺตมีตปฺปุริสสมาสญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กเถตพฺพยุตฺตกาเล อาคต’’นฺติฯ วโจติ ปทํ น วจนปธานํ, วจนวนฺตปุคฺคโลเยว ปธานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺโต’’ติฯ
อาเจรกมฺหิ จ สเกติ เอตฺถ อาจริยสฺส เอโส อาเจรโก, สสฺส อตฺตโน เอโส สโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน อาจริยวาเท’’ติฯ คาถาภาวโต อาจริยสทฺทสฺส อาเจราเทโส กาตพฺโพฯ ‘‘วาเท’’ติ อิมินา อิทมตฺเถ ปวตฺตสฺส ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ อลํ ปเมตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท สมตฺถตฺโถ, ปมสทฺโทตุลนตฺโถติ อาห ‘‘ตุลยิตุํ สมตฺโถ’’ติฯ กเถตเวติ เอตฺถ ตเวสทฺโท อญฺญตฺถ เยภุยฺเยน ภาววาจโก, อิธ ปน กมฺมวาจโกติ อาห ‘‘กเถตพฺเพ’’ติฯ วิรทฺธฏฺฐานกุสโลติ วิรทฺธฏฺฐาเน กุสโลฯ
อยํ คาถา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ กเถตพฺพํฯ อยํ เหตฺถตฺโถติ อยํ เอว เอตฺถ คาถายํ อตฺโถติ โยชนาฯ ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา วชนฺตีติ เอตฺถ วชธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อตฺตโน อาจริยวาท’’นฺติ อิมินา ‘‘สกํ อาทาย’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ
อาจริยวาโท หิ อาทาตพฺพโต คเหตพฺพโต อาทายนฺติ วุตฺโตฯ ตทนุรูปนฺติ ตสฺส วตฺถุสฺส อนุรูปํฯ พฺยากรมาโน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ อฏฺฐหิ ทูตงฺเคหีติ ‘‘โสตา จ โหติ, สาเวตา จ, อุคฺคเหตา จ, ธาเรตา จ, วิญฺญาตา จ, วิญฺญาเปตา, จ กุสโล จ สหิตาสหิตสฺส, โน จ กลหการโก’’ติ (จูฬว. 347; อ. นิ. 8.16) เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ ทูตสฺส องฺเคหิฯ กสฺส ทูเตยฺยกมฺมนฺติ อาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติฯ ทูตสฺส เอตานิ ทูเตยฺยานิ, ตานิเยว กมฺมานิ ทูเตยฺยกมฺมานิ, เตสุฯ อิทนฺติ อตฺถชากํ, วุตฺตํ โหตีติ โยชนาฯ อถ วา อิทนฺติ อยมตฺโถฯ วุตฺตํ โหตีติ วุตฺโต โหติฯ ปจฺฉิมนเย ลิงฺควิปลฺลาโสติ ทฏฺฐพฺโพฯ อาเนตฺวา หวนฺติ ปูเชนฺตีติ อาหโว ทายกา, เตสํ อาหูนํฯ อาเนตฺวา หุนิตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ อาหุติ, ตํ อาหุติํฯ สงฺฆสฺส กิจฺเจสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺสา’’ติฯ กรวโจติ เอตฺถ ‘‘วโจกโร’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาภาวโต ปทวิปริยายวเสน ‘‘กรวโจ’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘วจนํ กโรนฺโต’’ติฯ ‘‘วจนกรเณนา’’ติ อิมินา ‘‘น เตน มญฺญตี’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ
อาปชฺชมาโน ภิกฺขุ อาปตฺติ โหตีติ โยชนาฯ ตสฺสา จาติ เอตฺถ สฺมาวจนสฺส สฺสาเทโส กาตพฺโพฯ ยถาติ เยนากาเรน, วินยกมฺมากาเรนาติ อตฺโถฯ เยสูติ ยตฺตเกสุ วตฺถูสุฯ อุภเย เอเต วิภงฺคาติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ ภิกฺขุสฺสฯ อาปตฺติวุฏฺฐานปทสฺสาติ ปทสทฺโท การณตฺโถ, ภุมฺมตฺเถ สามิวจโน จ โหตีติ อาห ‘‘อาปตฺติวุฏฺฐานการเณ’’ติฯ ‘‘กุสโล’’ติ อิมินา เฉโก ปณฺฑิโต, กุจฺฉิตํ ปาปํ วิทติ ชานาตีติ โกวิโทติ วจนตฺเถน โกวิโท นามาติ ทสฺเสติฯ
อาจรนฺโต ภิกฺขุ คจฺฉตีติ โยชนาฯ ‘‘วตฺต’’นฺติ อิมินา โอสารณํ ตนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติฯ ‘‘ยา’’ติ อิมินา เอตมฺปีติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ โกสมฺพกกฺขนฺธเกฯ
อิติ โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตาฯ
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตาฯ
ชาทิลญฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
มหาวคฺคขนฺธกสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติฯ
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ
ปาจิตฺยาทิโยชนา
