271. โกสมฺพกวิวาทกถา

[451] โกสมฺพกกฺขนฺธเก อยมนุปุพฺพิกถา เอวํ เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ วินยํ ปาฬิโต จ, ตทตฺถโต จ ธาเรตีติ วินยธโร, ตถา สุตฺตนฺตํ ธาเรตีติ สุตฺตนฺติโกฯ เตสูติ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุฯ สุตฺตนฺติโก ภิกฺขุ นิกฺขมีติ สมฺพนฺโธฯ อาจมนอุทกาวเสสนฺติ อาจเมติ โธวติ อเนนาติ อาจมนํ, ตเมว อุทกํ อาจมนอุทกํ, ตเมว อวเสสํ อาจมนอุทกาวเสสํ, อวเสสอาจมนอุทกนฺติ อตฺโถฯ ตํ ภิกฺขุนฺติ สุตฺตนฺติกํ ภิกฺขุํฯ เอตฺถาติ อาจมนอุทกาวเสสฏฺฐปเนฯ ‘‘สเจ โหติ, เทเสสฺสามี’’ติ อิมินา อตฺตโน สุพฺพจภาวญฺจ สิกฺขากามตญฺจ ทสฺเสติฯ เตติ ตยา, กถนฺติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา เตติ ตุยฺหํ, นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ อสญฺจิจฺจ อสติยา กตตฺตา อนาปตฺติปกฺโขปิ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘นตฺถิ อาปตฺตี’’ติฯ เอตฺถ ปน อาปตฺติเยวฯ โสติ สุตฺตนฺติโกฯ

วินยธโรปีติ วินยธโร ปน, อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธฯ อาปชฺชมาโนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถฯ เตติ วินยธรสฺส นิสฺสิตกา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาติ สุตฺตนฺติกสฺสฯ เตติ สุตฺตนฺติกสฺส นิสฺสิตกา, อาโรเจสุนฺติ สมฺพนฺโธฯ โสติ สุตฺตนฺติโกฯ มุสาวาทีติ อภูตโต, อภูตํ วา วจนํ วทนสีโลฯ เอโสติ วินยธโรฯ เตติ สุตฺตนฺติกสฺส นิสฺสิตกา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ กลหวฑฺฒนการณาฯ วินยธโร อกาสีติ สมฺพนฺโธฯ

[453] ‘‘น ตาว ภินฺโน’’ติ อิมินา ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ อนาคตกาลิกตํ ทสฺเสติฯ ตเมวตฺถํ สห อุปมาย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิฯ ตนฺติ สสฺสํฯ ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ อิมินา ภิชฺชิสฺสตีติ ภินฺโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ โส จ โขติ สงฺโฆฯ กลหวเสน ภิชฺชิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ สมฺภมอตฺถวเสนาติ สํเวคอตฺถวเสนฯ สมฺภมสทฺโท หิ ตีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ คารเว, ภีติยํ, สํเวเค จาติฯ อิธ ปน สํเวเค วตฺตติฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภินฺเน สํเวคอตฺถวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อิทํ เหฏฺฐา กถิตาย ‘‘ภเย โกเธ ปสํสาย’’นฺติ คาถาย (ปารา. อฏฺฐ. 1.15) จสทฺเทน สมฺปิณฺฑิตํ สมฺภมอตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถาติ ‘‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปาเฐฯ อาเมฑิตนฺติ อา ปุนปฺปุนํ ภยาทิปีฬิตตฺตา เมเฑน อุมฺมาเทน อิตํ กถิตํ อาเมฑิตํฯ

[454] หีติ วิตฺถาโรฯ ภควา วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ อุกฺขิปนฺติ อปเนนฺตีติ อุกฺเขปกาฯ อุกฺขิตฺตมนุวตฺตนฺตีติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกาฯ เอเตสนฺติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํฯ ปุน เอเตสนฺติ อุกฺเขปกานํฯ ปกฺโขติ สขาฯ ตนฺติเมวาติ ปาฬิเมว, พฺยาปารเมว วาฯ

[455] โยติ ภิกฺขุฯ จิตฺตํ อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธฯ ตุมฺเหติ ธมฺมวาทิโน สนฺธาย วุตฺตํฯ กิํ ภณถาติ กิํ วจนํ ภณถฯ

อิติ ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ เตสญฺจาติ ธมฺมวาทีนญฺจฯ อิตเรสญฺจาติ อธมฺมวาทีนญฺจฯ อิเมติ อตฺตโน ปกฺเข อิเม ภิกฺขูฯ เตสนฺติ อธมฺมวาทีนํฯ ‘‘กมฺมํ โกเปตี’’ติ ‘‘นานาสํวาสกจตุตฺโถ เจ ภิกฺขเว กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ, น จ กรณีย’’นฺติ วจนโต (มหาว. 389) กมฺมํ โกเปติฯ อิตเรสมฺปีติ ธมฺมวาทีนมฺปิฯ ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสีทิตฺวา อธมฺมวาทีนํ ลทฺธิํ คณฺหนฺโตปิ ธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก โหติเยว, อยํ นโย วุตฺตนยสฺส อตฺถโต สิทฺโธติ กตฺวา อิธ น วุตฺโตฯ เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ โยติ ภิกฺขุ, ปวิสติ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธฯ นิสินฺโน หุตฺวาติ โยชนาฯ อิเมติ อตฺตโน ปกฺเข อิเม ภิกฺขูฯ อิตเรติ ปรปกฺเข อิตเร ภิกฺขูฯ เตสนฺติ ธมฺมวาทีนํฯ ยตฺถ ตตฺถ วา ปน ปกฺเขติ ยสฺมิํ กสฺมิํจิ วา ธมฺมวาทีนํ ปกฺเขฯ อิเม ธมฺมวาทิโนติ คณฺหาตีติ ตํตํปกฺขคเต ภิกฺขู ยาถาวโต วา อยาถาวโต วา ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติฯ

[456] กาเยน กตํ กมฺมํ กายกมฺมํ, วจิยา กตํ กมฺมํ วจีกมฺมํฯ ตตฺถ กายกมฺมํ อุปทํเสนฺตา ภิกฺขู ปหรนฺตา อุปทํเสนฺติฯ วจีกมฺมํ อุปทํเสนฺตา ภิกฺขู ผรุสํ วทนฺตา อุปทํเสนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กาเยน ปหรนฺตา’’ติอาทิฯ อุปทํเสนฺตีติ ปวตฺเตนฺติฯ ‘‘โกธวเสนา’’ติ อิมินา เปมวเสนาติ อตฺถํ นิวตฺเตติฯ อธมฺมิยานีติ อธมฺเมน กตฺตพฺพานิฯ ‘‘กิจฺจานี’’ติ อิมินา อิยปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ อสมฺโมทิกาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘อสมฺโมทิกายา’’ติฯ ‘‘กถายา’’ติ อิมินา อสมฺโมทํ ชเนตีติ อสมฺโมทิกาติ กตฺวา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ อุปจารํ มุญฺจิตฺวาติ เอตฺถ อุปจาโร นาม อญฺญมญฺญํ ปหรนฺตานํ หตฺถสฺส ปาปุณนฏฺฐานํ, ตํ มุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ อาสนนฺตริกายาติ เอตฺถ เอกํ อาสนํ อนฺตรํ พฺยวหิตํ อิมิสฺสา นิสินฺนกิริยายาติ อาสนนฺตริกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกกํ อาสนํ อนฺตร’’นฺติฯ ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติฯ

[457-8] อยํ อสฺส ภิกฺขุโน อธิปฺปาโย กิราติ โยชนาฯ เอเตติ โกธาภิภูเต ภิกฺขูฯ ภควา ปน กเถสีติ สมฺพนฺโธฯ

‘‘อนตฺโถ อโต’’ติ อิมินา อนตฺถโตติ ปทสฺส โอการโลปสนฺธิํ ทสฺเสติฯ เตสํ ปทานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตสฺมา’’ติอาทิฯ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ‘‘อนตฺถโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ วิย ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา อนตฺถโตติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อนตฺถโทติ อนตฺถํ ททาตีติ อนตฺถโทฯ

[464] ปุถุสทฺโทติ เอตฺถ ปุถุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหา’’ติฯ อสฺสาติ ภณฺฑนการกสฺส ชนสฺสฯ สมชโนติ เอตฺถ สมสทฺโท สทิสปริยาโยติ อาห ‘‘เอกสทิโส’’ติ, ตุลฺยาธิกรณสมาโสยํฯ ภณฺฑนการโก อยํ ชโนติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ภณฺฑนการเกสุ ชเนสุฯ อญฺญมฺปิ เอกํ อิทํ การณนฺติ สมฺพนฺโธฯ น มญฺญิตฺถาติ โกจิ เอโกปิ น มญฺญิตฺถาติ โยชนาฯ อิมินา อมญฺญรุนฺติ เอตฺถ อาวิภตฺติยา ‘‘รุ’’นฺติ อาเทโส ทสฺสิโตฯ

ปริมุฏฺฐาติ ปริมุฏฺฐา สติ เอเตสนฺติ ปริมุฏฺฐาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริมุฏฺฐสติโน’’ติฯ อฏฺฐกฺขรคาถายํ ‘‘ปญฺจมํ ลฆุ สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ปญฺจมสฺส ราการสฺส รสฺโส โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต’’ติฯ กถํ ภาณิโนติ วาจํ ภาณิโนฯ มุขายามนฺติ เอตฺถ อายามสทฺโท วิตฺถารปริยาโย, วิตฺถาโร จ นาม ปสารณนฺติ อาห ‘‘ปสาเรตุ’’นฺติฯ สมฺปทานตฺถโชตเกน ตุํปจฺจเยน สมฺปทานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติฯ นีตาติ กมฺมวาจกสฺส กิตสฺส อปฺปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมํ นิลฺลชฺชภาว’’นฺติฯ ทฺวิกมฺมกธาตุภาวโต ‘‘อตฺตโน’’ติ ปธานกมฺมมฺปิ อชฺฌาหริตพฺพํฯ ตนฺติ กลหํฯ ‘‘ชาน’’นฺติ ปเทน ‘‘วิทู’’ติ ปทสฺส อตฺถญฺจ วากฺยญฺจ ทสฺเสติฯ วิทนฺติ ชานนฺตีติ วิทูติ วจนตฺโถ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ สาทีนโวติอาทีนเวน โทเสน สห ปวตฺโตฯ อยนฺติ กลโหฯ

เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาฆาต’’นฺติฯ เยติ ชนาฯ อุปนยฺหนฺติ อุปนหนฺติ พนฺธนฺติฯ สนนฺตโนติ เอตฺถ สนนฺตนสทฺโท ปุราณปริยาโยติ อาห ‘‘โปราโณ’’ติฯ

‘‘อญฺเญ’’ติ อิมินา ปเรติ เอตฺถ ปรสทฺทสฺส ปจฺฉาภาคตฺถาทโย นิวาเรติฯ มยเมตฺถ ยมามเสติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมชฺเฌ’’ติฯ ยมุธาตุ อุปยมนตฺโถ เสกาโร นิปาตมตฺโตติ อาห ‘‘อุปยมามา’’ติฯ ‘‘สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ อิมินา ‘‘น ชานนฺตี’’ติ ปทสฺส อาการํ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ มหาชนกาเย เย ปณฺฑิตาติ โยชนาฯ เอวํ หีติ เอวเมวฯ ชานนฺตา เต ปณฺฑิตา ปฏิปชฺชนฺตีติ โยชนาฯ เมธนฺตา หิํสนฺตา คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เมธคา กลหาฯ เกจิ เมธธาตุโต ณฺวุปจฺจยํ วทนฺติ, เตสํ มเตน เมธกาติ ปฐมกฺขเรน ปาโฐ ภเวยฺยฯ

เตสมฺปีติ พฺรหฺมทตฺตทีฆาวุกุมารานมฺปิฯ สงฺคตีติ สมาคโมฯ โวติ ตุมฺหากํฯ เยสํ ตุมฺหากํ เนว มาตาปิตูนํ อฏฺฐีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หตา, น ควสฺสธนานิ หฏานิฯ เตสํ ตุมฺหากํ กสฺมา สงฺคติ น โหตีติ โยชนาฯ

สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ เอตฺถ สพฺพานีติ วุตฺตการณญฺจ ลิงฺควิปลฺลาสญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จา’’ติฯ ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ อิมินา อภิภุยฺยาติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติฯ เตนาติ นิปเกน สหาเยนฯ

ราชาวาติ เอตฺถ ราชา อิวาติ ปทวิภาคํ กตฺวา ราชสทฺทสฺส อุปลกฺขณวเสน มหาชนก, อรินฺทมราชาโน จ อิวสทฺทสฺส โอปมฺมตฺถโชตกญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ รฏฺฐวิชิตสทฺทา อญฺญมญฺญปริยายาฯ วิเสสนวิเสสฺยานํ กามาจารโต คมฺยมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิชิตํ รฏฺฐ’’นฺติฯ

‘‘มาตงฺโค อรญฺเญ นาโค อิวา’’ติ อิมินา ปทวิภาคํ ทสฺเสติฯ เตสํ ปทานํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจตี’’ติอาทิฯ ‘‘หตฺถี วุจฺจตี’’ติ อิมินา มหนฺโต องฺโค สรีรเมตสฺสาติ มาตงฺโคติ วจนตฺเถน หตฺถี มาตงฺโค นามาติ ทสฺเสติฯ มหนฺตสทฺทสฺส มาตาเทโสฯ นาคสทฺโท อุรเค จ หตฺถิมฺหิ จ นาครุกฺเข จ อุตฺตเม จ นามปญฺญตฺติยญฺจาติ ปญฺจสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, อิธ อุตฺตมตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมต’’นฺติฯ มาตงฺครญฺเญวาติ เอตฺถ อิวสทฺทสฺส โอปมฺมตฺถโชตกภาวํ ทสฺเสตฺวา อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ ‘‘ยถา จ ปาลิเลยฺยโก’’ติ อิมินา มาตงฺคนาคสฺส สรูปํ อุปลกฺขเณน ทสฺเสติฯ

275. ปาลิเลยฺยกคมนกถา

[467] ปาลิเลยฺยกนฺติ ปลิลวนสณฺเฑ วสนฺตหตฺถินาคํฯ ‘‘หตฺถี’’ติ จ ‘‘นาโค’’ติ จ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาเวน วุตฺตตฺตา อธิกตฺโถติ อาห ‘‘มหาหตฺถี’’ติฯ ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ เตหิ หตฺถิอาทีหิ ฉินฺนคฺคานีติ โยชนาฯ โอภคฺโคภคฺคนฺติ ภญฺชิตฺวา อโธปาติตํ โอภคฺคนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภญฺชิตฺวา ภญฺชิตฺวา ปาติต’’นฺติฯ ‘‘อุจฺจฏฺฐานโต’’ติ อิมินา อวตฺยูปสคฺคสฺส อโธตฺถํ นเยน ทสฺเสติฯ เอตสฺสาติ หตฺถินาคสฺสฯ เตติ หตฺถิอาทโยฯ เตหีติ หตฺถิอาทีหิฯ ปิวนฺเตหิ เตหีติ โยชนาฯ กทฺทโมทกานีติ กทฺทเมน สํสฏฺฐานิ อุทกานิฯ

อีสาทนฺตสฺสาติ เอตฺถ อีสาย สทิโส ทนฺโต อิมสฺสาติ อีสาทนฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รถอีสาสทิสทนฺตสฺสา’’ติฯ ‘‘รถอีสา’’ติ อิมินา นงฺคลอีสํ นิวตฺเตติฯ ยเทโกติ ยํ เอโกฯ ยํสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติฯ อสฺส นาคสฺสาติ หตฺถินาคสฺสฯ นาเคนาติ พุทฺธนาเคนฯ