1. โอวาทสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

[144] ภิกฺขุนิวคฺคสฺส ปฐเม เตสนฺติ เถรานํฯ มหากุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตาติ โยชนาฯ กุลธีตโร วิชฺชมานคุณํ กถยนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ญาติมนุสฺสาน’’นฺติปทํ ‘‘กถยนฺตี’’ติปเท สมฺปทานํฯ กุโตติ กสฺส เถรสฺส สนฺติกาติ อตฺโถฯ เตสนฺติ เถรานํ คุณนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘กเถตุ’’นฺติปทมเปกฺขิตฺวา ‘‘วิชฺชมานคุเณ’’ติ วตฺตพฺเพ อวตฺวา ‘‘วฏฺฏนฺตี’’ติปทมเปกฺขิย ‘‘วิชฺชมานคุณา’’ติ วุตฺตํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตโตติ กถนการณา อภิหริํสูติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ อภิหรณเหตุนาฯ

เตสนฺติ ฉพฺพคฺคิยานํฯ ตาสูติ ภิกฺขุนีสุฯ ‘‘ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติปเท กมฺมํฯ ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขุนีสุ อุปสงฺกมนํ ลาภตณฺหาย โหติ, ภิกฺขุนีนํ ฉพฺพคฺคีสุ อุปสงฺกมนํ จลจิตฺตตาย โหตีติ อญฺญมญฺญูปสงฺกมนฺตานํ วิเสโสฯ ติรจฺฉานภูตา กถา ติรจฺฉานกถา นิรตฺถกกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติรจฺฉานกถนฺตี’’ติฯ สคฺคมคฺคคมเนปีติ ปิสทฺโท โมกฺขคมเน ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ ราชาโน อารพฺภ ปวตฺตา กถา ราชกถาฯ อาทิสทฺเทน โจรกถาทโย สงฺคณฺหาติฯ

[147] เต ภิกฺขูติ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภเวยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อทิฏฺฐํ สจฺจํ เยหีติ อทิฏฺฐสจฺจา, เตสํ ภาโว อทิฏฺฐสจฺจตฺตํ, ตสฺมา อทิฏฺฐสจฺจตฺตา พนฺธิตฺวาติ โยชนาฯ เนสนฺติ ฉพฺพคฺคิยานํฯ อญฺเญเนว อุปาเยนาติ อลทฺธสมฺมุติโต อญฺเญเนว ลทฺธสมฺมุติสงฺขาเตน การเณน กตฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธฯ ปรโตติ ปรสฺมิํ ปจฺฉา, อุปรีติ อตฺโถฯ กโรนฺโต วาติ ปริพาหิเร กโรนฺโต เอว หุตฺวา อาหาติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ยสฺมา น ภูตปุพฺพานิ, อิติ ตสฺมา ปริพาหิรํ กโรนฺโต วาติ อตฺโถฯ

ตตฺถาติ ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิวจเนฯ สีลวาติ เอตฺถ วนฺตุสทฺโท ปสํสตฺเถ จ อติสยตฺเถ จ นิจฺจโยคตฺเถ จ โหติฯ ตสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺสฯ ตนฺติ สีลํฯ ปาติโมกฺขสํวรสทฺทานํ กมฺมธารยภาวํ, เตหิ จ สํวุตสทฺทสฺส ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺโขวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอวสทฺเทน กมฺมธารยภาวํ, เอนสทฺเทน จ ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

วตฺตตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตติฯ การิตปจฺจโย หิ อทสฺสนํ คโตฯ อิมินา อิริยาปถวิหาร ทิพฺพวิหาร พฺรหฺมวิหาร อริยวิหาเรสุ จตูสุ วิหาเรสุ อตฺตภาววตฺตนํ อิริยาปถวิหารํ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ เอตนฺติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติวจนํฯ วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเคฯ

‘‘สีล’’นฺติอาทีนิ อฏฺฐ ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานิฯ อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ – สีลํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปโมกฺขนฺติฯ สมาปตฺติยาติ สมาปตฺตตฺถายฯ ‘‘อุเปโต’’ติอาทีนิ สตฺต ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ ตตฺถ อุปปนฺโนติ ยุตฺโต อนุยุตฺโตฯ สมนฺนาคโตติ สมนฺตโต อนุ ปุนปฺปุนํ อาคโตติ สมนฺนาคโต, สมงฺคีภูโตติ อตฺโถฯ เอตฺถ หิ สํสทฺโท สมนฺตตฺถวาจโก, อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺถวาจโกฯ เตนาติ เตน การเณนฯ ปาเลตีติ อตฺตภาวํ พาธนโต รกฺขติฯ ยเปตีติ อตฺตภาโว ปวตฺตติฯ ยาเปตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺตาเปติฯ ยป ยาปเนฯ ยาปนํ ปวตฺตนนฺติ หิ ธาตุปาเฐสุ วุตฺตํ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 18 ปการนฺตธาตุ)ฯ วิหรตีติ เอตฺถ เอโก อาการตฺถวาจโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐ, อิติ วุจฺจติ, อิติ วุตฺตนฺติ วา โยชนาฯ

อาจารโคจรสทฺทานํ ทฺวนฺทภาวํ, เตหิ จ สมฺปนฺนสทฺทสฺส ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิฯ ตตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทภาวํ, เอนสทฺเทน จ ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสติฯ อณุสทฺโท อปฺปตฺโถ, มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตเกสู’’ติฯ ‘‘ทสฺสนสีโล’’ติอิมินา ‘‘ทสฺสาวี’’ติเอตฺถ อาวีสทฺทสฺส ตสฺสีลตฺถภาวํ ทสฺเสติฯ ‘‘สมาทายา’’ติ เอตฺถ สํปุพฺพอาปุพฺพสฺส ทาสทฺทสฺส กมฺมาเปกฺขตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติฯ อิมินา ‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ทสฺเสติฯ อถ วา สิกฺขาปเทสูติ นิทฺธารณตฺเถ ภุมฺมวจนเมตํฯ ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ กมฺมํ ปน อชฺฌาหริตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ

‘‘สมาทายา’’ติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส จ อาปุพฺพสฺส ทาสทฺทสฺส จ ยการสฺส จ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สาธุกํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ อิมิสฺสํ อฏฺฐกถายํฯ วิตฺถาโร ปน คเหตพฺโพติ โยชนาฯ โยติ กุลปุตฺโตฯ

อสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺสฯ ยํ ตํ พหุ สุตํ นาม อตฺถิ, ตํ น สุตมตฺตเมวาติ โยชนาฯ มญฺชูสายนฺติ เปฬายํฯ สา หิ สามิกสฺส สธนตฺตํ มญฺญเต อิมายาติ ‘‘มญฺชูสา’’ติ วุจฺจติฯ มญฺชูสายํ รตนํ สนฺนิจิตํ วิย สุตํ สนฺนิจิตํ อสฺมิํ ปุคฺคเลติ โยชนา, เอเตนาติ ‘‘สนฺนิจิต’’นฺติปเทน, ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ โสติ ลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุฯ สนฺนิจิตรตนสฺเสวาติ สนฺนิจิตรตนสฺส อิวฯ ตนฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา’’ติอาทิวจนํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สิกฺขาปเทฯ อสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโนฯ ตตฺถาติ ‘‘วจสา ปริจิตา’’ติอาทิวจเนฯ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปคุณาติ อุชุกาฯ อุชุโก หิ อชิมฺหตฺตา ปกฏฺโฐ อุตฺตโม คุโณติ อตฺเถน ‘‘ปคุโณ’’ติ วุจฺจติฯ อนุเปกฺขิตาติ ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตฺวา อิกฺขิตา, ปสฺสิตา ทสฺสิตาติ อตฺโถฯ อตฺถโตติ อภิเธยฺยตฺถโต, อฏฺฐกถาโตติ อตฺโถฯ การณโตติ ธมฺมโต, ปาฬิโตติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิสทฺทสฺส ปญฺญาสทฺทเววจนตฺตา ‘‘ปญฺญายา’’ติ วุตฺตํฯ สุปจฺจกฺขกตาติ สุฏฺฐุ อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปฏิมุขํ กตาฯ

‘‘พหุสฺสุโต’’ติ เอตฺถ พหุสฺสุตสฺส ติวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิฯ นิสฺสยโต มุจฺจตีติ นิสฺสยมุจฺจนโกฯ ปริสํ อุปฏฺฐาเปตีติ ปริสุปฏฺฐาโกฯ ภิกฺขุนิโย โอวทตีติ ภิกฺขุโนวาทโกฯ ตตฺถาติ ติวิเธสุ พหุสฺสุเตสุฯ นิสฺสยมุจฺจนเกน เอตฺตกํ อุคฺคเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุปสมฺปทายาติ อุปสมฺปาเทตฺวาฯ ปญฺจ วสฺสานิ เอตสฺสาติ ปญฺจวสฺโสฯ เตน อุคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ สพฺพนฺติเมนาติ สพฺเพสํ ปริจฺเฉทานํ อนฺเต ลามเก ปวตฺเตนฯ ปคุณาติ อชิมฺหา อุชุกาฯ วาจุคฺคตาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ยสฺส หิ ปาฬิปาฐา สชฺฌายนกาเล ปคุณา โหนฺติ, ตสฺส วาจุคฺคตาฯ ยสฺส วา ปน วาจุคฺคตา โหนฺติ, ตสฺส ปคุณาฯ ตสฺมา ตานิ ปทานิ อญฺญมญฺญการณเววจนานิฯ

ปกฺขทิวเสสูติ ชุณฺหปกฺขกาฬปกฺขปริยาปนฺเนสุ ทิวเสสุฯ ธมฺมสาวนตฺถายาติ สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ธมฺมสฺส สาวนตฺถาย สุณาปนตฺถายาติ อธิปฺปาโยฯ สาวนตฺถายาติ เอตฺถ ยุปจฺจยปรตฺตา การิตปจฺจโย โลโป โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺมา สาวียเต สุณาปียเต สาวนนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ ภาณวารา อุคฺคเหตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ สมฺปตฺตานนฺติ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตานํฯ ปริกถนตฺถายาติ ปริสฺสงฺเคน อาลิงฺคเนน กถนตฺถํ, อปฺปสทฺทสงฺขาตาย วาจาย กถนตฺถนฺติ อตฺโถฯ ‘‘กถามคฺโค’’ติ วุตฺตตฺตา วตฺถุกถาเยว อธิปฺเปตา, น สุตฺตสงฺขาโต ปาฬิปาโฐฯ อนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ทายกา โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนาฯ ฌานํ วา มคฺโค วา ผลํ วา สมณธมฺโม นามฯ ตสฺส กรณตฺถํ อุคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ จตูสุ ทิสาสุ อปฏิหโตติ จาตุทฺทิโส, อปฏิหตตฺเถ ณปจฺจโยฯ

ปริสุปฏฺฐาปเกน กาตพฺพาติ โยชนาฯ อภิวินเยติ อญฺญมญฺญปริจฺฉินฺเน วินยปิฏเกฯ ทฺเว วิภงฺคาติ ภิกฺขุวิภงฺโค จ ภิกฺขุนิวิภงฺโค จฯ อสกฺโกนฺเตน ปริสุปฏฺฐาปเกน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริสาย อตฺถาย อุคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสาย ปนา’’ติอาทิฯ อภิธมฺเมติ อญฺญมญฺญปริจฺฉินฺเน สุตฺตนฺตปิฏเก เอว, น อภิธมฺมปิฏเกฯ ตโย วคฺคาติ สคาถาวคฺโค นิทานวคฺโค ขนฺธวคฺโคติ ตโย วคฺคาฯ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถฯ เอกนฺติ เอกํ นิปาตํฯ ตโต ตโตติ นิกายโตฯ สมุจฺจยํ กตฺวาติ ราสิํ กตฺวาฯ น วุตฺตนฺติ อฏฺฐกถาสุ น กถิตํฯ ยสฺส ปน นตฺถิ, โส น ลภตีติ โยชนาฯ สุตฺตนฺเต จาติ สุตฺตนฺตปิฏเก ปนฯ อุคฺคหิโตติ สรูปกถเนน คหิโต, อุจฺจาริโตติ อตฺโถฯ ทิสาปาโมกฺโขติ ทิสาสุ ฐิตานํ ภิกฺขุอาทีนํ ปาโมกฺโขฯ เยน กามํ คโมติ ยถากามํ คโมฯ

จตูสุ นิกาเยสูติ ขุทฺทกนิกายโต อญฺเญสุ ทีฆนิกายาทีสุฯ เอกสฺสาติ อญฺญตรสฺส เอกสฺส ฯ

เอกนิกาเยนาติ เอกสฺมิํ นิกาเย ลทฺธนเยนฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ตตฺถาติ จตุปฺปกรณสฺส อฏฺฐกถายํฯ นานตฺถนฺติ นานาปโยชนํฯ ตนฺติ วินยปิฏกํฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตกปมาเณน ปคุเณนฯ โหตีติ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ อิติ ปริสมาปนํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนาฯ

อุภยานิ โข ปนสฺสาติ อาทิ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺมินฺติ วินยปิฏกโต อิตรสฺมิํฯ ตตฺถาติ ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิวจเนฯ ยถา เยนากาเรน อาคตานิ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุนฺติ โยชนาฯ ปทปจฺจาภฏฺฐสงฺกรโทสวิรหิตานีติ ปทานํ ปจฺจาภฏฺฐสงฺกรภูเตหิ โทเสหิ วิรหิตานิฯ เอตฺถ จ ปทปจฺจาภฏฺฐนฺติ ปทานํ ปฏินิวตฺติตฺวา อาภสฺสนํ คฬนํ, จุตนฺติ อตฺโถฯ ปทสงฺกรนฺติ ปทานํ วิปตฺติ, วินาโสติ อตฺโถฯ ‘‘สุตฺตโส’’ติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ ขนฺธกปริวารสุตฺตํ เอว คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ขนฺธกปริวารโต’’ติฯ อนุพฺยญฺชนโสติ เอตฺถ พฺยญฺชนสทฺโท อกฺขรสฺส จ ปทสฺส จ วาจโกติ อาห ‘‘อกฺขรปทปาริปูริยา จา’’ติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

‘‘สิถิลธนิตาทีน’’นฺติปทํ ‘‘วจเนนา’’ติปเท กมฺมํ, ‘‘วจเนนา’’ติปทํ ‘‘สมฺปนฺนาคโต’’ติปเท เหตุ, ‘‘วิสฺสฏฺฐาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิญฺญาปนิยา’’ติปทานิ ‘‘วาจายา’’ติปเท วิเสสนานิฯ สิถิลธนิตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน นิคฺคหิตวิมุตฺตสมฺพนฺธววตฺถิตทีฆ รสฺส ครุ ลหุ สงฺขาตา อฏฺฐ พฺยญฺชนพุทฺธิโย สงฺคณฺหาติฯ ยถาวิธานวจเนนาติ อกฺขรจินฺตกานํ ยถา สํวิทหนวจเนนฯ วาจาเยว กรียติ กถียติ อุจฺจารียติ วากฺกรณํ จการสฺส กการํ กตฺวาฯ หีติ ตเทว ยุตฺตํฯ มาตุคาโม ยสฺมา สรสมฺปตฺติรโต, ตสฺมา หีเฬตีติ โยชนาฯ ‘‘สรสมฺปตฺติรหิต’’นฺติปทํ ‘‘วจน’’นฺติปเท วิเสสนภาเวน วิเสสํ กตฺวา ‘‘หีเฬตี’’ติปเท เหตุภาเวน สมฺปชฺชนโต เหตุอนฺโตคธวิเสสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพาสนฺติ ภิกฺขุนีนํฯ ‘‘สีลาจารสมฺปตฺติยา’’ติอิมินา ชาติ โคตฺต รูป โภคาทินาติอตฺถํ นิวตฺเตติฯ การณญฺจาติ อฏฺฐกถญฺจฯ ตชฺเชตฺวาติ อุพฺเพเชตฺวาฯ ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํฯ

คิหิกาเลติ ภิกฺขุโนวาทกสฺส คิหิกาเล อนชฺฌาปนฺนปุพฺโพ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ หิ ตเทว ยุตฺตํฯ ‘‘มาตุคาโม’’ติปทํ ‘‘น กโรตี’’ติปเท สุทฺธกตฺตา, ‘‘อุปฺปาเทตี’’ติปเท เหตุกตฺตาฯ ฐิตสฺส ภิกฺขุโน ธมฺมเทสนายาปีติ โยชนาฯ อปิสทฺโท ครหตฺโถฯ วิสภาเคหีติ วิรุทฺเธหิ วตฺถารมฺมเณหิฯ อยุตฺตฏฺฐาเนติ ปพฺพชิตานํ อนนุรูปฏฺฐาเนฯ ฉนฺทราคนฺติ พลวตณฺหํฯ เตนาติ เตน เหตุนาฯ

‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมฺหิ อยํ ปน สงฺคโห –

‘‘สีลวา พหุสฺสุโต จ, สฺวาคโต จ สุวาจโก;

ปิโย ปฏิพโล จาปิ, นชฺฌาปนฺโน จ วีสตี’’ติฯ

[148] วตฺถุสฺมินฺติ อฏฺฐุปฺปตฺติยํฯ กการโลปํ กตฺวา ครุธมฺมาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ครุเกหิ ธมฺเมหี’’ติฯ เตติ ครุธมฺมาฯ หีติ ยสฺมาฯ ‘‘เอกโต’’ติ สามญฺเญน วุตฺตวจนสฺส วิเสเสน คเหตพฺพตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก’’ติฯ ยถาวตฺถุกเมวาติ ปาจิตฺติยเมวฯ ตญฺหิ วตฺถุสฺส อาปตฺติการณสฺส อนุรูปํ ปวตฺตตฺตา ‘‘ยถาวตฺถุก’’นฺติ วุจฺจติฯ

[149] ปาโตติ ปเคว, ปฐมนฺติ อตฺโถฯ อสมฺมฏฺฐํ สมฺมชฺชีตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อสมฺมชฺชเน โทสํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘อสมฺมฏฺฐํ หี’’ติอาทิฯ หีติ ตปฺปากฏีกรณโชตโกฯ ตนฺติ ปริเวณํฯ ทิสฺวา ภเวยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตนาติ อโสตุกามานํ วิย ภวนเหตุนาฯ ปริเวณสมฺมชฺชนสฺส อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปานียปริโภชนียอุปฏฺฐานสฺส ตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโต คามโต ปนา’’ติ อาทิฯ ตสฺมินฺติ ปานียปริโภชนีเยฯ

สาขาภงฺคมฺปีติ ภญฺชิตพฺพสาขมฺปิฯ ทุติโยติ วิญฺญู ปุริโส ทุติโยฯ นิสีทิตพฺพฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสีทิตพฺพ’’นฺติอาทิฯ ‘‘วิหารมชฺเฌ’’ติ สามญฺญโต วตฺวา วิเสสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาเร’’ติฯ โอสรนฺติ อวสรนฺติ เอตฺถาติ โอสรณํ, ตญฺจ ตํ ฐานญฺเจติ โอสรณฏฺฐานํ, ตสฺมิํฯ

สมคฺคตฺถาติ เอตฺถ สํปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ คมุสทฺโท โหติ, ตโต หิยฺยตฺตนีสงฺขาตํ ตฺถวจนํ วา โหติ, ปญฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตํ วา โหติ, สํโยคปรตฺตา อา อุปสคฺโค รสฺโส จ โหติ, อิติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมา อาคตตฺถา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘สมฺมา’’ติปเทน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อา’’อิติปเทน อาตฺยูปสคฺคํ, ‘‘คต’’อิติปเทน คมุธาตุํ, ‘‘ตฺถ’’อิติปเทน หิยฺยตฺตนีสงฺขาตํ ตฺถวจนํ วา, ปญฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตํ วา ทสฺเสติฯ อยํ ปเนตฺถตฺโถ – สมํ ตุมฺเห อาคตตฺถาติฯ ปญฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตกาเล สมํ ตุมฺเห อาคา อตฺถ ภวถาติฯ ‘‘อาคจฺฉนฺตี’’ติปเทน ‘‘วตฺตนฺตี’’ติ เอตฺถ วตุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปคุณา วาจุคฺคตา’’ติปเทหิ อธิปฺปายํ ทสฺเสติฯ ปาฬีติ ครุธมฺมปาฬิฯ

ตตฺถาติ ตสฺสํ ปาฬิยํ, เตสุ วา อภิวาทนาทีสุ จตูสุฯ มคฺคสมฺปทานนฺติ มคฺคํ ปริหริตฺวา ภิกฺขุสฺส โอกาสทานํฯ พีชนนฺติ พีชนิยา วิธูปนํฯ ปานียาปุจฺฉนนฺติ ปานียสฺส อาปุจฺฉนํฯ อาทิสทฺเทน ปริโภชนียาปุจฺฉนาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถ จาติ เอเตสุ จตูสุ อภิวาทนาทีสุฯ ‘‘อนฺโต คาเม วา’’ติอาทีนิ ฉ ปทานิ ‘‘กาตพฺพเมวา’’ติปเท อาธาโรฯ ราชุสฺสารณายาติ รญฺโญ อานุภาเวน ชนานํ อุสฺสารณายฯ มหาภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปตติ เอตฺถาติ มหาสนฺนิปาตํ, ตสฺมิํ มหาสนฺนิปาเต ฐาเน นิสินฺเน สตีติ โยชนาฯ ปจฺจุฏฺฐานนฺติ ปฏิกจฺเจว อุฏฺฐานํฯ ตํ ตนฺติ สามีจิกมฺมํฯ

สกฺกตฺวาติ จิตฺติํ กตฺวา, สํ อาทรํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ยถา กโต’’ติอาทิฯ ติณฺณํ กิจฺจานนฺติ ‘‘สกฺกตฺวา ครุํกตฺวา มาเนตฺวา’’ติสงฺขาตานํ ติณฺณํ กิจฺจานํฯ อนียสทฺโท กมฺมตฺโถติ อาห ‘‘น อติกฺกมิตพฺโพ’’ติฯ

นตฺถิ ภิกฺขุ เอตฺถาติ อภิกฺขุโก อาวาโส, โส กิตฺตเก ฐาเน อภิกฺขุโก, โย อาวาโส อภิกฺขุโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สเจ’’ติ อาทิฯ ‘‘อุปสฺสยโต’’ติปทํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติปเท อปาทานํฯ เอตฺถาติ อภิกฺขุเก อาวาเสฯ หีติ สจฺจํฯ

ตโตติ อฑฺฒโยชนพฺภนฺตเร ฐิตอาวาสโตฯ ปรนฺติ อญฺญสฺมิํ อาวาเส, ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํฯ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตโต ปจฺฉาฯ ตตฺถาติ อภิกฺขุเก อาวาเสฯ ‘‘ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘วทนฺตี’’ติปเท กมฺมํฯ วุตฺตปฺปมาเณติ อฑฺฒโยชนพฺภนฺตรสงฺขาเต วุตฺตปฺปมาเณฯ สาขามณฺฑเปปีติ สาขาย ฉาทิตมณฺฑเปปิฯ ปิสทฺเทน อาวาเส ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ วุตฺตาติ วสิตาฯ เอตฺตาวตาติ เอกรตฺตํ วสิตมตฺเตนฯ เอตฺถาติ สภิกฺขุเก อาวาเสฯ อุปคจฺฉนฺตีหิ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตพฺพาติ โยชนาฯ ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขสฺสฯ ‘‘เตรสิย’’นฺติปเทน อวยวิอวยวภาเวน โยเชตพฺพํฯ มยนฺติ อมฺเหฯ ยโตติ เยน อุชุนา มคฺเคนาติ สมฺพนฺโธฯ เตนาห ‘‘เตน มคฺเคนา’’ติฯ อญฺเญน มคฺเคนาติ อุชุมคฺคโต อญฺเญน ชิมฺหมคฺเคนฯ อยนฺติ อยํ อาวาโสฯ ตโตติ ภิกฺขูนํ อาวาสโต, ภิกฺขุนิอุปสฺสยโต วา, อิทเมว ยุตฺตตรํฯ วกฺขติ หิ ‘‘อมฺหากํ อุปสฺสยโต คาวุตมตฺเต’’ติฯ เขมฏฺฐาเนติ อภยฏฺฐาเนฯ ตญฺหิ ขียนฺติ ภยา เอตฺถาติ เขมํ, เขมญฺจ ตํ ฐานญฺเจติ เขมฏฺฐานนฺติ กตฺวา ‘‘เขมฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตาหิ ภิกฺขุนีหีติ อฑฺฒโยชนมตฺเต ฐาเน วสนฺตีหิฯ ตา ภิกฺขุนิโยติ คาวุตมตฺเต ฐาเน วสนฺติโยฯ อนฺตราติ ตุมฺหากํ, อมฺหากญฺจ นิวาสนฏฺฐานสฺส, นิวาสนฏฺฐานโต วา อนฺตเร เวมชฺเฌฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํฯ ฐิเต มคฺเคติ สมฺพนฺโธ ‘‘สนฺติกา’’ติปทํ ‘‘อาคต’’อิติปเท อปาทานํฯ ตตฺถาติ อญฺญาสํ ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสเยฯ อิติ ยาจิตพฺพาติ โยชนาฯ ตโตติ ภิกฺขูนํ ยาจิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ

จาตุทฺทเสติ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขสฺส จตุทฺทสนฺนํ ทิวสานํ ปูรเณ ทิวเสฯ อิธาติ อิมสฺมิํ วิหาเรฯ ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘อนุ’’อิติปเท กมฺมํฯ อนุชีวนฺติโยติ อนุคนฺตฺวา ชีวนํ วุตฺติํ กโรนฺติโยฯ วุตฺตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธฯ ทุติยทิวเสติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยํฯ อถาติ ปกฺกมนานนฺตรํฯ เอตฺถาติ ภิกฺขูนํ ปกฺกนฺตตฺตา อปสฺสเนฯ

‘‘อาโภคํ กตฺวา’’ติอิมินา อาโภคํ อกตฺวา วสิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ สภิกฺขุกาวาสํ คนฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโยฯ สาติ วสฺสจฺเฉทาปตฺติฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เกนจิ การเณนาติ ภิกฺขาจารสฺส อสมฺปทาทินา เกนจิ นิมิตฺเตนฯ หีติ สจฺจํฯ ภิกฺขูนํ ปกฺกนฺตาทิการณา อภิกฺขุกาวาเส วสนฺติยา กิํ อภิกฺขุกาวาเสว ปวาเรตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปวาเรนฺติยา ปนา’’ติอาทิฯ

อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโก กมฺมปฺปวจนีโย, เตน ปโยคตฺตา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อทฺธมาเส อทฺธมาเส’’ติฯ ปจฺจาสีสิตพฺพาติ เอตฺถ ปติปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ สิธาตุ อิจฺฉตฺเถติ อาห ‘‘อิจฺฉิตพฺพา’’ติฯ สิธาตุยา ทฺเวภาโว โหติฯ อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายนฺติปิ ธาตุปาเฐสุ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ ‘‘อุโปสถปุจฺฉก’’นฺติวจเนฯ ปกฺขสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปกฺขสฺสฯ มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ โอวาทสฺส ยาจนํ โอวาโท อุตฺตรปทโลเปน, โสเยว อตฺโถ ปโยชนํ โอวาทตฺโถ, ตทตฺถายฯ ปาฏิปททิวสโตติ ทุติยทิวสโตฯ โส หิ จนฺโท วุทฺธิญฺจ หานิญฺจ ปฏิมุขํ ปชฺชติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ปาฏิปโทติ วุจฺจติฯ อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยนฯ ภควา ปญฺญเปตีติ โยชนาฯ อญฺญสฺสาติ ธมฺมสฺสวนกมฺมโต อญฺญสฺสฯ นิรนฺตรนฺติ อภิกฺขณํ, ‘‘ปญฺญเปตี’’ติปเท ภาวนปุํสกํฯ หีติ วิตฺถาโรฯ เอวญฺจ สตีติ เอวํ พหูปกาเร สติ จฯ ยนฺติ ยํ ธมฺมํฯ สาตฺถิกนฺติ สปโยชนํฯ ยถานุสิฏฺฐนฺติ อนุสิฏฺฐิยา อนุรูปํฯ สพฺพาเยว ภิกฺขุนิโยปีติ โยชนาฯ หีติ สจฺจํฯ

โอวาทํ คจฺฉตีติ โอวาทํ ยาจิตุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ คจฺฉติฯ น โอวาโท คนฺตพฺโพติ โอวาทํ ยาจิตุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโม น คนฺตพฺโพฯ โอวาโทติ จ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรถา หิ สทฺทปโยโค วิรุชฺเฌยฺยฯ โอวาทํ คนฺตุนฺติ โอวาทํ ยาจนตฺถาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ คนฺตุํฯ

‘‘ทฺเว ติสฺโส ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘ยาจิตฺวา’’ติปเท ทุติยากมฺมํฯ ‘‘เปเสตพฺพา’’ติปเท ปฐมากมฺมํฯ โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทสฺส คหณตฺถาย อุปสงฺกมนํฯ อารามนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํฯ ตโตติ คมนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตน ภิกฺขุนาติ โอวาทปฏิคฺคาหเกน ภิกฺขุนาฯ ตนฺติ สมฺมตํ ภิกฺขุํฯ

อุสฺสหตีติ สกฺโกติฯ ปาสาทิเกนาติ ปสาทํ อาวเหน ปสาทชนเกน กายวจีมโนกมฺเมนาติ อตฺโถฯ สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุฯ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘ปาสาทิเกน สมฺปาเทตู’’ติ วจนมตฺเตนฯ หีติ ผลโชตโกฯ เอตนฺติ ‘‘ตาหี’’ติวจนํฯ

เอตฺถ จ ภิกฺขูนํ สงฺฆคณปุคฺคลวเสน วจนวาโร ติวิโธ โหติ, ตํ ติวิธํ วจนวารํ ภิกฺขุนีนํ สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ตีหิ วจนวาเรหิ คุณิตํ กตฺวา นว วจนวารา โหนฺติ, ตํ อาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺรายํ วจนกฺกโม’’ติฯ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํฯ วจนากาโร ปากโฏวฯ

เอกา ภิกฺขุนี วา พหูหิ ภิกฺขุนีอุปสฺสเยหิ โอวาทตฺถาย เปสิเต วจนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อยฺยา’’ติอาทิฯ

เตนาปีติ โอวาทปฏิคฺคาหเกนาปิ ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘ปฏิคฺคาหเกนา’’ติ ปเท กมฺมํฯ ปุน ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘อปฏิคฺคเหตุ’’นฺติปเท กมฺมํฯ พลติ อสฺสาสปสฺสาสมตฺเตน ชีวติ, น ปญฺญาชีวิเตนาติ พาโลฯ คิลายติ รุชตีติ คิลาโนฯ คมิสฺสติ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโกฯ อยํ ปเนตฺถ โยชนา – คนฺตุํ ภพฺโพ โย ภิกฺขุ คมิสฺสติ คมนํ กริสฺสติ, อิติ ตสฺมา โส ภิกฺขุ คมิโก นามฯ อถ วา โย ภิกฺขุ คนฺตุํ ภพฺพตฺตา คมิสฺสติ คมนํ กริสฺสติ, อิติ ตสฺมา โส ภิกฺขุ คมิโก นามาติฯ ‘‘ภพฺโพ’’ติ จ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํฯ

ตตฺถาติ พาลาทีสุ ตีสุ ปุคฺคเลสุฯ ทุติยปกฺขทิวเสติ ปาฏิปทโต ทุติยปกฺขทิวเสฯ อุโปสถคฺเคติ อุโปสถเคเหฯ ตญฺหิ อุโปสถํ คณฺหนฺติ, อุโปสโถ วา คยฺหติ อสฺมินฺติ ‘‘อุโปสถคฺค’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมิํ อุโปสถคฺเคฯ ‘‘อนาโรเจตุ’’นฺติ วจนสฺส ญาปกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อปจฺจาหริตุ’’นฺติ วจนสฺส ตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปรมฺปิ วุตฺต’’นฺติอาทิฯ

ตตฺถาติ โอวาทปฏิคฺคาหเกสุ ภิกฺขูสุฯ โน จสฺสาติ โน เจ อสฺสฯ สภํ วาติ สมชฺชํ วาฯ สา หิ สห ภาสนฺติ เอตฺถ, สนฺเตหิ วา ภาติ ทิพฺพตีติ ‘‘สภา’’ติ วุจฺจติ, ตํ สภํ วา อุปสงฺกมิสฺสามีติ โยชนาฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ สภาทิเกฯ เอวํ ‘‘ตตฺถา’’ติปเทปิฯ

จตุทฺทสนฺนํ ปูรโณ จาตุทฺทโส, ตสฺมิํ ปวาเรตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ภิกฺขุสงฺเฆติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติเก, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ อชฺชตนาติ เอตฺถ อสฺมิํ อหนิ อชฺช, อิมสทฺทโต อหนีติ อตฺเถ ชฺชปจฺจโย, อิมสทฺทสฺส จ อกาโร, อชฺช เอว อชฺชตนา, สฺวตฺโถ หิ ตนปจฺจโยฯ อปรสฺมิํ อหนิ อปรชฺช, อปรสทฺทโต อหนีติ อตฺเถ ชฺชปจฺจโย สตฺตมฺยนฺโตเยวฯ เอตฺถาติ ปวารเณ, ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิวจเน วาฯ หีติ สจฺจํฯ

โกลาหลนฺติ โกตูหลํฯ ปฐมํ ภิกฺขุนี ยาจิตพฺพาติ สงฺเฆน ปฐมํ ภิกฺขุนี ยาจิตพฺพาฯ

ตาย ภิกฺขุนิยา วจนีโย อสฺสาติ โยชนาฯ ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตีติ วชฺชาวชฺชํ ปสฺสนฺโต หุตฺวา ปฏิกริสฺสติฯ

อุภินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํฯ ยถาฐาเนเยวาติ ยํ ยํ ฐานํ ยถาฐานํ, ตสฺมิํ ยถาฐาเนเยวฯ เกนจิ ปริยาเยนาติ เกนจิ การเณนฯ อวปุพฺโพ วรสทฺโท ปิหิตตฺโถติ อาห ‘‘ปิหิโต’’ติฯ วจนํเยวาติ โอวาทวจนํเยวฯ ปโถติ เชฏฺฐกฏฺฐาเน ฐานสฺส การณตฺตา ปโถฯ

โทสํ ปนาติ อภิกฺกมนาทีสุ อาทีนวํ ปนฯ อญฺเชนฺตีติ มกฺเขนฺติฯ ภิกฺขูหิ ปน โอวทิตุํ อนุสาสิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ

อญฺญนฺติ โอวาทโต อญฺญํฯ เอโสติ ครุธมฺโมฯ

[150] ‘‘อธมฺมกมฺเม’’ติ เอตฺถ กตมํ กมฺมํ นามาติ อาห ‘‘อธมฺมกมฺเมติอาทีสู’’ติอาทิฯ ตตฺถาติ อธมฺมกมฺมธมฺมกมฺเมสุฯ

[152] อุทฺเทสํ เทนฺโต ภณติ, อนาปตฺตีติ โยชนาฯ โอสาเรตีติ กเถติฯ จตุปริสตีติ จตุปริสสฺมิํฯ ตตฺราปีติ เตน ภิกฺขุนีนํ สุณนการเณนาติฯ ปฐมํฯ

2. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทํ

[153] ทุติเย ปริยายสทฺโท วารตฺโถติ อาห ‘‘วาเรนา’’ติฯ วาโรติ จ อนุกฺกโมเยวาติ อาห ‘‘ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ’’ติฯ อธิกํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ อธิเจโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิจิตฺตวโต’’ติอาทิฯ อธิจิตฺตํ นาม อิธ อรหตฺตผลจิตฺตเมว, น วิปสฺสนาปาทกภูตํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตผลจิตฺเตนา’’ติฯ ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติอาทีสุ (ปารา. 45; ที. นิ. 3.305; ม. นิ. 1.497; อ. นิ. 6.105; มหานิ. 10) หิ วิปสฺสนาปาทกภูตํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ น ปมชฺชโตติ น ปมชฺชนฺตสฺสฯ สาตจฺจกิริยายาติ สตตกรเณนฯ อุโภ โลเก มุนติ ชานาตีติ มุนีติ จ, โมนํ วุจฺจติ ญาณํ มุนนฏฺเฐน ชานนตฺเถน, ตมสฺสตฺถีติ มุนีติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุนิโนตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ‘‘โย มุนติ…เป.… มุนเนน วา’’ติอิมินา ปฐมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘โมนํ วุจฺจติ…เป.… วุจฺจตี’’ติอิมินา ทุติยตฺถํ ทสฺเสติฯ มุน คติยนฺติ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 15 ปการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ‘‘โย มุนตี’’ติ เอตฺถ ภูวาทิคณิโก มุนธาตุเยว, น กียาทิคณิโก มุธาตูติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา มุน ญาเณติ ธาตุปาเฐสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 17 กิยาทิคณิก) วุตฺตตฺตา ‘‘มุนาตี’’ติ กียาทิคณิโกวฯ ธาตฺวนฺตนการโลโปติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘โมนํ วุจฺจติ ญาณ’’นฺติ เจตฺถ ญาณํ นาม อรหตฺตญาณเมวฯ โมนสฺส ปโถ โมนปโถติ วุตฺเต สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺเมสู’’ติฯ อถ วา อธิสีลสิกฺขาทโย อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตีสุ วา สิกฺขาสู’’ติฯ ปุพฺพภาคปฏิปทนฺติ อรหตฺตญาณสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ สีลสมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ ปฏิปทํฯ ปุพฺพภาเคติ อรหตฺตญาณสฺส ปุพฺพภาเคฯ เอตฺถาติ ‘‘อธิเจตโส…เป.… สิกฺขโต’’ติ วจเนฯ ‘‘ตาทิโน’’ติปทํ ‘‘มุนิโน’’ติปเทน โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตาทิสสฺส ขีณาสวมุนิโน’’ติฯ เอตฺถาติ ‘‘โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน’’ติ วจเนฯ ราคาทโย อุปสเมตีติ อุปสนฺโตติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ราคาทีน’’นฺติฯ สติ อสฺสตฺถีติ สติมาติ กตฺวา มนฺตุสทฺโท นิจฺจโยคตฺโถติ อาห ‘‘สติยา อวิรหิตสฺสา’’ติฯ

น กสียติ น วิเลขียตีติ อกาโส, โสเยว อากาโสฯ อนฺตเรน ฉิทฺเทน อิกฺขิตพฺโพติ อนฺตลิกฺโขฯ อากาโส หิ จตุพฺพิโธ อชฏากาโส, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, ปริจฺฉินฺนากาโส, รูปปริจฺเฉทากาโสติฯ ตตฺถ อชฏากาโสว อิธาธิปฺเปโต ‘‘อนฺตลิกฺเข’’ติ วิเสสิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘น กสิณุคฺฆาฏิเม, น ปน รูปปริจฺเฉเท’’ติฯ ปริจฺฉินฺนากาโสปิ รูปปริจฺเฉทากาเสน สงฺคหิโตฯ ‘‘ม’’นฺติ ปทํ ‘‘อวมญฺญนฺตี’’ติ ปเท กมฺมํฯ เอตฺตกเมวาติ เอตปฺปมาณํ ‘‘อธิเจตโส’’ติอาทิสงฺขาตํ วจนเมว, น อญฺญํ พุทฺธวจนนฺติ อตฺโถฯ อยนฺติ จูฬปนฺถโก เถโรฯ หนฺทาติ วสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตฯ มม อานุภาวํ ทสฺเสมิ, ตุมฺเห ปสฺสถ คณฺหถาติ อธิปฺปาโยฯ วุฏฺฐายาติ ตโต จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐหิตฺวาฯ อนฺตราปิ ธายตีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อฏฺฐานตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺตรธายติปี’’ติฯ เอเสว นโย ‘‘เสยฺยมฺปิ กปฺเปตี’’ติ เอตฺถปิฯ เถโรติ จูฬปนฺถโก เถโรฯ อิทํ ปทํ อนฺตรนฺตรา ยุตฺตฏฺฐาเนสุ สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘ตญฺเจว ภณตี’’ติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ภาตุเถรสฺสาติ เชฏฺฐกภาตุภูตสฺส มหาปนฺถกเถรสฺสฯ