มุทฺธโช ตติยกฺขโร ฯ โอปานภูตนฺติ เอตฺถ โอปาโน วิย ภูโต โอปานภูโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ฐิต’’นฺติฯ ‘‘อุทปาโน’’ติ อิมินา โอปานสทฺโท อุทปานตฺโถติ ทสฺเสติฯ อุทปาโน หิ สพฺเพ ชนา โอสริตฺวา ปิวนฺติ เอตฺถาติ โอปาโนติ วุจฺจติฯ อิเมสนฺติ นิคณฺฐานํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ สมฺปตฺตานํ ทานํ ทาตพฺพเมว, ตสฺมา มา อุปจฺฉินฺทิตฺถาติ โยชนาฯ อุทฺทิสฺสาติ ตฺวาปจฺจยนฺตสทฺโท ‘‘กต’’นฺติ อุตฺตรปเทน สมาโสติ อาห ‘‘อุทฺทิสิตฺวา กต’’นฺติฯ เอเสว นโย ‘‘ปฏิจฺจกมฺม’’นฺติ เอตฺถาปิฯ

[294] ปฏิจฺจกมฺมนฺติ เอตํ นามํ นิมิตฺตกมฺมสฺส อธิวจนนฺติ โยชนาฯ โยติ โย โกจิ ชโนฯ วธกสฺส ปาณฆาตกมฺมํ โหติ วิย, ตสฺสาปิ โหตีติ โยชนาฯ น ชีรนฺตีติ เอตฺถ ชรธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘น คจฺฉนฺตี’’ติฯ

179. กปฺปิยภูมิอนุชานนกถา

[295] พหารามโกฏฺฐเกติ เอตฺถ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘พหารามโกฏฺฐกสมีเปติ อารามโกฏฺฐกสฺส พหิ สมีเปติ อตฺโถ’’ติฯ อจฺฉนฺตีติ วสนฺติฯ เอตนฺติ ‘‘ปจฺจนฺติม’’นฺติ เอตํ วจนํฯ ธุรวิหาโรปีติ ปธานวิหาโรปิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ อนุปเคเยวาติ ปาโตเยวฯ โอรวสทฺทนฺติ อุจฺจรวสงฺขาตํ สทฺทํฯ กปิลสุตฺตปริโยสาเนติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.กปิลสุตฺตวณฺณนา) สงฺคหิตสฺส กปิลสุตฺตสฺส ปริโยสาเนฯ ปญฺจสตานํ เกวฏฺฏปุริสานนฺติ สมฺพนฺโธฯ

อุสฺสาวนนฺติกาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ โย วิหาโร กริยตีติ สมฺพนฺโธฯ ภูมิยา คติ วิย คติ เอเตสนฺติ ภูมิคติกาฯ ปติฏฺฐาเปนฺเตหิ พหูหิ ภิกฺขูหิ ปติฏฺฐาเปตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ นิจฺฉาเรนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ โยชนาฯ สยนฺติ ภิกฺขุฯ ตํ ปนาติ ‘‘สงฺฆสฺส กปฺปิยกุฏิํ อธิฏฺฐามี’’ติ วจนํ ปนฯ อวตฺวาปีติ ปิสทฺโท ตถา ‘‘วตฺวาปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติฯ

อฏฺฐกถาสูติ มหาอฏฺฐกถาทีสุ ตีสุ อฏฺฐกถาสุฯ เอตฺถาติ อุสฺสาวนนฺติกกุฏิยํฯ ‘‘สมกาลํ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ ทฬฺหีกโรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ วจเนติ ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วจเนฯ ตสฺมินฺติ ถมฺเภฯ เตเนวาติ อกตภาเวเนวฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺถาติ พหูสุฯ

ยโตติ อิฏฺฐกสิลามตฺติกาปิณฺฑโตฯ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวา กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ วุตฺตนเยเนวฯ อิฏฺฐกาทโยติ ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ อธิฏฺฐาตพฺพอิฏฺฐกาทโยฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตถาติ ยถา อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตถาฯ ถมฺภาทีนิ อุกฺขิปิตฺวา ปติฏฺฐาปนญฺจ ‘‘กปฺปิยกุฏิํ กโรมา’’ติ สาวนญฺจ อนฺตํ ปริโยสานเมติสฺสาติ อุสฺสาวนนฺติกาฯ

ตาสูติ ทฺวีสุ โคนิสาทิกาสุฯ ยตฺถาติ กุฏิยํฯ เนว อาราโม ปริกฺขิตฺโต โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปุน ยตฺถาติ กุฏิยํฯ อยนฺติ กุฏิฯ อุภยตฺถาปีติ อารามวิหารโคนิสาทิกาสุ ทฺวีสุปิฯ พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามาติ โยชนาฯ เอตฺถาติ อุปฑฺฒปริกฺขิตฺตพหุตรปริกฺขิตฺตอาราเมฯ คาโว ปวิสิตฺวา ยถาสุขํ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ โคนิสาทา โคสาลาฯ โคนิสาทา วิยาติ โคนิสาทิกา กุฏิฯ

มนุสฺสา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ เอสาติ กุฏิฯ วุตฺเตปีติ ปิสทฺเท, ‘‘กปฺปิยกุฏิํ เทมา’’ติ วากฺยํ อเปกฺขติฯ อนฺธกฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยสฺมา วฏฺฏติ, ตสฺมาติ โยชนาฯ เตสนฺติ เสสสหธมฺมิกเทวมนุสฺสานํฯ เตหีติ เสสสหธมฺมิกเทวมนุสฺเสหิฯ ปุนปิ วุตฺตํ, กิํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุสฺส…เป.… โหตี’’ติฯ อปีติ ตทญฺเญสํฯ ตนฺติ วจนํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ สงฺฆสฺส สนฺตกเมว วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกเมว วาติ โยชนาฯ อิติ ตสฺมา สุวุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ คหปตีนํ สนฺตกํ คหปติ กุฏิฯ ‘‘กมฺมวาจํ สาเวตฺวา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ กมฺมวาจมวตฺวา อปโลกเนนปิ กปฺปิยตฺตาฯ

กมฺมวาจาย วา อปโลกเนน วา สมฺมนิตพฺพาติ สมฺมุติ กุฏิฯ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ

ยํ อามิสํ วุตฺถํ, สพฺพํ ตํ อามิสนฺติโยชนาฯ อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปโหนเก เคเห วุตฺถํ ฐปิตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยํ ปน สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา อตฺถีติ โยชนาฯ เตสํเยวาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนเมว ฯ เอกรตฺตมฺปิ ฐปิตํ ยํ สนฺตกํ อตฺถีติ โยชนาฯ ตนฺติ สงฺฆิกาทิฯ ตตฺถาติ อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปโหนกเคเหฯ เอตนฺติ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสงฺขาตํ ยาวยามกาลิกํ, ‘‘น กปฺปตี’’ติ พฺยติเรกสฺส อนฺวยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหกาลิกํ ปนา’’ติอาทิฯ

ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํฯ ตตฺร วจเนติ หิ อตฺโถฯ สามเณโร เทตีติ สมฺพนฺโธฯ ยํกิญฺจิ ตณฺฑุลาทิกํ อามิสนฺติ โยชนาฯ มุขสนฺนิธิ นามาติ อาปตฺติยา มุโข อุปาโย สนฺนิธิ นามาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ มหาปจฺจริยํ, มุขสนฺนิธิอนฺโตวุตฺเถสุ วาฯ ภิกฺขุ ปจิตฺวา ปริภุญฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ อามิสสํสฏฺฐนฺติ อามิเสน สํสคฺคํฯ

ชหิตวตฺถุกาติ ชหิตํ วตฺถุ เอตาสนฺติ ชหิตวตฺถุกาฯ อุสฺสาวนนฺติกา กตาติ สมฺพนฺโธฯ สาติ อุสฺสาวนนฺติกาฯ โย โยติ ถมฺโภ วา ภิตฺติปาโท วาฯ อิฏฺฐกาทีหิ กตา อุสฺสาวนนฺติกาติ โยชนาฯ จยสฺสาติ อธิฏฺฐานสฺสฯ เยหิ ปน อิฏฺฐกาทีหีติอาทิสทฺเทน ถมฺภสิลามตฺติกาโย สงฺคณฺหาติฯ ตทญฺเญสูติ เตหิ อธิฏฺฐิตอิฏฺฐกาทีหิ อญฺเญสุฯ

ปาการาทิปริกฺเขเปติ อุปจารสีมาปริจฺฉินฺนสฺส อารามสฺส ปาการาทินา ปริกฺเขเป กเตฯ ปาการาทีติ อาทิสทฺเทน วติํ สงฺคณฺหาติฯ

กปฺปิยกุฏิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ โคนิสาทิกาย อภาเวน เสสาสุ ตีสุ กปฺปิยกุฏีสุ ยํกิญฺจิ กปฺปิยกุฏิํ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ฐาเนฯ อิตรา ปนาติ อุสฺสาวนนฺติกโคนิสาทิกาหิ อญฺญาฯ ทฺเวติ อุโภ คหปติสมฺมุติโย, ชหิตวตฺถุกาว โหนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ปกฺขปาสกมณฺฑลนฺติ ทฺเว ปกฺเข อปตนตฺถาย ปสติ พนฺธตีติ ปกฺขปาสโก, มณฺฑลนฺติ ฉทนโกฏิโคปานสีนํ อุปริ ฐปิตกฏฺฐวิเสโส, ปกฺขปาสโก จ มณฺฑลญฺจ ปกฺขปาสกมณฺฑลํฯ

ยตฺราติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวาติ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวาฯ จีวรวิกปฺปนํ วิย สาเปกฺขวิสฺสชฺชนมฺปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํฯ โสติ กรวีกติสฺสตฺเถโร, ปสฺสิตฺวา ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธฯ เถโรติ มหาสิวตฺเถโรฯ ลูขทิวเสติ อสินิทฺธทิวเสฯ ตโตติ พฺรวนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธฯ นนฺติ มหาสิวตฺเถรํฯ ปมุเขติ คพฺภสฺส ปมุเขฯ ตนฺติ สพฺพิกุมฺภิํฯ พหีติ วิหารสฺส พหิฯ โสติ มหาสิวตฺเถโรฯ

180. เมณฺฑกคหปติวตฺถุกถา

[296] ‘‘พหิทฺวาเร’’ติ เอตฺถ กสฺส พหิทฺวาเรติ อาห ‘‘ธญฺญาคารสฺส พหิทฺวาเร’’ติฯ อาฬกถาลิกนฺติ เอตฺถ อาฬกตณฺฑุลปจนกํ คณฺหกถาลิ อาฬกถาลิ, ตาย ปจิตํ ภตฺตํ อาฬกถาลิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาฬกตณฺฑุลปจนกถาลิก’’นฺติฯ พฺยญฺชนภณฺฑิกนฺติ พฺยญฺชนปริกฺขาริกํ, พฺยญฺชนปริวารกนฺติ อตฺโถฯ อิมินา สูปภิญฺชนกนฺติ เอตฺถ สูปสทฺโท พฺยญฺชนวาจโก, ภิญฺชนกสทฺโท ภณฺฑิกปริยาโยติ ทสฺเสติฯ ทาสกมฺมกรโปริสนฺติ เอตฺถ ทาสโปริสา จ กมฺมกรโปริสา จ ทาสกมฺมกรโปริสํ, สมาหารทฺวนฺโท ปุพฺพปเท อุตฺตรโลโป, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทาสปุริเส จ กมฺมกรปุริเส จา’’ติฯ โปริสสทฺโทปิ ปุริสสทฺเทน สมาโน ‘‘ปุริโส เอว โปริโส’’ติ อตฺเถนฯ ธุวภตฺเตนาติ เอตฺถ ธุวสทฺโท นิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘นิจฺจกาล’’นฺติฯ ทุยฺเหน ขีเรนาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘เมณฺฑกวตฺถุสฺมิํ ปนา’’ติ ปาฐโต ปฏฺฐาย ยาว ‘‘ขณญฺเญว ทุยฺเหนา’’ติ ปาฐา เกสุจิเยว อฏฺฐกถาโปตฺถเกสุ อตฺถิฯ เอตฺถาติ เมณฺฑกวตฺถุมฺหิฯ โครเสติ ควเยหิ นิพฺพตฺเต ขีรทธิตกฺกนวนีตสพฺพิสงฺขาเต รเสฯ ปาเถยฺยนฺติ ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํฯ ญตฺวาติ ปาเถยฺยมิจฺฉตีติ ญตฺวาฯ ภิกฺขาจารวตฺเตน วาติ อญฺญาตกอปวาริตฏฺฐานโต ภิกฺขาจารวตฺเตน วาฯ ยาจิตฺวาปีติ ปิสทฺโท ปเคว ภิกฺขาจารวตฺเตนาติ ทสฺเสติฯ ยตฺตเกน ปาเถยฺเยนาติ สมฺพนฺโธฯ

182. เกณิยชฏิลวตฺถุกถา

[300] กาเชหีติ เอตฺถ กาชสฺส คณนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปญฺจหิ กาชสเตหี’’ติฯ เอเกน กาเชน ทฺวินฺนํ กุฏานํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กุฏสหสฺส’’นฺติฯ โวติ ตุมฺเหฯ สุฏฺฐุ ปสนฺโนติ สมฺพนฺโธฯ

ตตฺถาติ ‘‘อฏฺฐ ปานานี’’ติ ปาเฐ, อฏฺฐสุ ปาเนสุ วาฯ ‘‘อมฺเพหิ กตปาน’’นฺติ อิมินา มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ อามปกฺเกสุฯ กโรนฺเตน กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อาทิจฺจปาเกนาติ อาทิจฺจเหตุนา ปจเนนฯ ปุเรภตฺตเมว กปฺปตีติ ภิกฺขุนา สยํ กตตฺตา ปุเรภตฺตเมว กปฺปติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนหี’’ติอาทิฯ กตํ อมฺพปานนฺติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพปาเนสูติ ชมฺพุปานาทีสุ สพฺเพสุ ปาเนสุฯ

เตสูติ ชมฺพุปานาทีสุ สตฺตสุ ปาเนสุฯ ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโกฯ ชมฺพุผเลหีติ อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา ชมฺพุผเลหิฯ อฏฺฐิเกหีติ อฏฺฐิ อสฺมิมตฺถีติ อฏฺฐิกํ ผลํฯ ชาติรเสนาติ ยถาชาเตน รเสนฯ อิมินา มธุสกฺขรกปฺปุราทีหิ น โยเชตพฺโพติ ทสฺเสติฯ ตํ ปนาติ มธุกปานํ ปนฯ มุทฺทิกาติ มุทฺทิกผลานิฯ สาลุเกติ กนฺเทฯ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ผลรสนฺติ ตณฺฑุลโธวโนทกํฯ ‘‘ปกฺกฑากรส’’นฺติ อิมินา อปกฺกฑากรสํ วฏฺฏตีติ ทีเปติฯ หีติ สจฺจํ, วิตฺถาโร วาฯ รโสติ ปกฺกรโสฯ ปฏิคฺคเหตฺวา ฐปิตสพฺพิอาทีหิ ปกฺกานํ ยาวชีวิกานํ ปตฺตานํ รโสติ โยชนาฯ ปกฺกํ ยาวชีวิกปตฺตรสนฺติ สมฺพนฺโธฯ