อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ชีรนฺตี’’ติฯ นจฺฉาทตฺตา น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘น ชีรนฺตี’’ติ อิมินา นจฺฉาทนสฺส การณํ ทสฺเสติฯ ‘‘น วาต…เป.… สกฺโกนฺตี’’ติ อิมินา ตสฺเสว ผลํ ทสฺเสตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สินิทฺธานี’’ติ อิมินา สินิหนฺตีติ เสเนหิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ภตฺตจฺฉนฺนเกนาติ เอตฺถ ภตฺตสฺส อจฺฉนฺนกํ นาม ภตฺตสฺส อโรจิกํ ภตฺตสฺส รุจิยา อนุปฺปาทกนฺติ อาห ‘‘ภตฺตาโรจเกนา’’ติฯ

[262] อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ ปาฬิยํ ‘‘ปฏิคฺคหิตํ นิปฺปกฺกํ สํสฏฺฐ’’นฺติ ปทานํ กิริยาวิเสสนํ กตฺวา ‘‘ปริภุญฺชิตุ’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติ อาทีสู’’ติอาทิฯ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตุนฺติ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ เตลปริโภเคน ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สตฺตาหกาล’’นฺติฯ

161. มูลาทิเภสชฺชกถา

[263] มูลเภสชฺชาทิวินิจฺฉโยปีติ ปิสทฺโท อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉยํ อเปกฺขติฯ อิธาติ เภสชฺชกฺขนฺธเกฯ ยํ ยนฺติ วินิจฺฉยํฯ ปิสนสิลาติ ปิสติ เอตฺถาติ ปิสนา, สาเยว สิลาติ ปิสนสิลาฯ อิมินา อจลํ หุตฺวา นิสีทตีติ นิสโทติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ปิสนโปตโกติ ปิสติ อเนนาติ ปิสโน, โสเยว โปตโกติ ปิสนโปตโก, อิมินา นิสทโต โปตโกติ นิสทโปตโกติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ หิงฺคุชาติโยติ หิงฺคุกุลานิฯ

สามุทฺทนฺติ เอตฺถ สมุทฺเท สนฺติฏฺฐตีติ สามุทฺทนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทฺทตีเร’’ติอาทิฯ ‘‘ตีเร’’ติ อิมินา สมุทฺเทติ เอตฺถ สตฺตมีวิภตฺติยา สมีปตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติฯ ปกติโลณนฺติ สภาวโลณํ, น ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปจิตนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปพฺพเต อุฏฺฐหตี’’ติ อิมินา สินฺธุนามเก ปพฺพเต อุฏฺฐหตีติ สินฺธวนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

อุพฺพิโต ภูมิโต อีรติ อุคฺคจฺฉตีติ อุพฺพิรนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภูมิโต องฺกุรํ อุฏฺฐหตี’’ติฯ อิมินา อฏฺฐกถานเยน โอฏฺฐโช ตติยกฺขโรเยว ยุชฺชติ, โปตฺถเกสุ ปน จตุตฺถกฺขโรเยว ทิสฺสติฯ ‘‘อุพฺภิท’’นฺติปิ ปาโฐฯ พิลนฺติ โกฏฺฐาโสฯ ตสฺมา ทพฺพสมฺภาเรหิ พิเลหิ สทฺธิํ ปจิตํ พิลนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธิํ ปจิต’’นฺติฯ อภิธาเน ปน (อภิธาเน 461 คาถายํ) ‘‘พิลาล’’นฺติ ปาโฐ อตฺถิฯ ตนฺติ พิลํฯ

[264] อสฺสาทีนํ กายคนฺโธ วิย กสฺสจิ กายคนฺโธ โหตีติ โยชนาฯ ตสฺสาปีติ ภิกฺขุโนปิฯ ปิสทฺเทน กณฺฑุวาพาธภิกฺขุอาทโยปิ สมฺปิณฺเฑติฯ ฉกณสทฺทสฺส อสฺสาทีนํ มเลปิ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘โคมย’’นฺติฯ ปากติกจุณฺณมฺปีติ อปกฺกรชนจุณฺณมฺปิฯ เอตมฺปีติ ปากติกจุณฺณมฺปิฯ

ตนฺติ อามกมํสํ, น ขาทีติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ อามกโลหิตํ วา, น ปิวีติ สมฺพนฺโธฯ อมนุสฺโสติ มนุสฺสสทิโส ภูโตฯ ตนฺติ อามกมํสโลหิตํฯ

[265] ‘‘อญฺชน’’นฺติ นามํ สามญฺญนฺติ อาห ‘‘อญฺชนนฺติ สพฺพสงฺคาหกวจนเมต’’นฺติฯ สพฺพสงฺคาหกวจนนฺติ สพฺเพสํ อญฺชนานํ สงฺคาหกวจนํฯ เอตนฺติ ‘‘อญฺชน’’นฺติ เอตํ วจนํฯ อญฺชติ จกฺขุํ มกฺเขติ อเนนาติ อญฺชนํ, อญฺชติ จกฺขุํ พฺยตฺตํ กโรตีติ วา อญฺชนํ, ตาลุโช ตติยกฺขโรฯ กปลฺลนฺติ กปลฺเล ปวตฺตํฯ กปาลญฺหิ ทีปสิขาย อุปริ นิกุชฺชิตฺวา ตตฺถ ปวตฺตํ มสิ ‘‘กปลฺล’’นฺติ วุจฺจติฯ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีปสิขโต คหิตมสี’’ติฯ อญฺชนูปปิสเนหีติ เอตฺถ อญฺชเนหิ สทฺธิํ อุปเนตุํ ปิสิตพฺพนฺติ อญฺชนูปปิสนนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อญฺชเนน สทฺธิํ เอกโต ปิสิเตหี’’ติฯ ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา ‘‘สทฺธิ’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสติฯ หีติ สจฺจํฯ ยํกิญฺจิ อญฺชนูปปิสนํ จุณฺณํ น น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนาฯ อิมสฺมิํ นเย ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อาขฺยาตปทํ กิริยานฺตราเปกฺขตฺตา กตฺตา โหติฯ อาขฺยาเตสุปิ หิ กตฺตุตฺตญฺจ กมฺมตฺตญฺจ ลพฺภติฯ จนฺทนนฺติอาทีนิ สุวิญฺเญยฺยาเนวฯ

อฏฺฐิมยนฺติ ปทสฺส อติพฺยาปิตโทสํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสฏฺฐิํ ฐเปตฺวา’’ติฯ สลากฏฺฐานิยนฺติ เอตฺถ สลากา ติฏฺฐนฺติ เอตฺถาติ สลากฏฺฐานิยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ สุสิรทณฺฑกาทิเกฯ สลากนฺติ อญฺชนิสลากํฯ โอทหนฺตีติ ฐเปนฺติฯ อํสพทฺธโกติ อํเส พทฺธติ อเนนาติ อํสพทฺธโกฯ ยมกนตฺถุกรณินฺติ นตฺถุ กรียติ อิมายาติ นตฺถุกรณี, ยมกา นตฺถุกรณี ยมกนตฺถุกรณีฯ

[267] ตํ สพฺพํ เตลปากนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘อติ วิย ขิตฺตมชฺชานี’’ติ อิมินา อติ วิย ขิปียนฺติ ปกฺขิปียนฺตีติ อติขิตฺตานิ, ตานิเยว มชฺชานิ อติขิตฺตมชฺชานีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

ปณฺณเสทนฺติ ปณฺเณหิ เสทํฯ องฺคารานนฺติ องฺคาเรหิฯ ตตฺถาติ เตสุ ปํสุวาลิกาทีสุฯ วาตหรณปณฺณานีติ วาตสฺส อปนยนานิ อุทฺทาลาทีนิ ปณฺณานิฯ ตตฺถาติ เตสุ ปณฺเณสุฯ นานาปณฺณภงฺคกุถิตนฺติ นานาปณฺณานิเยว ภญฺชิตพฺพฏฺเฐน นานาปณฺณภงฺคํ, เตน กุถิตํ นานาปณฺณภงฺคกุถิตํฯ อุณฺโหทกสฺสาติ อุณฺโหทเกนฯ ตตฺถาติ อุทกโกฏฺฐเกฯ

ปพฺเพ ปพฺเพติ ผฬุมฺหิ ผฬุมฺหิฯ เยนาติ ปชฺเชนฯ ตํ ปชฺชํ อภิสงฺขริตุนฺติ โยชนาฯ ‘‘ปาทานํ สปฺปายเภสชฺช’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส หิตํ ปชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ติลกกฺเกนาติ เอตฺถ กกฺกสทฺทสฺส จุณฺณวาจกตฺตา ‘‘ปิฏฺเฐหี’’ติ วุตฺตํฯ กพเฬน ปกฺขิปนํ กพฬิกํฯ สตฺตุปิณฺฑสฺส ภตฺตกพฬสทิสตฺตา สตฺตุปิณฺฑนฺติ วุตฺตํฯ อาณิ วิยาติ ขีลา วิยฯ ขาเรนาติ โลณสกฺขริกมเยน ขาเรนฯ วิกาสํ รุนฺธตีติ วิกาสิกํ, เตลรุนฺธนปิโลติกํฯ วณกมฺมนฺติ วณสฺส, วเณ วา กมฺมํฯ

[268] สปฺปทฏฺฐกาเลเยว กิํ สามํ คเหตฺวา ปริภุญฺชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิฯ

อิทนฺติ มหาวิกฏํ, ปริภุญฺชีกพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ อญฺเญสุ ปนาติ สปฺปทฏฺฐโต อญฺเญสุ ปนฯ สเจ ภูมิปตฺโต คูโถ โหติ, ปฏิคฺคเหตพฺโพติ โยชนาฯ

[269] วสีกรณปานกสมุฏฺฐิตโรโคติ กนฺติภาวสงฺขาตํ วสํ กโรติ อเนนาติ วสีกรณํ, เภสชฺชํ, ปิวเต ปานํ, ตํเยว ปานกํ, วสีกรณสฺส ปานกํ วสีกรณปานกํ, เตน สมุฏฺฐิโต โรโค วสีกรณปานกสมุฏฺฐิตโรโคฯ อิมินา ฆรทินฺนกาพาโธติ เอตฺถ ฆรณิยา ทินฺเนน วสีกรณปานเกน สมุฏฺฐิโต อาพาโธ ฆรทินฺนกาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สีตาย อาโลเฬตพฺพนฺติ สีตาโลฬํ, อุทกํฯ สีตาสทฺโท นงฺคลเลขาสงฺขาตํ ผาลปทฺธติํ มุขฺยโต วทติ, ผาลปทฺธติกเร ผาเล ลคฺคมตฺติกํ อุปจารโต วทติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สีตาย อาโลเฬตพฺพ’’นฺติฯ อฏฺฐกถายมฺปิ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นงฺคเลนา’’ติอาทิฯ

วิปกฺกคหณิโกติ วิเสเสน ปาจาปนคหณิโกฯ มุตฺตหรีตกนฺติ เอตฺถ ‘‘มุตฺต’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ โคมุตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โคมุตฺตปริภาวิตํ หรีตก’’นฺติฯ อิมินา มุตฺเตน ปริภาวิตํ หรีตกํ มุตฺตหรีตกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตณฺฑุลกสโฏติ ตณฺฑุลโธวโนทกกสโฏ โธตสินิทฺโธ, โสว มุคฺคปจิตปานีโยติ โยชนาฯ ‘‘มํสรเสนา’’ติ อิมินา มํสรโส มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพนฺติ ปฏิจฺฉาทนียนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ

163. คุฬาทิอนุชานนกถา

[272] หีติ สจฺจํฯ ปกฺกตฺตาติ มุคฺคานํ ปกฺกภาวโตฯ เตติ มุคฺคาฯ

[274] อกปฺปิยกุฏิยนฺติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโตฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺปีติ อุณฺหยาคุมฺปิฯ ปิสทฺเทน ปเคว อามิสํ ปจิตุนฺติ ทสฺเสติฯ อุตฺตณฺฑุลภตฺตนฺติ ปกฺกตณฺฑุลโต วิโยโคติ อุตฺตณฺฑุโล, อุกาโร หิ วิโยคตฺถวาจโก, อปกฺกตณฺฑุโลติ อตฺโถฯ อุตฺตณฺฑุลมยํ ภตฺตนฺติ อุตฺตณฺฑุลภตฺตํฯ สกิํ กุถิเตสุ ขีรตกฺกาทีสุ อคฺคิํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนาฯ