เมนู

148. ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถา

[245] อญฺญํ พฺยากโรนฺตีติ เอตฺถ อญฺญสทฺโท สพฺพนามสุทฺธนามวเสน ทุวิโธฯ เตสุ อิธ สุทฺธนามํ, ตํ ปน พาเล จ ทารเก จ อรหตฺเต จ ปวตฺตติ, อิธ ปน อรหตฺเตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อรหตฺตํ พฺยากโรนฺตี’’ติฯ เยนาติ สภาเวนฯ อรหาติ ญายตีติ อรหาอิติ อตฺโถ ญายติฯ โสติ สภาโวฯ สุตฺตวณฺณนาโตเยวาติ องฺคุตฺตรฏฺฐกถาโต เอวฯ น อุปนีโตติ น อุปริ นีโตฯ เอกจฺเจ โมฆปุริสาติ เอกจฺเจสทฺโท อญฺเญปริยาโย, โมฆสทฺโท ตุจฺฉเววจโนติ อาห ‘‘อญฺเญ ปน ตุจฺฉปุริสา’’ติฯ ‘‘หสมานา วิยา’’ติ อิมินา หสมานกํ มญฺเญติ เอตฺถ มญฺเญสทฺโท วิยตฺโถติ ทสฺเสติฯ อสนฺตเมวาติ อวิชฺชมานํเยวฯ เอกปลาสิกนฺติ เอตฺถ ปลาสสทฺโท ปณฺณวาจโกฯ ปฏลํ นาม ปณฺณํ วิย โหติ, ตสฺมา ‘‘เอกปฏล’’นฺติ วุตฺตํฯ อสีติสกฏวาเหติ เอตฺถ อสีติ ปทํ สกฏปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อสีติสกเฏหิ วหิตพฺเพติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ทฺเว สกฏภารา เอโก วาโห’’ติ อิมินา วาหานํ จตฺตาลีสภาวํ ทสฺเสติฯ สตฺตหตฺถิกญฺจ อนีกนฺติ เอตฺถ อนีกสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ หตฺถินิโย จา’’ติอาทิฯ สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ สมูโห สตฺตหตฺถิกํฯ สตฺตอนีกตฺตา เอกูนปญฺญาสหตฺถิโน โหนฺติฯ เตสุ สตฺต หตฺถิโน, ทฺวาจตฺตาลีส หตฺถินิโย โหนฺติฯ ทฺวิคุณาติ เอตฺถ คุณสทฺโท ปฏลตฺโถติ อาห ‘‘ทฺวิปฏลา’’ติฯ คุณงฺคุณูปาหนาติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณานํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต คุณงฺคุณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปฏลโต ปฏฺฐาย วุจฺจตี’’ติฯ คุณงฺคุณูปาหนาติ ปฏลปฏลา อุปาหนา, พหุปฏลา อุปาหนาติ อตฺโถฯ อุกาเรน สห โยเชตฺวา คกาโร สชฺฌายิตพฺโพ จ ลิขิตพฺโพ จฯ อิทานิ โปตฺถเกสุ ปน อุกาโร น ทิสฺสติฯ

149. สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถา

[246] สพฺพาว นีลิกาติ สพฺพาว อุปาหนาโย นีลิกา, สพฺพฏฺฐาเนสุ นีลเมตาสนฺติ สพฺพนีลิกาติปิ กาตพฺโพฯ ตตฺถ จาติ เตสุ นีลิกาทีสุ จฯ อุมฺมารปุปฺผสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อุมฺมารปุปฺผวณฺณาฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อทฺทาริฏฺฐกวณฺณาติ เอตฺถ อทฺโทติ อลฺโลฯ อริฏฺโฐติ เผณิลรุกฺโข วา กาโก วา, ตสฺมา อทฺโท อลฺโล อริฏฺโฐ เผณิลรุกฺโข, กาโก วาติ อทฺทาริฏฺโฐ, ตเทว อทฺทาริฏฺฐโก, อทฺทาริฏฺฐกสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อทฺทาริฏฺฐกวณฺณา เอตาสูติ สพฺพนีลิกาทีสุฯ ปุญฺฉิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวาฯ อปฺปมตฺตเกนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเนฯ สพฺพนีลาทิเก ภินฺเน กา นาม กถาติ อตฺโถฯ

‘‘ยาสํ วทฺธาเยว นีลา’’ติ อิมินา นีลกา วทฺธิกา เอตาสนฺติ นีลกวทฺธิกาติ ฉฏฺฐีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ วทฺธิกาติ จ นทฺธิฯ สา หิ อุปาหนตลโต วทฺธยตีติ วทฺธิกาติ จ อุปาหนตลํ พนฺธติ อิมายาติ วทฺธิกาติ จ วุจฺจติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปีตกวทฺธิกาทีสุฯ เอตาโยปีติ นีลกวทฺธิกาทิกา อุปาหนาโยปิฯ ตเลติ อุปาหนาย ตเลฯ ‘‘ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา’’ติ อิมินา ขลฺลเกน พนฺธิตพฺพาติ ขลฺลกพทฺธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ โยนกอุปาหนาติ โยนกชาตีนํ มนุสฺสานํ อุปาหนาฯ ปลิคุณฺเฐตฺวาติ ปริสมนฺตโต เวเฐตฺวาฯ ‘‘อุปริ…เป.… ชงฺฆ’’นฺติ อิมินา ปุฏพทฺธโต วิเสสํ ทสฺเสติฯ ตูลปิจุนาติ ตูลสงฺขาเตน ปิจุนาฯ

‘‘ติตฺติรปตฺตสทิสา’’ติ อิมินา ติตฺติรสฺส ปตฺตํ วิย ติตฺติรปตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ติตฺติโรติ จ เอโก สกุณวิเสโสฯ กณฺณิกฏฺฐาเนติ ทฺวินฺนํ วทฺธิกานํ เอกโต สมาคมฏฺฐาเนฯ ‘‘เมณฺฑ…เป.… กตา’’ติ อิมินา เมณฺฑสฺส วิสาเณน สทิสา วทฺธิกา เอตาสนฺติ เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ตเถวาติ ยถา เมณฺฑอชสิงฺคสณฺฐาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา, ตเถวาติ อตฺโถฯ ‘‘วิจฺฉิกา…เป.… กตา’’ติ อิมินา วิจฺฉิกาย อโฬ วิจฺฉิกาโฬ, โส วิย วทฺธิกา เอตาสนฺติ วิจฺฉิกาฬิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อฬสทฺโท ‘‘อฬจฺฉินฺโน’’ติอาทีสุ (มหาว. 119) องฺคุฏฺฐวาจโก, อิธ ปน นงฺคุฏฺฐวาจโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นงฺคุฏฺฐสณฺฐาเน’’ติฯ ตเลสูติ อุปาหนาย ตเลสุฯ ‘‘โมร…เป.… สิพฺพิกา’’ติ อิมินา โมรปิญฺเฉหิ ปริสมนฺตโต, ปริกฺขิปิตฺวา วา สิพฺพิตา โมรปิญฺฉปริสิพฺพิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ จิตฺรา อุปาหนาโยติ เอตฺถ จิตฺรสทฺโท วิจิตฺรตฺโถติ อาห ‘‘วิจิตฺรา’’ติฯ เอตาสูติ ขลฺลกพทฺธาทีสุฯ วฬญฺเชตพฺพาติ ปริภุญฺชิตพฺพาฯ วฬชิ ปริโภเคติ ธาตุปาโฐ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 15 ชการนฺตธาตุ)ฯ ตาลุโช ตติโยฯ เตสุ ปนาติ ขลฺลกาทีสุ ปนฯ สติ สนฺเตสูติ โยชนาฯ สีหจมฺเมน ปริกฺขิปิตพฺพาติ สีหจมฺมปริกฺขตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยนฺเตสู’’ติอาทิฯ ปกฺขิพิฬาโลติ ตุลิโยฯ โส หิ ปกฺขยุตฺตตฺตา จ พิฬาลมุขสทิสมุขตฺตา จ ปกฺขิพิฬาโลติ วุจฺจติฯ อิมินา ลุวกจมฺมปริกฺขตาติ เอตฺถ ลุวกสทฺโท ปกฺขิพิฬาลปริยาโยติ ทสฺเสติฯ ‘‘อุลูกจมฺมปริกฺขตา’’ติปิ ปาโฐฯ เอตาสุปีติ สีหจมฺมปริกฺขตาทีสุปิฯ ยา กาจิ อุปาหนาโยติ สมฺพนฺโธฯ

[247] โอมุกฺกนฺติ เอตฺถ อวตฺยูปสคฺคสฺส วิโยคตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิมุญฺจิตฺวา อปนีต’’นฺติฯ ปุราณํ คุณงฺคุณูปาหนนฺติ อตฺโถฯ

151. อชฺฌาราเม อุปาหนปฏิกฺเขปกถา

[248] ‘‘เยน สิปฺเปนา’’ติอาทินา อภิ อธิกํ ชีวนฺติ อเนนาติ อภิชีวนํ, กิํตํ? สิปฺปนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ตสฺสาติ สิปฺปสฺส อิธาติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ ยํสทฺโท วจนวิปลฺลาโสติ อาห ‘‘เย ตุมฺเห’’ติฯ หีติ สจฺจํฯ ยํนิปาโตติ ยํอิติ นิปาโต ยทิสทฺทสฺส อตฺเถ ปวตฺตตีติ โยชนาฯ อาจริยา เอวาติ เอวสทฺเทน อาจริยมตฺตภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ หีติ สจฺจํฯ โสติ อวสฺสิโกฯ นฺติ ฉพฺพสฺสํฯ นิสฺสาย วจฺฉตีติ อวสฺสิกสฺส จตุวสฺสกาเล ฉพฺพสฺสสฺส ทสวสฺสิกตฺตา ตํ นิสฺสาย วสติฯ อุปชฺฌายมตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปชฺฌายสฺสา’’ติอาทิฯ มหนฺตตราติ อตฺตโน วุฑฺฒตราฯ อุปชฺฌายสฺส มตฺตํ ปมาณเมเตสนฺติ อุปชฺฌายมตฺตา

[249] ปาทโต นิกฺขนฺเตน ขีลสทิเสน มํเสน ปวตฺโต อาพาโธ ปาทขีลาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโต’’ติอาทิฯ ปาทโต นิกฺขนฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[251] ติณปาทุกาติอาทีสุ ติเณน กตา ปาทุกา ติณปาทุกาติ วจนตฺถาทิํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน เกนจิ ติเณนา’’ติอาทิฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ ‘‘ภูมิยํ สุปฺปติฏฺฐิตาติ’’อาทินา น สงฺกมิตพฺพาติ อสงฺกมนียาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

[252] องฺคชาเตเนวาติ อตฺตโน องฺคชาเตน เอวฯ องฺคชาตนฺติ คาวีนํ องฺคชาตํฯ โอคาเหตฺวาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ทฬฺหตฺโถติ อาห ‘‘ทฬฺหํ คเหตฺวา’’ติฯ