เมนู

120. อผาสุกวิหารกถา

[209] ปวารณากฺขนฺธเก อลฺลาโปติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺคสฺส อาทิกมฺมตฺถํ, ลปธาตุยา จ กถนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฐมวจน’’นฺติฯ อาทิโต, อาทิมฺหิ วา ลปนํ กถนํ, ลปติ อเนนาติ วา อลฺลาโป สํโยเค ปเร รสฺโสฯ สํ ปุน ลปนํ, ลปติ วา อเนนาติ สลฺลาโปฯ หตฺถวิลงฺฆเกนาติ เอตฺถ วิปุพฺโพ ลฆิธาตุ อุกฺขิปนตฺโถติ อาห ‘‘หตฺถุกฺเขปเกนา’’ติฯ ปสุสํวาสนฺติ เอตฺถ ปสูติ สพฺพจตุปฺปทาฯ เต หิ อญฺญมญฺญํ ปสนฺติ พาธนฺติ, มนุสฺสาทีหิ วา ปสียนฺติ พาธียนฺตีติ ปสโวติ วุจฺจนฺติฯ ปสูนํ วิย สํวาสนฺติ ปสูนํ สํวาโส วิย สํวาโสติ ปสุสํวาโส, ตํ ปสุสํวาสํฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปสโวปิ หี’’ติอาทิฯ ตถาติ ยถา น กโรนฺติ, ตถาติ อตฺโถฯ เอเตปีติ ภิกฺขโวปิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อกํสุ, ตสฺมาฯ เนสนฺติ ภิกฺขูนํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอฬกสํวาสสปตฺตสํวาเสสุฯ มูคพฺพตนฺติ มูคสฺส วตํ วิย วตนฺติ มูคพฺพตํ, สุญฺญวจนวตนฺติ อตฺโถฯ ติตฺถิยสมาทานนฺติ ติตฺถิเยหิ สมาทาตพฺพํฯ วตสมาทานนฺติ สมาทาตพฺพํ วตํฯ อญฺญมญฺญานุโลมตาติ เอตฺถ ตาสทฺทสฺส ภาวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุโลมภาโว’’ติฯ อิมินา ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1; ขุ. ปา. อฏฺฐ. 5.เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.องฺคลสุตฺตวณฺณนา) วิย ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ‘‘ชนตา’’ติอาทีสุ (เป. ว. อฏฺฐ. 460) วิย สมูหตฺถญฺจ นิวตฺเตติฯ ‘‘อญฺญมญฺญํ วตฺตุ’’นฺติ วจนสฺส ยุตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตุ ม’’นฺติอาทิฯ วทนฺตํ ภิกฺขุํ วตฺตุนฺติ โยชนาฯ ‘‘อาปตฺตีหิ วุฏฺฐานภาโว’’ติ อิมินา อาปตฺติวุฏฺฐานตาติ ปทสฺส ปญฺจมีสมาสญฺจ ตาปจฺจยสฺส ภาวตฺถญฺจ ทสฺเสติฯ ‘‘วินย’’นฺติอาทินา ปุรโต กตฺวา กรณํ ปุเรกฺขาโร, ตสฺส ภาโว ปุเรกฺขารตา, วินยํ ปุเรกฺขารตา วินยปุเรกฺขารตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส เอการตฺตํ สทฺทสตฺเถสุ (โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ 5.134 สุตฺเต) วทนฺติฯ ตสฺส ยุตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตุม’’นฺติอาทิ (โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ 5.134 สุตฺเต)ฯ

[210] สพฺพสงฺคาหิกาติ ‘‘สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา สพฺเพสํ เตวาจิกาทีนํ สงฺคาหกาฯ ญตฺตีติ ญาเปติ สงฺฆํ เอตาย วจนายาติ ญตฺติฯ สพฺพสงฺคาหิกภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เอวญฺหิ วุตฺเต’’ติอาทิฯ เตวาจิกนฺติ ติสฺโส วาจา เอตสฺสาติ เตวาจิกํ, ตีหิ วาจาหิ กตฺตพฺพนฺติ วา เตวาจิกํฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ สมานวสฺสิกนฺติ สมานํ วสฺสํ เอเตสนฺติ สมานวสฺสา, เตหิ กตฺตพฺพนฺติ สมานวสฺสิกํฯ อญฺญนฺติ ทฺเววาจิกเอกวาจิกํฯ

[211] อจฺฉนฺตีติ เอตฺถ อาสธาตุยา อุปเวสนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสินฺนาว โหนฺตี’’ติฯ ‘‘น อุฏฺฐหนฺตี’’ติ อิมินา เอวผลํ ทสฺเสติฯ ตทมนฺตราติ เอตฺถ ‘‘ตทนฺตรา’’ติ วตฺตพฺเพ วาจาสิลิฏฺฐวเสน มการาคมํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตทนฺตรา’’ติฯ ตสฺส อตฺตโน ปวาริตกาลสฺส อนฺตราฯ ‘‘ยาว ปวาเรนฺตี’’ติ ปทสฺส นิยมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตาวตกํ กาล’’นฺติฯ ยาวาติ นิปาตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘ตทมนฺตรา’’ติ เอตฺถ อภิวิธิอวธฺยตฺเถ ปญฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ

121. ปวารณาเภทกถา

[212] จาตุทฺทสิกายาติ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตตฺตา ปจฺจุกฺกฑฺฒิตาย ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทสิกายฯ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ

ปวารณากมฺเมสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณากมฺม’’นฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ นาม สงฺโฆ หุตฺวาปิ สงฺฆปวารณมกตฺวา คณปวารณาย กรณํ, คโณ หุตฺวาปิ คณปวารณมกตฺวา สงฺฆปวารณาย กรณญฺจฯ วคฺคํ นาม เอกสีมายํ วสนฺตานมฺปิ สพฺเพสํ เอกโต อสนฺนิปตนํฯ

อธมฺเมน สมคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ วุตฺตนยเมวฯ สมคฺคํ นาม สพฺเพสํ เอกโต สนฺนิปตนํฯ

ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ นาม สงฺโฆ หุตฺวา สงฺฆปวารณาย กรณํ, คโณ หุตฺวา คณปวารณาย กรณญฺจฯ วคฺคํ วุตฺตนยเมวฯ ธมฺเมน สมคฺคํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถฯ

[213] เอวํ ทินฺนายาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตนเยเนว ทินฺนายฯ ปวาเรตพฺพนฺติ วสฺสํวุตฺถปวารณาย ปวาเรตพฺพํฯ ติสฺโสติ ติสฺสนามโกฯ ทิฏฺเฐน วา วทตูติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ ติสฺสนามกํ ภิกฺขุํฯ สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย วทตูติ โยชนาฯ วุฑฺฒตโรติ ปวารณาทายโก ตํหารกโต วุฑฺฒตโรฯ หีติ ลทฺธคุโณฯ เตนาติ ปวารณาหารเกนฯ ตสฺสาติ ปวารณาทายกสฺสฯ

อิธาปิ จาติ อิมสฺมิํ ปวารณากฺขนฺธเกปิ จฯ อปิสทฺโท อุโปสถกฺขนฺธกํ อเปกฺขติฯ อวเสสกมฺมตฺถายาติ ปวารณากมฺมโต อวเสสานํ กมฺมานมตฺถาย โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ปวารณาย อาหฏาย สติยาติ โยชนาฯ ตสฺส จาติ ปวารณาทายกสฺส จฯ สพฺเพสนฺติ ปวารณาทายกสฺส จ สงฺฆสฺส จาติ สพฺเพสํฯ อญฺญํ ปน กมฺมนฺติ ปวารณากมฺมโต อญฺญํ กมฺมํ ปนฯ เตน ปน ภิกฺขุนาติ ปวารณาทายเกน ภิกฺขุนา ปนฯ เอตฺถ จ ตทหุปวารณาย อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จ สเจ ปวารณากมฺมเมว โหติ, ปวารณาเยว ทาตพฺพาฯ อถ อญฺญเมว กมฺมํ โหติ, ฉนฺโทเยว ทาตพฺโพฯ

ยทิ ปวารณากมฺมญฺจ อญฺญกมฺมญฺจ โหติ, ปวารณา จ ฉนฺโท จ ทาตพฺโพ ฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตทหุ ปวารณาย ปวารณํ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุ’’นฺติ (มหาว. 213)ฯ เตนาติ ทานเหตุนาฯ

[218] อชฺช เม ปวารณาติ เอตฺถ ปาฬินยโต อญฺญํ อฏฺฐกถานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิฯ

[219] วุตฺตนยเมวาติ อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. อฏฺฐ. 169) วุตฺตนยเมวฯ

[222] ปุน ปวาเรตพฺพนฺติ เอตฺถ น เกวลํ ปวารณาเยว ปุน กาตพฺพา, ปุพฺพกิจฺจาทีนิปิ ปุน กาตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทิฯ

[228] เอเสว นโยติ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ อติทิสติฯ อสฺสาติ วจนสฺสฯ ญตฺตินฺติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ อชฺช ปวารณา’’ติ ญตฺติํฯ ปจฺฉิเมหีติ ปจฺฉิมวสฺสํ อุปคเตหิ ภิกฺขูหิฯ อุโปสถคฺเคติ อุโปสถสฺส คณฺหนฏฺฐาเน เคเหฯ ทฺเว ญตฺติโยติ ปวารณาญตฺติ จ อุโปสถญตฺติ จาติ ทฺเว ญตฺติโยฯ อิทญฺจาติ อิทํ วกฺขมานํ ปนฯ เอตฺถาติ ปุริมิกปจฺฉิมิกภิกฺขูนํ สํสคฺคฏฺฐาเนฯ ปุริมิกาย อุปคเตหีติ วิภตฺตอปาทานํ อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ, โถกตราติ สมฺพนฺโธ, สหาทิโยโค วา, สมสมาติ สมฺพนฺโธฯ สมสมาติ สเมน, สมโต วา สมา สมสมา, อติเรกสมาติ อตฺโถฯ กิญฺจิ อูนํ วา อธิกํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ อิตีติ อิทํ ลกฺขณํฯ

โสติ ปจฺฉิมิโก ภิกฺขุฯ อิตเรนาติ ปจฺฉิมิเกนฯ เตสนฺติ ปุริมิกานํฯ เอเกนาติ ปุริมิเกนฯ เอกสฺสาติ ปจฺฉิมิกสฺสฯ ปุน เอเกนาติ ปจฺฉิมิเกนฯ ‘‘เอกสฺสา’’ติ อนุวตฺเตตพฺโพ, ปุริมิกสฺสาติ อตฺโถฯ ปุริมวสฺสูปคเตหิ อธิกตราติ สมฺพนฺโธฯ โถกตเรหีติ ปจฺฉิมวสฺสูปคเตหิ โถกตเรหิ ปุริมวสฺสูปคเตหีติ โยชนาฯ

กตฺติกายาติ ปจฺฉิมกตฺติกายฯ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ จตุนฺนํ มาสานํ ปูรณิยา ปวารณายฯ

ปวารณาญตฺติํ ฐเปตฺวาติ สมสมา หุตฺวาปิ ปวารณาทิวสตฺตา ปวารณาญตฺติํ ฐเปตฺวาฯ เตหีติ ปจฺฉิมิเกหิฯ อิตเรหีติ ปุริมิเกหิฯ เตสนฺติ ปจฺฉิมิกานํฯ โถกตรา วาติ เอกาทินา โถกตรา วาฯ เตสนฺติ ปุริมิกานํฯ เตหีติ ปจฺฉิมิเกหิฯ

[233] สงฺฆสามคฺคิยาติ เอตฺถ กีทิสี สงฺฆสามคฺคี เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘โกสมฺพกสามคฺคีสทิสาว เวทิตพฺพา’’ติฯ เอตฺถาติ สามคฺคีปวารณายํฯ อปฺปมตฺตเกติ ปตฺตจีวราทิํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเน อปฺปมตฺตเก วิวาเทฯ ปวารณายเมวาติ ปวารณาทิวเสเยวฯ กสฺมิํ ทิวเส สามคฺคีปวารณา กาตพฺพาติ อาห ‘‘สามคฺคีปวารณ’’นฺติอาทิฯ ปฐมปวารณนฺติ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมิํฯ ยาว กตฺติกจาตุมาสินี ปุณฺณมาติ อยํ อวธิ อนภิวิธิอวธิ นามฯ กสฺมา? กตฺติกจาตุมาสินิปุณฺณมิํ ฐเปตฺวา อนฺโตเยว คเหตพฺพตฺตาฯ เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมิํ ทฺวินฺนํ ปุณฺณมินมนฺตเร อฏฺฐวีสติปมาเณ ทิวเส กาตพฺพาฯ ตโตติ เอตฺถนฺตรสงฺขาตา อฏฺฐวีสทิวสโตฯ

140. ทฺเววาจิกาทิปวารณากถา

[234] ญตฺติํ ฐเปนฺเตนาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ปวาเรนฺเตน เอว ทฺเววาจิกํ ปวาเรตพฺพํ, อถ โข ญตฺติํ ฐเปนฺเตนาปิ ทฺเววาจิกญตฺติเยว ฐเปตพฺพาติ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จาติ ‘‘สมานวสฺสิกํ ปวาเรตุ’’นฺติ ปาเฐ จฯ สมานวสฺสิกาติ คณนวเสน สมานํ วสฺสํ เอเตสนฺติ สมานวสฺสิกา, สมาเน วสฺเส อุปสมฺปาเทนฺตีติ วา สมานวสฺสิกาฯ เอกโตติ เอกสฺมิํ ขเณ, เอกปหาเรน วาฯ