เมนู

76. คามสีมาทิกถา

[147] อุโปสถกมฺมสฺส วิสุํ คหิตตฺตา เสสกมฺมวเสน สมานสํวาสกตา คเหตพฺพา โคพลิพทฺทนเยน วา ปาริเสสนเยน วาฯ นฺติ สมานสํวาสเอกูโปสถภาวํฯ ‘‘อปริจฺฉินฺนายา’’ติ อิมินา อฏฺฐปิตายาติ เอตฺถ ฐปธาตุยา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติฯ คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ นครํ เกน สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘คามคฺคหเณน เจตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอตฺถาติ ‘‘คามํ วา นิคมํ วา’’ติ ปาเฐ, คามคฺคหเณนาติ สมฺพนฺโธฯ อถ วา เอตฺถาติ คามนิคมนคเรสุ, นครมฺปีติ สมฺพนฺโธฯ คามาทีนํ ปริจฺเฉทํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ตตฺถาติ คามนิคมนคเรสุฯ คามโภชกาติ คามํ ภุญฺชนฺตีติ คามโภชกาฯ พลินฺติ กรํฯ โส หิ ตํ นิสฺสาย คามโภชกา พลนฺติ ชีวนฺติ อเนนาติ พลีติ วุจฺจติฯ ยมฺปิ เอกํ ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เทตีติ โยชนาฯ คามเขตฺเตติ รญฺโญ อาณา ขิปิยติ เอตฺถาติ เขตฺตํ, คาโมเยว เขตฺตํ คามเขตฺตํ, ตสฺมิํฯ อยมฺปีติ อยํ ปเทโสปิฯ โสปีติ ปเทโสปิฯ วิสุํคาโม นามาติ โยชนาฯ โสปิ วิสุํคาโม คามสีมา โหติเยวาติ โยชนาฯ วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺโน คาโม วิสุํคาโมฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิสุํ คาโม โหติ, ตสฺมาฯ สา จาติ วิสุํคามสีมา จฯ อิตราติ วิสุํคามสีมโต อญฺญา ปกติคามนครนิคมสีมา จาติ โยชนาฯ

เอวนฺติ ‘‘อสมฺมตาย ภิกฺขเว’’ติอาทินา ปาเฐนฯ นฺติ สีมปริจฺเฉทํฯ อปริจฺฉินฺเนติ ราชูหิ อปริจฺฉินฺเนฯ ‘‘อฏวิปเทเส’’ติ อิมินา นตฺถิ คาโม เอตฺถาติ อคามโกติ วจนตฺถสฺส สรูปํ ทสฺเสติฯ วิชฺฌาฏวิสทิเสติ วิคตํ อคฺคิโน ฌายนเมตฺถาติ วิชฺฌา, โจราทโย มนุสฺเส อาภุโส ฏวนฺติ ปีฬยนฺติ เอตฺถาติ อาฏวิฯ วิชฺฌา จ สา อาฏวิ เจติ วิชฺฌาฏวิ, ตาย สทิเส วิชฺฌาฏวิสทิเสฯ เอตฺถ ปุริมนเย คามาทีหิ อาสนฺโน วา โหตุ, อนาสนฺโน วา เตหิ อปริจฺฉินฺโน อฏวิปเทโส คเหตพฺโพฯ ปจฺฉิมนเย ทูโร มนุสฺสานํ อนาคมนปโถ อาฏวิปเทโส คเหตพฺโพติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อสฺสาติ ภิกฺขุโนฯ สมนฺตาติ สมนฺตโตฯ อยํ สีมาติ อยํ สตฺตพฺภนฺตรสีมาฯ ตตฺถาติ สตฺตสุ อพฺภนฺตเรสุฯ สมนฺตา ฐิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฏฺฐาเส ชาตํ อพฺภนฺตรํ อฏฺฐวีสหตฺถปมาณํฯ

ยา กาจิ นที อสีมาว โหตีติ สมฺพนฺโธฯ นทีสีมลกฺขณปตฺตาติ นทีสีมลกฺขณํ ปตฺตาฯ อิมินา สีมลกฺขณํ อปตฺตา นที พนฺธิยมานา สีมาว โหตีติ ทสฺเสติฯ สาวธารเณน ‘‘อตฺตโน สภาเวเนวา’’ติ อิมินา ภิกฺขูนํ พนฺธนภาเวนาติ อตฺถํ นิวตฺเตติฯ เอตฺถาติ นทิยํฯ เอตฺถาติ ชาตสฺสรสมุทฺเทสุฯ เยน เกนจีติ อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ เยน เกนจิฯ ขณิตฺวา อกโต สยํชาโตติ สมฺพนฺโธฯ อิทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํฯ ขณิตฺวา อกตตฺตาติ หิ อตฺโถฯ สยํชาโตติ สยเมว ชาโตติ เอวกาโร โยเชตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เยน เกนจิ ขณิตฺวา อกโต’’ติฯ โสพฺโภติ สํ อุโภติ ปทวิภาโค กาตพฺโพฯ ตตฺถ สํสทฺโท สมนฺตตฺถวาจโก, อุภสทฺโท ปูรณตฺถวาจโกฯ ตสฺมา สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน อุภติ ปูรติ เอตฺถาติ โสพฺโภติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน ปูริโต ติฏฺฐตี’’ติฯ

ตตฺถาติ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ, อาธาเร ภุมฺมํฯ ยํสทฺโท ฐานวิสโยติ อาห ‘‘ยํ ฐาน’’นฺติฯ มชฺฌิมสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺสฯ วกฺขติ หิ ‘‘ถามมชฺฌิเมนา’’ติฯ ‘‘สมนฺตโต’’ติ อิมินา สมนฺตาติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘อุทกุกฺเขเปนา’’ติ อิมินา อุทกุกฺเขปาติ เอตฺถ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติฯ อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิยติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโปฯ ‘‘ปริจฺฉินฺน’’นฺติ อิมินา ปาฐเสสํ ทสฺเสติฯ อกฺขธุตฺตาติ เอตฺถ อกฺโขติ ปาสโกฯ โส หิ อกติ กุฏิลํ คจฺฉติ อเนนาติ อกฺโขติ วุจฺจติ, ธวนฺติ มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุตํ คจฺฉนฺตีติ ธุตฺตา, อกฺเขสุ ธุตฺตา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬนฺติ สารทารุมยํ คุฬํฯ ‘‘วาลุกํ วา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกุกฺเขปา’’ติ เอตฺถ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ปเทเสฯ อยนฺติ ปเทโสฯ ตสฺสาติ อุทกุกฺเขปสฺสฯ

เอตฺถาติ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุฯ มุขทฺวารนฺติ สมุทฺทาทีนํ มุขสงฺขาตํ ทฺวารํฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาย นทิยํฯ เถรวาทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิฯ

‘‘โยชนํ…เป.… วฏฺฏตี’’ติ ยํ ปน วจนํ มหาสุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ โยชนาฯ ตตฺราปีติ โยชนนทิยมฺปิฯ ปฏิกฺขิตฺตาการํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิฯ นทิยา ปมาณนฺติ นทิยา คมฺภีรปมาณเมว, น อายามวิตฺถารปมาณนฺติ อตฺโถฯ ‘‘น โยชนํ วา อทฺธโยชนํ วา’’ติ วจนมฺปิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กิญฺจาปิ อายามวิตฺถารปมาณํ น วุตฺตํ, ปภวโต ปน ยาว มุขทฺวารา อายามวิตฺถารวเสน กมฺมํ กาตุํ ปโหนกนทีเยว คเหตพฺพาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ยา นทีติ สมฺพนฺโธฯ อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ ‘‘ติมณฺฑล’’นฺติอาทิกสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺสฯ ปภวโตติ สมุทาคมโตฯ เอตฺถาติ นทิยํฯ สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ฐเปตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตโตติ เอกอุทกุกฺเขปโตฯ

กิตฺตกา ปริปุณฺณา โหตีติ อาห ‘‘สมติตฺถิกา’’ติฯ ติตฺเถน สมํ ปริปูรตีติ สมติตฺถิกาฯ อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวาปีติ ปิสทฺโท ‘‘อนิวาเสตฺวาปี’’ติ ทสฺเสติฯ อุทกสาฏิกํ อนิวาเสนฺโตปิ วตฺเถน อวินาภาวโต อญฺญํ นิวาเสตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ นาวาย ฐตฺวา กริยมาเน กิํ คจฺฉนฺติยาปิ นาวาย กาตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘คจฺฉนฺติยา ปนา’’ติอาทิฯ ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา การณํ ทสฺเสติฯ หีติ ยสฺมาฯ นฺติ อุทกุกฺเขปมตฺตํฯ เอวํ สติ…เป.… อนุสาวนา โหติ, ตสฺมา คจฺฉนฺติยา นาวาย กาตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนาฯ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา ลทฺธคุณํ ทสฺเสติฯ น เกวลํ นาวายเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตนทิย’’นฺติอาทิฯ

รุกฺขสฺสาติ อนฺโตนทิยํ ชาตสฺส รุกฺขสฺสฯ สาขา วา ปติฏฺฐิตาติ สมฺพนฺโธฯ สีมํ วา โสเธตฺวาติ วิหารสีมคามสีมาสุ ฐิตานํ หตฺถปาสานยนพหิกรณวเสน สีมํ วา โสเธตฺวาฯ ชาตรุกฺขสฺส ปวิฏฺฐสาขาย วา ปาโรเห วาติ สมฺพนฺโธฯ อสฺสาติ พหินทิตีเร ชาตรุกฺขสฺสฯ ตตฺถาติ ขาณุเกฯ

ตสฺสาติ ปาสาณทีปกสฺสฯ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรติ ปุพฺเพ นทีนิมิตฺตฏฺฐาเน ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทินา (มหาว. อฏฺฐ. 138) วุตฺตปฺปกาเรฯ โสติ ปาสาณทีปโกฯ ปุน โสติ ปาสาณทีปโกเยวฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ

อาวรณนฺติ ปาฬิํฯ นฺติ อาวรณํฯ อาวรเณน วา โกฏฺฐกพนฺเธน วา เหตุภูเตน, ปจฺฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ โกจิ อาวรณปฺปเทโส อชฺโฌตฺถริยตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถาติ อาวรณปฺปเทเสฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ ‘‘เหฏฺฐาปาฬิ พทฺธา’’ติ อิทํ นทิํ วินาเสตฺวา ตฬากกรณาการทสฺสนํฯ เอตฺถาติ นทิยํ, ตฬาเก วาฯ ฉฑฺฑิตโมทกนฺติ ตฬากรกฺขนตฺถํ เอเกน วาริมคฺเคน ฉฑฺฑิตํ อุทกํฯ เทเว อวสฺสนฺเตติ ทุพฺพุฏฺฐิกาลตฺตา วสฺสนฺตกาเลปิ เทเว อวสฺสนฺเตฯ สาติ นทิโต นีหฏมาติกาฯ กาลนฺตเรนาติ อญฺเญน กาเลนฯ อุปฺปติตฺวาติ คามนิคมานํ อุปริ ปติตฺวาฯ ปวตฺตตีติ ปุพฺเพ วุตฺตปกาเร วสฺสกาเล จตฺตาโร มาเส อพฺโภจฺฉินฺนา สนฺทติฯ วิหารสีมนฺติ วิหารสมฺพนฺธํ พทฺธสีมํฯ

สมุทฺเทปีติ ปิสทฺโท นทิมเปกฺขติฯ ตตฺถาติ ปเทเสฯ โอตริตฺวาติ เหฏฺฐา ตริตฺวาฯ ‘‘โอสริตฺวา’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ สณฺฐหนฺตีติ อุทเกน สมํ ติฏฺฐนฺติฯ โสติ ปเทโสฯ อุทกนฺตโตติ อุทกโกฏิโตฯ ตตฺถาติ สมุทฺเทฯ พาธตีติ ปีฬยติฯ เตสูติ นาวาอฏฺฏเกสุฯ นฺติ ปิฏฺฐิปาสาณํฯ อูมิโยติ วีจิโยฯ ตา หิ ปรํปราวเสน อุคฺคนฺตฺวา สวิญฺญาณกาวิญฺญาณเก มิยนฺติ หิํสนฺติ, อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ วา อูมิโยติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถาติ ปิฏฺฐิปาสาเณฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อุทเกเนว ปิฏฺฐิปาสาโณ โอตฺถรียตีติ โยชนาฯ โสติ ทีปกปพฺพโตฯ ‘‘ทูเร’’ติ วตฺวา ตสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มจฺฉวธานํ อนาคมนปเถ’’ติฯ มจฺฉวธานนฺติ เกวฏฺฏานํฯ เต หิ ยสฺมา มจฺเฉ หนนฺติ, ตสฺมา มจฺฉวธาติ วุจฺจนฺติฯ ‘‘มจฺฉพนฺธาน’’นฺติปิ ปาโฐฯ มจฺเฉ พนฺธนฺตีติ มจฺฉพนฺธาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ อนาคมนปเถติ ยตฺถ คนฺตฺวา ตทเหว ปจฺจาคนฺตฺวา น อาคมนปถิเก เทเสฯ นตฺถิ อาคมนปโถ เอตฺถาติ อนาคมนปโถ, เทโสฯ ตสฺมิํ ‘‘อคมนปเถ’’ติปิ ปาโฐ, โส อยุตฺโตฯ กสฺมา? อคมนปถสฺส นาธิปฺเปตตฺตาฯ คนฺตฺวา หิ ปุน อนาคมนปโถเยวาธิปฺเปโตฯ เตสนฺติ มจฺฉวธานํฯ

คมนปริยนฺตสฺสาติ คมนโกฏิยา โอรโตติ โอรภาเค ฐิโต ทีปโก วา ปพฺพโต วาติ โยเชตพฺโพฯ ตตฺถาติ โอรภาเค ฐิเตสุ ทีปกปพฺพเตสุฯ โอตฺถริตฺวาติ ปกติอุทเกน โอตฺถริตฺวาฯ ตตฺถาติ โอตฺถริตฺวา ฐิเต สมุทฺเทฯ

กโรนฺเตหิปิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ สเรฯ อยนฺติ อยํ สโร, น ชาตสฺสโร โหติฯ อยํ สโร คามเขตฺตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ สเรฯ ยตฺถ ปนาติ ยสฺมิํ สเร ปนฯ ตสฺสาติ ชาตสฺสรสฺสฯ ตตฺถาติ ปเทเสฯ สเจ คมฺภีรํ อุทกํ โหตีติ โยชนาฯ ตตฺถาติ อฏฺฏเกฯ เอตฺถาติ ชาตสฺสเร, ฐิเตสุ ปิฏฺฐิปาสาณทีปเกสูติ โยชนาฯ ปโหนกชาตสฺสโรติ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ ปโหนโก ชาตสฺสโรฯ ‘‘สุกฺขตี’’ติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘นิรุทโก’’ติฯ ตตฺถาติ ชาตสฺสเรฯ สเจ นิรุทกมตฺเตน คามเขตฺตํ คจฺฉติฯ กทา คจฺฉตีติ อาห ‘‘สเจ ปเนตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ เอตฺถาติ ชาตสฺสเรฯ โปกฺขรณีอาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุทกมาติกาทโย สงฺคณฺหาติฯ ยทา ขณนฺติ, ตทาติ ปาฐเสโส โยเชตพฺโพฯ ‘‘ตํ ฐาน’’นฺติ วุตฺเตปิ น ขณนฏฺฐานเมว คเหตพฺพํ, ‘‘เอตฺถา’’ติ สามญฺญโต วุตฺตตฺตา สพฺโพเยว ชาตสฺสโร คเหตพฺโพฯ น เกวลํ อชาตสฺสรมตฺตํ โหติ, อถ โข คามเขตฺตนฺติ อาห ‘‘คามสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’’ติฯ

นฺติ ชาตสฺสรํฯ ปูเรตฺวาติ มตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวาฯ ปาฬินฺติ อาวรณํฯ สพฺพเมว นนฺติ สกลเมว ตํ ชาตสฺสรํฯ โลณีปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ โสพฺโภเยว ชาตสฺสรสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อถ โข โลณีปีติ ทสฺเสติฯ อุทกฏฺฐาโนกาเสติ อุทกสฺส ฐาเน โอกาเสฯ

[148] สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺตีติ เอตฺถ ‘‘สีมาย สีม’’นฺติ ปทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปเรส’’นฺติฯ ‘‘พทฺธสีม’’นฺติ อิมินา ‘‘สีม’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ วิเสสโต พทฺธสีมาเยว คเหตพฺพาติ ทสฺเสติฯ

ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิฯ สํสฏฺฐวิฏปาติ อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตฺตา สํสฏฺโฐ วิฏโป เอเตสนฺติ สํสฏฺฐวิฏปาฯ ‘‘สํสฏฺฐวิฏปา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, มูลานิปิ สํสฏฺฐานิเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตสูติ ทฺวีสุ รุกฺเขสุฯ วิหารสีมา จาติ โปราณกวิหารสีมา จฯ อนฺโต กตฺวาติ สีมาย อนฺโต กตฺวาฯ อถ ปจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉา’’ติ อิมินา อถสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติฯ เอวํ เก อกํสูติ อาห ‘‘เอวํ ฉพฺพคฺคิยา อกํสู’’ติฯ เตนาติ กรเณนฯ

อชฺโฌตฺถรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปเรส’’นฺติอาทิฯ ตสฺสาติ พทฺธสีมายฯ ปเทสนฺติ ภิกฺขูหิ กมฺมํ กาตุํ ปโหนกํ เอกเทสํฯ อนฺตมโส เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน ฐตฺวา อธิฏฺฐานุโปสถํ กาตุํ ปโหนกํ ปเทสํฯ กมฺมํ กาตุํ อปฺปโหนกปเทสํ อนฺโต กริตฺวา พนฺธนฺตา สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺติ นามฯ สีมาย อุปจาโรติ ปจฺฉา พนฺธิตพฺพาย สีมาย อุปจาโรฯ ‘‘วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตี’’ติ อิมินา สเจ อวฑฺฒนโก ปาสาโณ โหติ, ทฺวินฺนมฺปิ สีมานํ นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติฯ

77. อุโปสถเภทาทิกถา

[149] ปนฺนรสิกสฺส ปุพฺพกิจฺจสฺส ปาฬิยํ อาคตตฺตา จาตุทฺทสิกสฺเสว ปุพฺพกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติฯ

‘‘อธมฺเมน วคฺค’’นฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนาฯ อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ นาม เอกสฺมิํ วิหาเร จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถมกตฺวา ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณญฺจ ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถมกตฺวา สุตฺตุทฺเทสกรณญฺจฯ วคฺคํ นาม สพฺเพว อสนฺนิปติตฺวา เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณํฯ ฉนฺทปาริสุทฺธิ นาม สงฺฆมชฺฌํเยว อาคจฺฉติ, น คณมชฺฌํ, น ปุคฺคลสฺส สนฺติกํฯ อธมฺเมน สมคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ วุตฺตนยเมวฯ สมคฺคํ นาม สพฺเพสํ สนฺนิปตนํฯ ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ นาม จตุนฺนํ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถกรณญฺจ ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณญฺจฯ วคฺคํ วุตฺตนยเมวฯ