59. คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถา

[121] ‘‘กรณียนิสฺสโย’’ติ อิมินา นิสฺสยคหณํ นิสฺสโย อุตฺตรปทโลปวเสน, โส กรณีโย อิมสฺสาติ นิสฺสยกรณีโยติ วิเสสนปรนิปาตภาวํ ทสฺเสติฯ นิสฺสยํ อลภมาเนนาติ เอตฺถ กิํ นิสฺสยสฺส อลภนํ นามาติ อาห ‘‘อตฺตนา’’ติอาทิฯ วุตฺถปุพฺพนฺติ วสิตปุพฺพํฯ เอกรตฺตํ วสนฺเตนาปีติ ปิสทฺโท ทฺวิรตฺตาทิเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติฯ วิสฺสมนฺโต วา สตฺถํ ปริเยสนฺโต วา หุตฺวาติ โยชนาฯ นาวาย คจฺฉนฺตสฺสาติ นาวาย อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺสฯ

ยาจิยมาเนนาติ เอตฺถ พหุกตฺตุปสงฺคตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตน คิลาเนนา’’ติฯ ‘‘มาเนนา’’ติ อิมินา ยาจิตุมสกฺกุเณยฺยตาทีนิ นิวตฺเตติฯ

ผาสุ โหตีติ เอตฺถ อาวาสสปฺปายาทิวเสน ผาสุ โหตีติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สมถวิปสฺสนานํ ปฏิลาภวเสนา’’ติฯ หีติ สจฺจํฯ อิมํ ปริหารนฺติ อิมํ ผาสุวิหารปริหารํฯ ถามคตาย วิปสฺสนายาติ โยชนาฯ สมโถ วา ตรุโณ โหตีติ โยชนาฯ เอตสฺเสวาติ ตรุณสมถวิปสฺสนิกสฺเสว ภิกฺขุโนฯ ตสฺส นิสฺสายาติ เอตฺถ ตสฺส โอวาทํ นิสฺสายาติ โยชนาฯ อถ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนํฯ ตํ นิสฺสยทายกํ นิสฺสายาติ หิ อตฺโถฯ ยตฺตโก กาโล อาสฬฺหีปุณฺณมา อตฺถิ, ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนาฯ ‘‘อาสฬฺหีปุณฺณมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา อภิวิธิอวฌตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ฐาเนฯ

[122] ปาฬิยํ โคตฺเตนปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน น เกวลํ นาเมเนว, อถ โข โคตฺเตนปิ สาเวตุนฺติ ทสฺเสติฯ ตสฺมา ‘‘อายสฺมโต ปิปฺปลิสฺสา’’ติ นามํ สาเวตฺวาติปิ ‘‘อายสฺมโต มหากสฺสปสฺสา’’ติ โคตฺตํ สาเวตฺวาปิ อนุสาเวตพฺพํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มหากสฺสปสฺสา’’ติอาทิฯ อิมินา ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย? อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต อายสฺมา มหากสฺสโป นามา’’ติอาทีสุ โคตฺตมฺปิ นาเมเนว สงฺคหิตนฺติ สิทฺธํ โหติฯ

[123] เอกานุสาวเนติ ปทสฺส สมานาธิกรณพาหิรตฺถสมาสภาวํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘เอกโต อนุสาวเน’’ติฯ ตตฺถ เอกโตติ เอกกฺขเณ, เอกปหาเรน วาฯ วกฺขติ หิ ‘‘เอกกฺขเณ’’ติ จ ‘‘เอกปหาเรเนวา’’ติ จฯ อิมินา เอกโต อนุสาวนเมเตสนฺติ เอกานุสาวนาติ อสมานาธิกรณพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติฯ เอเกนาติ เอเกน อนุสาวนาจริเยนฯ เอกสฺสาติ เอกสฺส อุปสมฺปทาเปกฺขสฺสฯ ‘‘เอกกฺขเณ’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติ ทฺวินฺนํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ อุปสมฺปาเทตุํฯ

ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อญฺเญน อิตรสฺสา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวฯ เอกโต อนุสาวเน กาตุนฺติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อญฺเญน อญฺญสฺส, อิตเรน อิตรสฺสา’’ติ เอวํ ตีหิ อาจริเยหิ ติณฺณํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ เอกกฺขเณ อนุสาวเน กาตุํฯ ตญฺจ โขติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส ‘‘อนุสาวเน กาตุ’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถวิสยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุสาวนกิริย’’นฺติฯ ทฺเว วา ตโย วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถฯ สเจ เอเกนาจริเยน ทฺเว อนุสาเวติ, ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จา’’ติ อนุสาเวตพฺพาฯ สเจ ตโย อนุสาเวติ, ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จ อยํ สงฺฆรกฺขิโต จา’’ติ อนุสาเวตพฺพาฯ ยถา เอเกนาจริเยน ทฺเว วา ตโย วา เอกโต อนุสาเวตพฺพา, เอวํ ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อาจริเยหิ เอโก อนุสาเวตพฺโพติปิ วทนฺติฯ เอเกน อุปชฺฌาเยน กรณภูเตน, เอโก อุปชฺฌาโย หุตฺวาติ วา อตฺโถฯ ‘‘เอกปหาเรเนวา’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติฯ ทฺเว ติสฺโส กมฺมวาจาติ ทฺวีหิ อาจริเยหิ ทฺเว, ตีหิ อาจริเยหิ ติสฺโส กมฺมวาจาฯ เอเกน อุปชฺฌาเยน อนุสาวเน เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา อาจริยา วฏฺฏนฺติ, นานุปชฺฌาเยน อนุสาวเน ปน นานาจริยา เอว วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิฯ

ติสฺสตฺเถโรติ กมฺมวาจาจริยภูโต ติสฺสตฺเถโร ฯ สุมนตฺเถรสฺสาติ อุปชฺฌายภูตสฺส สุมนตฺเถรสฺสฯ อิทนฺติ นานุปชฺฌาเยน เอกสฺสาจริยสฺสานุสาวนํฯ เอส ปฏิกฺเขโปติ ‘‘น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ เอโส ปฏิกฺเขโปฯ

63. อุปสมฺปทาวิธิกถา

[126] ตํ อุปชฺฌนฺติ ตํ อุปชฺฌายํฯ ‘‘อุปชฺฌา’’ติ จ ‘‘อุปชฺฌาโย’’ติ จ หิ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานํ ยถา ‘‘สภา สภาย’’นฺติฯ เอตฺถ อุปชฺฌาสทฺโท ราชาทิคโณ (รุปสิทฺธิ 599 สุตฺเต; สทฺทนีติ 1140 สุตฺเต), อุปชฺฌายสทฺโท ปุริสาทิคโณฯ สภาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, สภายสทฺโท ปุลฺลิงฺโค วา นปุํสกลิงฺโค วาฯ ‘‘วิตฺถายนฺตี’’ติ สทฺโท นามธาตูติ อาห ‘‘วิตฺถทฺธคตฺตา โหนฺตี’’ติฯ วิตฺถสทฺโท หิ ทพฺพวาจกตฺตา นามสทฺโท, วิกาเรน ถทฺโธ คตฺโต เอเตสนฺติ วิตฺถา, ทฺธการสฺส โลปํ กตฺวา, ตโต อายปจฺจโย โหติฯ ยนฺติ ยํ อนฺตรายชาตํฯ ตว สรีเรติ ตุยฺหํ กาเยฯ ‘‘นิพฺพตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘ชาต’’นฺติ เอตฺถ ชนธาตุยา ชนนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘วิชฺชมาน’’นฺติ อิมินา ชนีธาตุยา ปาตุภาวตฺถํ ทสฺเสติฯ สนฺตนฺติ สํวิชฺชมานํฯ อิติอาทิ กเถตพฺพนฺติ โยชนาฯ