57. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถา

[119] หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ หตฺถา ฉินฺนา ยสฺสาติ หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิวจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิฯ มณิพนฺเธติ ปโกฏฺฐนฺเตฯ โส หิ ยสฺมา เอตฺถ มณิสงฺขาตํ อลงฺการวิกติํ พนฺธติ, ตสฺมา มณิพนฺโธติ วุจฺจติฯ กปฺปเรติ กโปณิยํฯ สา หิ ปเรสํ ปิฏฺฐีสุ กปติ หิํสติ อเนนาติ ‘‘กปฺปโร’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺส หตฺถา ฉินฺนา โหนฺติ, อยํ หตฺถจฺฉินฺโน นามาติ โยชนาฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ เอโก วา ปาโทติ โยชนาฯ เหฏฺฐา ‘‘เอโก วา ทฺเว วา หตฺถา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จตูสุ หตฺถปาเทสุ ทฺเว วาติ เอโก หตฺโถ, เอโก ปาโทติ ทฺเว วาฯ กณฺณาติ สทฺทคฺคหาฯ เต หิ กณฺณติ สวติ เอเตหีติ กณฺณาติ วุจฺจนฺติฯ กณฺณาพทฺเธติ กณฺณจฺฉิทฺทสฺส อาพทฺเธฯ สงฺฆาเฏตุนฺติ สงฺฆฏนํ กาตุํ, อาพนฺธนํ กาตุนฺติ อตฺโถฯ อชปทเกติ อชปทสณฺฐาเน ฐาเนฯ นาสาติ ฆานานิฯ ตานิ หิ นาสติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรติ เอตาหีติ นาสาติ วุจฺจนฺติฯ นาสิกาติ นาสาเยวฯ สณฺฐาเปตุนฺติ สุฏฺฐุ ฐเปตุํ, ปกติยา ฐเปตุนฺติ อตฺโถฯ นขเสสนฺติ นโขเยว เสโส ฉินฺนงฺคุลิโตติ นขเสโส, ตํฯ อคฺเค ปุเร อุฏฺฐหตีติ องฺคุฏฺโฐฯ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘นขเสสํ อทสฺเสตฺวา’’ติ วจนํ อติทิสติฯ กณฺฑรนามกาติ มหาสิรนามกาฯ เต หิ กํ สรีรํ ธาเรนฺตีติ กณฺฑราติ วุจฺจนฺติ ธการสฺส ฑการํ กตฺวาฯ เยสูติ กณฺฑเรสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ

ยสฺส วคฺคุลิปกฺขกา วิย องฺคุลิโย สมฺพนฺโธ โหนฺติ, อยํ ผณหตฺถโก นามาติ โยชนาฯ เอตนฺติ ผณหตฺถกํฯ ฉฬงฺคุลาทโยปิ ผณหตฺถเกเยว สงฺคเหตพฺพาติ อาห ‘‘ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย’’ติอาทิฯ ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย โหนฺติ, อยมฺปิ ผณหตฺถโก นาม อุปจาเรนฯ

ขุชฺโชติ เอตฺถ ขุชฺโช สรีโร ยสฺสตฺถีติ ขุชฺโชติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขุชฺชสรีโร’’ติฯ กสฺมา ขุชฺโชติ อาห ‘‘อุรสฺส วา’’ติอาทิฯ ยสฺส ปน วงฺกํ, อยมฺปิ ขุชฺโช นามาติ โยชนาฯ วงฺกนฺติ จ กุฏิลํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ พฺรหฺมุชุคตฺโตติ อุชุํ คตฺตํ อุชุคตฺตํ, พฺรหฺมุโน อุชุคตฺตํ วิย อุชุคตฺตํ อิมสฺส มหาปุริสสฺสาติ พฺรหฺมุชุคตฺโต, มหาปุริโสฯ

สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชงฺฆวามนสฺส หี’’ติอาทิฯ เยสนฺติ อุภินฺนํ กายานํฯ ภูตานนฺติ อมนุสฺสานํ ปิสาจกเปตานํฯ อตฺตภาโว โหติ วิยาติ โยชนาฯ ปริวฏุโมติ ปริสมนฺตโต วฏฺฏุลสรีโรฯ