48. ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถา

[110] ปกฺกมตีติ ปกฺกนฺโต, ‘‘ปวิฏฺโฐ’’ติ อิมินา กมุธาตุยา ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ, อิจฺฉากนฺติอตฺเถ นิวตฺเตติฯ โสติ ติตฺถิยปกฺกนฺตโกฯ ตตฺราติ ติตฺถิยปกฺกนฺตเกฯ อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ เตสนฺติ ติตฺถิยานํฯ ‘‘ติตฺถิโย ภวิสฺสามี’’ติ ปุพฺเพว ลทฺธิคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเต’’ติฯ กุสจีราทีนีติ เอตฺถ กุโส วุจฺจติ สลากาฯ จีโรติ ปนฺติ, อาวลีติ อตฺโถฯ กุเส รชฺชุนา อาวุนิตฺวา กโต จีโร กุสจีโร, โส อาทิ เยสํ ตานีติ กุสจีราทีนิฯ อาทิสทฺเทน ผลกจีราทโย สงฺคณฺหาติฯ กุสติเณหิ กโต จีโร กุสจีโรติปิ วทนฺติฯ นคฺโคติ อเจลโกฯ อาชีวโกติ อเจลกวตมาทาย ชีวตีติ อาชีวโกฯ เตสนฺติ อาชีวกานํฯ โอวทิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ

กินฺติ กิํ วตํฯ ลุญฺจาเปตีติ อปนยาเปติฯ โมรปิญฺฉาทีนีติ เอตฺถ ปิญฺฉํ วุจฺจติ ปกฺโขฯ โส หิ ปิญฺฉติ อากาเส คจฺฉติ อเนนาติ ปิญฺฉนฺติ วุจฺจติฯ ปิฉิ คติยนฺติ ธาตุปาโฐฯ โมรสฺส ปิญฺฉํ โมรปิญฺฉํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ โมรปิญฺฉาทีนิฯ อาทิสทฺเทน อุลูกปิญฺฉาทโย สงฺคณฺหาติฯ ยาว น สมฺปฏิจฺฉตีติ ยาว ลทฺธิํ น สมฺปฏิจฺฉติฯ นนฺติ วีมํสมานํ ภิกฺขุํฯ ลทฺธีติ ติตฺถิยลทฺธิฯ รกฺขตีติ ติตฺถิยปกฺกนฺตกโต รกฺขติฯ ลทฺธิยา อภาเวน ติตฺถิยปกฺกนฺตโก น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ อจฺฉิทฺทจีวโรติ เอตฺถ อากาโร โกธตฺโถ, อฑฺฑตฺโถ วา โหติ, ฉิทฺทสทฺโท ทูสนตฺโถ โหติฯ ตสฺมา อาโกเธน อฑฺเฑน วา ฉิทฺโท ทูสิโตติ อจฺฉิทฺโทติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อจฺฉินฺโน’’ติปิ ปาโฐฯ อจฺฉิทฺทํ จีวรเมตสฺสาติ อจฺฉิทฺทจีวโรฯ ติตฺถายตนนฺติ ติตฺถีนํ นิวาสฏฺฐานํ, ติตฺถิยานํ อุปสฺสยนฺติ อตฺโถฯ

49. ติรจฺฉานคตวตฺถุ

[111] เทวสมฺปตฺติสทิสํ อิสฺสริยสมฺปตฺติํ อนุภวนฺโตปิ โส นาโค กสฺมา นาคโยนิยา อฏฺฏียตีติ อาห ‘‘กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อนุโภตีติ สมฺพนฺโธฯ กิญฺจาปิสทฺโท เหตฺถ สมฺภาวนาโชตโก, ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโกฯ กุสลวิปาเกนาติ อเหตุกกุสลวิปาเกนฯ ตสฺสาติ นาคสฺสฯ สชาติยาติ สมานชาติยา นาคิยาฯ อุทกสญฺจาริมณฺฑูกภกฺขนฺติ อุทเก สญฺจรณสีลํ มณฺฑูกสงฺขาตํ ภกฺขํ ปาตุภวตีติ โยชนาฯ โสติ นาโคฯ อฏฺฏียตีติ อรมณํ ปีฬิยติฯ หรายตีติ เอตฺถ หเรธาตุ ลชฺชนตฺโถติ อาห ‘‘ลชฺชตี’’ติฯ เอการนฺโต ธาตุ ภูวาทิคณิโก (สทฺทนีติธาตุมาลายํ 16 รการนฺตธาตุ)ฯ ชิคุจฺฉตีติ เอตฺถ คุปธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตภาว’’นฺติฯ ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติปทสฺส ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติปเทน โยชิตพฺพตฺตา ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมิํ ภิกฺขุสฺมิ’’นฺติฯ อถ วา ตสฺส ภิกฺขุโนติ สามิโยคตฺตา ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติ เอตฺถ ภาวตฺเถ มานปจฺจโยติ อาห ‘‘นิกฺขมเน’’ติฯ อิมินา นิกฺขนฺเตติ เอตฺถ น อนฺตปจฺจโย, มานปจฺจยสฺเสว อนฺตภาวํ กตฺวา วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ วิสฺสฏฺโฐติ สติวิสฺสชฺชิโตฯ ตสฺมินฺติ ภิกฺขุมฺหิฯ กปิมิทฺธวเสเนวาติ กปิโน มิทฺธวเสน เอวฯ อถ วา กปิมิทฺธวเสน นิทฺทายนฺโต อิว นิทฺทายนฺโตติ โยชนาฯ ปฏินิปชฺชีติ ปุน นิปชฺชิฯ วิสฺสรมกาสีติ เอตฺถ วิสทฺโท วิรูปตฺถโชตโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิรูปํ มหาสทฺทมกาสี’’ติฯ

‘‘อการสฺส โลปํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตุมฺเห โขตฺถาติ เอตฺถ ‘‘ตุมฺเห โข อตฺถา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา โอการโต ปรสฺส อการสฺส โลปํ ทสฺเสติฯ ‘‘อการสฺสาโลป’’นฺติปิ ปาโฐฯ เอวญฺหิ สติ อการสฺส อโลปํ กตฺวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อิมินา ‘‘ตุมฺเห โข อตฺถา’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อกาเร ปเร โอการสฺส วการํ กตฺวา ตุมฺเห ขฺวตฺถา’’ติ ปาโฐ ทสฺสิโตฯ กสฺมา อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อวิรูฬฺหิธมฺมาติ อาห ‘‘ฌาน…เป.… อภพฺพตฺตา’’ติฯ ‘‘ภวถา’’ติ อิมินา อตฺถาติ เอตฺถ อสธาตุ สตฺตตฺถวาจโก ถวิภตฺตีติ ทสฺเสติฯ

สชาติยาติ เอตฺถ สมานา ชาติ เอติสฺสาติ สชาตีติ วุตฺเต นาคี เอวาติ อาห ‘‘นาคิยา เอวา’’ติฯ มนุสฺสิตฺถิอาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ติรจฺฉานคติตฺถีเปติตฺถีเทวิตฺถิโย สงฺคณฺหาติฯ ‘‘ทฺเวเม ภิกฺขเว ปจฺจยา’’ติ เทสนา สาวเสสเทสนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติฯ เอตฺถาติ ติรจฺฉานคตวตฺถุมฺหิฯ อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ ปุนปฺปุนนฺติ อตฺโถฯ

ติรจฺฉานคโตติ เอตฺถ กิํ อปายปริยาปนฺโน ทุคฺคติอเหตุกปฏิสนฺธิโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นาโค วา โหตู’’ติอาทิฯ

50. มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถา

[112] นิกฺขนฺตินฺติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺส ปาปกมฺมสฺสา’’ติ ฉฏฺฐีโยคตฺตา ภาวตฺเถ ติปจฺจโยติ อาห ‘‘นิกฺขมน’’นฺติฯ อปวาหนนฺติ อปายปฏิสนฺธิวหนโต อปคมนํฯ เยนาติ มนุสฺสภูเตน เยน ชีวิตา โวโรปิตาติ สมฺพนฺโธฯ มนุสฺสิตฺถิภูตาติ มนุสฺสิตฺถี หุตฺวา ภูตา, มนุสฺสิตฺถีภาวํ วา ภูตา ปตฺตาฯ อิมินา ติรจฺฉานคติตฺถิอาทโย นิวตฺเตติฯ ‘‘ชนิกา’’ติ อิมินา โปสาวนิกมาตาทโย นิวตฺเตติฯ สยมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว, อถ โข ปุตฺเตนาปีติ ทสฺเสติฯ สตาติ สนฺเตนฯ มนุสฺสชาติเกเนว สตา มนุสฺสชาติโก เอว หุตฺวา โวโรปิตาติ โยชนาฯ อนนฺตเร ภเว ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อานนฺตริยํ, มาตุฆาตกกมฺมํ, เตน ชาติสามญฺญมฺปิ อชนิกํ ฆาเตนฺโต จ ชนิกมฺปิ ชาติเภทํ ฆาเตนฺโต จ น อนนฺตริโก โหติ, ตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โปเสติ วทฺเธตีติ โปสาปนิยา, สา เอว โปสาวนิกา ปการสฺส วการํ, ยการสฺส จ กการํ กตฺวา, โปสาวนิกา จ สา มาตา เจติ โปสาวนิกมาตาฯ อสฺสาติ ปุตฺตสฺสฯ อิทํ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํฯ ตตฺถ ปุพฺพปเท ภาวสมฺพนฺโธ, ปจฺฉิมปเท สามิสมฺพนฺโธฯ สพฺพถา เอเสว นโย โหตีติ อาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิฯ เวสิยาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ ฯ ยาย กายจิ อิตฺถิยา ปุตฺตสฺสาปิ คเหตพฺพตฺตาฯ ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ อชานนเมว หิ ปมาณํฯ อเนนาติ อิมินา ปุตฺเตนฯ ‘‘ปิตุฆาตโกตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา มาตุฆาตเกปิ ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ อชานิตฺวา ฆาเตนฺโตปิ มาตุฆาตโกตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ

[114] สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสชาติยํ หี’’ติอาทิฯ อปพฺพชิตนฺติ คิหิภูตํฯ ปพฺพชฺชา จสฺสาติ เอตฺถ จสทฺเทน อุปสมฺปทาปิ วาริตาติ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ อรหนฺตฆาตกสฺสฯ อวเสสนฺติ อรหนฺตโต อวเสสํฯ อสฺสาติ อริยฆาตกสฺสฯ อานนฺตริโย น โหติ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา วาริตาติ อตฺโถ เนตพฺโพฯ เอตฺถาติ มาตุฆาตกาทิกมฺเมสุฯ วธายาติ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ อาห ‘‘วธตฺถายา’’ติฯ ‘‘มาเรตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘วธตฺถายา’’ติ เอตฺถ หนธาตุ หิํสนตฺโถติ ทสฺเสติฯ ‘‘นียนฺตี’’ติ อิมินา โอนียนฺตีติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ ทสฺเสติฯ ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺส วจนสฺส อตฺโถติ โยชนาฯ ‘‘สจา จ อิติ อยํ นิปาโต วุตฺโต’’ติ อิมินา ภยปีฬิตตฺตา จ นิรุตฺตีสุ อกุสลตฺตา จ ทวาภณเนน รวาภณเนน อยํ นิปาโต โจเรหิ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ‘‘สเจ จ อิจฺเจว วา ปาโฐ’’ติ อิมินา เตหิ ตถา วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล วา โปตฺถการูฬฺหกาเล วา ยถาภูตํ สงฺคีตตฺตา, โปตฺถการูฬฺหตฺตา จ ยถาภูโต ปาโฐ อตฺถีติ ทสฺเสติฯ ตตฺถาติ เตสุ ปเทสุฯ นิทฺธารเณ ภุมฺมํฯ ตสฺสาติ ‘‘สจชฺช มย’’นฺติ ปาฐสฺสฯ ‘‘สเจ อชฺช มย’’นฺติ อิมินา เอการโลปสนฺธิํ ทสฺเสติฯ ‘‘สเจชฺช มย’’นฺติ อการโลปสนฺธินาปิ ปาโฐ อตฺถิฯ

[115] ปกตตฺตนฺติ ปกติยา สีลสงฺขาโต อตฺตา สภาโว เอติสฺสาติ ปกตตฺตา, ตํฯ กายสํสคฺเคน ภิกฺขุนีนํ ปาราชิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สีลวินาสํ ปาเปตี’’ติฯ อนิจฺฉมานํเยว ภิกฺขุนินฺติ สมฺพนฺโธฯ