ภณิเตติ ภณเนฯ ชานิตฺวาติ ชานิตฺวา เอวฯ เอวกาโร เหตฺถ อชฺฌาหริตพฺโพ, เตน วุตฺตํ ‘‘น อชานิตฺวา’’ติฯ ยานิ ปญฺจ สิกฺขาปทานีติ โยชนาฯ อสฺสาติ สามเณรสฺสฯ ฐปนตฺถายาติ สิกฺขาปทานํ ฐปนตฺถายฯ อยนฺติ ปาราชิโกฯ วิเสโสติ ภิกฺขูนํ ปาจิตฺติยโต วิเสโสฯ

ปฏิปกฺขวเสนาติ ‘‘อนรหํ อสมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา จ ‘‘ทฺวากฺขาโต’’ติอาทินา จ ‘‘ทุปฺปฏิปฺปนฺโน’’ติอาทินา จ ปฏิวิรุทฺธวเสน ครหนฺโต สามเณโร นิวาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ กณฺฑกนาสนายาติ กณฺฑกนามกสฺส สามเณรสฺส ทณฺฑกมฺมนาสนายฯ ตํ ลทฺธินฺติ อวณฺณภาสนทิฏฺฐิํฯ อจฺจยนฺติ อติกฺกมํ, โทสํ วาฯ เทสาเปตพฺโพติ ‘‘อจฺจโย มํ ภนฺเต อจฺจคมา’’ติอาทินา เทสาเปตพฺพาฯ ตํ ยุตฺตนฺติ ‘‘ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ’’ติ ตํ วจนํ ปติรูปํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ อิธาติ ขนฺธเก, ‘‘สามเณรํ นาเสตุ’’นฺติวจเน วาฯ

‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานญฺหี’’ติอาทิฯ อญฺญตรทิฏฺฐิโก สามเณโรติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ทสสุ นาสนงฺเคสุฯ ‘‘กาม’’นฺติปเทน ปุนรุตฺตินิรตฺถกโทสาโรปเนน ครหํ ทสฺเสติฯ ‘‘ปนา’’ติปเทน เตสํ โทสานํ ปหาเนน สมฺภาวนํ ทสฺเสติฯ อพฺรหฺมจาริํ สามเณรนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏตีติ อุปสมฺปาทนํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนิทูสโก สามเณโรติ สมฺพนฺโธฯ ปพฺพชฺชมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส ครหตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปเคว อุปสมฺปท’’นฺติฯ เอตมตฺถนฺติ เอตาทิสมตฺถํฯ

47. ปณฺฑกวตฺถุกถา

[109] ทหรตรุณสทฺทานํ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทหเร…เป.… ตรุเณ’’ติฯ โมฬิคลฺลสทฺโท ถูลสรีรวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ อาห ‘‘โมฬิคลฺเลติ ถูลสรีเร’’ติฯ หตฺถิภณฺเฑติ เอตฺถ หตฺถิสงฺขาตํ ภณฺฑํ เอเตสนฺติ หตฺถิภณฺฑาติ วุตฺเต หตฺถิโคปกาติ อาห ‘‘หตฺถิโคปเก’’ติฯ อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ 367 คาถายํ) ปน ‘‘หตฺถิเมณฺโฑ’’ติ ปาโฐ อตฺถิฯ

ปณฺฑโกติ ปฑติ วิกลภาวํ คจฺฉตีติ ปณฺฑโกฯ สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยสฺสาติ ปณฺฑกสฺสฯ อสุจินาติ สมฺภเวนฯ อาสิตฺตสฺสาติ อาสิญฺจิตพฺพสฺสฯ อิมินา อสุจินา มุเข อาสิญฺจิตพฺโพติ อาสิตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อยนฺติ ปณฺฑโกฯ อชฺฌาจารนฺติ เมถุนชฺฌาจารํฯ ‘‘อุสูยาย อุปฺปนฺนายา’’ติอิมินา อุสูยตีติ อุสูโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อุปกฺกเมนาติ วายาเมนฯ พีชานีติ อณฺฑานิฯ อิมินา อุปกฺกเมน เอตสฺมา พีชานิ อปนีตานีติ โอปกฺกมิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ปกฺเข ปวตฺโต ปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโก, ปกฺเข ปริฬาหวูปสโม ปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกจฺโจ ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุพฺพวจนตฺเถ ปกฺเขติ กาลปกฺเขติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ปจฺฉิมวจนตฺเถ ปกฺเขติ ชุณฺหปกฺเขติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘อกุสลวิปากานุภาเวนา’’ติ ปทํ ‘‘ปณฺฑโก โหตี’’ติปเทเยว สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อสฺสาติ ปณฺฑกสฺสฯ นปุํสกปณฺฑโกติ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํสเกติ อภิมทฺทนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโกฯ น ปุมา น อิตฺถีติ นปุํสโกติ กตฺวา นปุมนอิตฺถิสทฺทสฺส นิรุตฺตินเยน นปุํสกกรณมฺปิ วทนฺติฯ นปุํสโกเยว ปณฺฑโก นปุํสกปณฺฑโกฯ เตสูติ ปญฺจสุ ปณฺฑเกสุฯ เตสุปีติ โอปกฺกมิกาทีสุ ตีสุปิฯ ‘‘ยสฺมิํ ปกฺเข’’ติ อิมินา ปกฺเข ปกฺเข ปณฺฑกภาวํ นิวตฺเตติฯ อสฺสาติ ปณฺฑกสฺสฯ เอตฺถาติ ปญฺจสุ ปณฺฑเกสุฯ โสปีติ ปณฺฑโกปิฯ อิโตติ ปณฺฑกวารโตฯ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ลิงฺคนาสนเมว อติทิสติฯ

48. เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถา

[110] ปาริชญฺญปตฺตสฺสาติ ปริหายตีติ ปริชานิ, อิสฺสริยโภคาทิ, ตสฺส ภาโว ปาริชญฺญํ, อิสฺสริยโภคาทิกฺขโย, ตํ ปตฺโตติ ปาริชญฺญปตฺโต, ตสฺสฯ ‘‘ปาริชุญฺญปตฺตสฺสา’’ติปิ อุกาเรน สห ปาโฐ อตฺถิฯ ขีณโกลญฺโญติ เอตฺถ กุเล ชาตา โกลญฺญา, ณฺยปจฺจโย, นการาคโมฯ ขีณา โกลญฺญา อสฺสาติ ขีณโกลญฺโญติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติปกฺขปิติปกฺขโต’’ติอาทิฯ ตตฺถ มาติปกฺขปิติปกฺขโตติ มาตุยา ปกฺโข มาติปกฺโข, ปิตุโน ปกฺโข ปิติปกฺโข, มาติปกฺโข จ ปิติปกฺโข จ มาติปกฺขปิติปกฺขาฯ ผาติํ กาตุนฺติ เอตฺถ ผา-ธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺเฒตุ’’นฺติฯ ‘‘ปุจฺฉิยมาโน’’ติ อิมินา อนุยุญฺชิยมาโนติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺควเสน ยุชสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถติ ทสฺเสติฯ

เถยฺยสํวาสโกติ เถนนํ เถยฺยํ นการสฺส ยการํ กตฺวา, เถยฺยาย สํวาสโก อิมสฺสาติ เถยฺยสํวาสโกฯ เอตฺถ จ น เกวลํ วสฺสคณนาทิโกเยว สํวาโส นาม โหติ, อถ โข เถยฺยาย ลิงฺคคหณมฺปิ สํวาโสเยว นามฯ ตสฺมา ตสฺส ติวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโย’’ติอาทิฯ ตตฺถ ลิงฺคํ เถเนตีติ ลิงฺคเถนโก, เอเสว นโย อิตเรสุปิฯ ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ตตฺถ โยติ เถยฺยสํวาสโกฯ ลิงฺคมตฺตสฺเสวาติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน สํวาสาทโย นิวตฺเตติฯ

วิเทสนฺติ อตฺตโน เทสโต วิโยคํ เทสํฯ วิสทฺโท เหตฺถ วิโยคตฺถวาจโกฯ อถ วา วิ ทูรํ เทสํฯ วิสทฺโท เหตฺถ ทูรตฺถวาจโกฯ มุสาติ อภูตตฺเถ ทุติยนฺตนิปาโต, อภูตํ วจนนฺติ อตฺโถฯ ปฏิพาหตีติ อญฺเญ นิวาเรติฯ สํวาสเถนโก นามาติ เอตฺถ โก สํวาโส นาม, นนุ เอกกมฺมาทิโกติ อาห ‘‘ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก’’ติอาทิฯ ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโกติ อาทิสทฺเทน ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนสาทิยนํ อาสนปฏิพาหนํ อุโปสถปวารณาทีสุ สนฺทิสฺสนนฺติ อิมานิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘กิริยเภโท’’ติ อิมินา สํ เอกโต วสิยติ อเนนาติ สํวาโสติ วจนตฺเถน กิริยเภโท สํวาโส นามาติ ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถติ อิมสฺมิํ วตฺถุมฺหิ, อิมสฺมิํ ฐาเนติ อตฺโถฯ อิมินา ปาราชิกาทิฏฺฐาเน ปน เอกกมฺมาทิโก สํวาโส นามาติ ทสฺเสติฯ