อปารุตา นาม อตฺถโต วิวรณาติ อาห ‘‘วิวฏา’’ติ โสติ อริยมคฺโค ฯ หีติ สจฺจํฯ ปจฺฉิมปททฺวเยติ คาถาย อุตฺตมปททฺวเยฯ อยเมวตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ โยชนาฯ หีติ วิตฺถาโรฯ น ภาสินฺติ เอตฺถ อุตฺตมปุริสตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เทวมนุเชสุ’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสสวเสน ‘‘มนุเชสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวมนุสฺเสสู’’ติฯ

6. ปญฺจวคฺคิยกถา

[10] ฐานุปฺปตฺติยาติ การเณน อุปฺปตฺติยาฯ นิกฺกิเลโส ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ นิกฺกิเลสชาติโกฯ ‘‘ญาณ’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อตฺถโต อนาวรณญาณเมวาติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติฯ อิโตติ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปริวิตกฺกทิวสโต, เหฏฺฐาติ สมฺพนฺโธฯ เทวตา ปน อาฬารสฺส กาลงฺกรณเมว ชานาติ, น อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺตภาวํฯ ภควา ปน สพฺพํ ชานาติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโต’’ติฯ ‘‘ปริหีนตฺตา’’ติ อิมินา มหาชานิโยติ เอตฺถ หาธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ อาฬารสฺสฯ มหตี ชานิอสฺสาติ ‘‘มหาชานิโก’’ติ วตฺตพฺเพ กการสฺส ยการํ กตฺวา ‘‘มหาชานิโย’’ติ วุตฺตํฯ อกฺขเณติ พฺรหฺมจริยวาสาย อโนกาเส, อากิญฺจญฺญายตเนติ อตฺโถฯ หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเหฯ โสปีติ อุทโก รามปุตฺโตปิฯ ปิสทฺโท อาฬาราเปกฺโขฯ ตตฺถ อาฬาโร กาลาโม ยาวอากิญฺจญฺญายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโตฯ อุทโก รามปุตฺโต ยาวเนวสญฺญานาสญฺญายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘พหุการา’’ติ จ ‘‘พหูปการา’’ติ จ ปาฐสฺส ทฺวิธา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พหุการาติ พหูปการา’’ติฯ เปสิตตฺตภาวํ มนฺติ โยชนาฯ อิมินา ปหิตตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺโท กายวาจโกติ ทสฺเสติฯ

[11] อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา ‘‘คยํ, โพธิ’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘คยาย จ โพธิมณฺฑสฺส จา’’ติฯ

คาถาย จตูสุ สพฺพสทฺเทสุ ทุติโย สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ, เสสา สาวเสสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ เตภูมกธมฺม’’นฺติอาทิฯ วจนตฺโถ สุวิญฺเญยฺโยวฯ อรหตฺตผลสฺสาปิ ตณฺหากฺขยตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหากฺขเย นิพฺพาเน’’ติฯ สยํสทฺโท อตฺตปริยาโย, อภิญฺญายสทฺโท ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโตติ อาห ‘‘อตฺตนาว ชานิตฺวา’’ติฯ ‘‘สพฺพํ จตุภูมกธมฺม’’นฺติ อิมินา ญาธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสติฯ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิสนาการทสฺสนํฯ

‘‘โลกุตฺตรธมฺเม’’ติ อิมินา โลกิยธมฺเม ปน อาจริโย (มิ. ป. 4.5.11) อตฺถีติ ทสฺเสติฯ ปฏิปุคฺคโลติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภาคตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภาคปุคฺคโล’’ติฯ สทิสปุคฺคโล นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ สีติภูโตติ สีติ หุตฺวา ภูโต, สีติภาวํ วา ปตฺโตฯ

กาสีนนฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทานํ นามํฯ ชนปทสมูหสฺส รฏฺฐนามตฺตา วุตฺตํ ‘‘กาสิรฏฺเฐ’’ติฯ ‘‘นคร’’นฺติ อิมินา ปุรสทฺโท นครปริยาโยติ ทสฺเสติฯ ปฏิลาภายาติ ปฏิลาภาปนตฺถายฯ ‘‘เภริ’’นฺติ อิมินา ทุนฺทุภิสทฺโท เภริวาจโกติ ทสฺเสติฯ เภริ หิ ‘‘ทุํทุ’’นฺติสทฺเทน อุภิ ปูรณเมตฺถาติ ทุนฺทุภีติ วุจฺจติฯ ทการรการานํ สํโยคํ กตฺวา ทุนฺทฺรุภีติปิ ปาโฐ อตฺถิ, โส อปาโฐเยวฯ ‘‘ปหริสฺสามี’’ติ เอตฺถ ปหารสทฺเทน อาหญฺญินฺติ เอตฺถ อาปุพฺพหนธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, สฺสามิสทฺเทน อชฺชตนิอิํวิภตฺติยา อนาคตกาเล ปวตฺตภาวํ, อิติสทฺเทน คมนาการวาจกสฺส อิติสทฺทสฺส โลปภาวํ ทสฺเสติฯ

อนนฺตชิโนติ อนนฺตสงฺขาตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปทฏฺฐานภูเตน อรหตฺตมคฺคญาเณน สพฺพกิเลสารีนํ ชิตวา, เอเตน ผลูปจาเรน อนนฺตชินภาวํ ทสฺเสติฯ หุเวยฺย ปาวุโสติ เอตฺถ ‘‘หุเวยฺย อปิ อาวุโส’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา หุธาตุ สตฺตตฺถวาจโก, อปิสทฺโท เอวํนามวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห อาวุโส ‘‘เอวํ นาม ภเวยฺยา’’ติฯ วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘หุเปยฺยา’’ติ ปาโฐปิ ยุชฺชติเยวฯ

[12] ‘‘อตฺถาย ปฏิปนฺโน’’ติ อิมินา พาหุลฺลสฺส อตฺถาย ปฏิปนฺโน พาหุลฺลิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ปธานโตติ ทุกฺกรจริยาย ปทหนโตฯ ‘‘ภฏฺโฐ’’ติ อิมินา วิพฺภนฺโตติ เอตฺถ วิปุพฺพภมุธาตุยา อนวฏฺฐานตฺโถ นาม อตฺถโต ภฏฺโฐติ ทสฺเสติฯ โสตนฺติ เอตฺถ โสตสทฺทสฺส โสตวิญฺญาณาทิวาจกตฺตา ‘‘โสตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํฯ อิริยายาติ เอตฺถ อิริยนํ จรณํ อิริยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกรจริยายา’’ติฯ อภิชานาถ โนติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อภิชานาถ นู’’ติฯ วากฺยนฺติ วาจกํฯ สญฺญาเปตุนฺติปทสฺส สญฺญาปนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อหํ พุทฺโธ’’ติฯ

[13] อิโตติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติอาทิโตฯ ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วาฯ อิโตติ ยถาวุตฺตโตฯ หีติ สจฺจํฯ สุตฺตนฺตกถนฺติ สุตฺตนฺตวเสน วุตฺตวจนํฯ

[18] เทวตาโกฏีหีติ พฺรหฺมสงฺขาตาหิ เทวตาโกฏีหิฯ ปติฏฺฐิตสฺส ตสฺส อายสฺมโตติ สมฺพนฺโธฯ สาว เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาติ โยชนาฯ

[19] ทุติยทิวเส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ทุติยทิวเส’’ติอาทิ ปาฏิปททิวสํ อุปนิธาย วุตฺตํฯ ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสกาฬปกฺขสฺสฯ สพฺเพว เต ภิกฺขูติ โยชนาฯ อนตฺตสุตฺเตนาติ อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺเตน (มหาว. 20; สํ. นิ. 3.59)ฯ

ปญฺจมิยา ปกฺขสฺสาติ ปกฺขสฺส ปญฺจมิยาฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ ‘‘มนุสฺสอรหนฺโตติ อิมินา เทวอรหนฺโต พหูติ ทสฺเสติฯ

7. ปพฺพชฺชากถา

[31] โปราณานุโปราณานนฺติ ปุราเณ จ อนุปุราเณ จ ภวานํฯ เอกสฏฺฐีติ เอโก จ สฏฺฐิ จ, เอเกน วา อธิกา สฏฺฐิ เอกสฏฺฐิฯ