เมนู

จตฺตาโรปิ อธิฏฺฐหีติ สมฺพนฺโธ ยถาติ เยนากาเรน, อธิฏฺฐิยมาเนติ โยชนาฯ เอกสทิโสติ เอกํเสน สทิโสฯ อธิฏฺฐิเต ปตฺเตติ สมฺพนฺโธฯ ปตฺเตติ จ กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํฯ ปตฺเตน ปฏิคฺคเหสีติ หิ อตฺโถฯ ปจฺจคฺเฆติ เอตฺถ เอกาโร สฺมิํวจนสฺส การิโยติ อาห ‘‘ปจฺจคฺฆสฺมิ’’นฺติฯ ปฏิ อคฺฆนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ปฏิสทฺโท ปาเฏกฺกตฺโถ, ‘‘อคฺฆ’’นฺติ สามญฺญโต วุตฺเตปิ มหคฺฆตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมิ’’นฺติฯ อิมินา จตฺตาโร เอกโต หุตฺวา น มหคฺฆา โหนฺติ, ปาเฏกฺกํ ปน มหคฺฆา โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ อถ วา สอุปสคฺโค ปจฺจคฺฆสทฺโท อภินวปริยาโยติ อาห ‘‘อภินเว’’ติฯ อภินโวติ จ อจิรตนวตฺถุสฺส นามํฯ อจิรตนวตฺถุ อจิรตนตฺตา อพฺภุณฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อพฺภุณฺเห’’ติฯ ‘‘ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติฯ ทฺเววาจิกาติปทสฺส สมาสวเสน จ ตทฺธิตวเสน จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว วาจา’’ติอาทิฯ ปตฺตาติ เอตฺถ เอโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ อิติ ตสฺมา ทฺเววาจิกาอิติ อตฺโถติ โยชนาฯ เตติ วาณิชาฯ อถาติ ตสฺมิํ กาเลฯ เตติ เกเสฯ เตสนฺติ วาณิชานํฯ ปริหรถาติ อตฺตโน อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานฏฺฐานนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา หรถาติ อตฺโถฯ เตติ วาณิชาฯ อมเตเนวาติ อมเตน อิว, อภิสิตฺตา อิวาติ โยชนาฯ

5. พฺรหฺมยาจนกถา

[7] ภควา อุปสงฺกมีติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมินฺติ อชปาลนิคฺโรเธฯ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต สมฺมาจริโต, น เอกสฺส พุทฺธสฺส อาจิณฺโณ, อถ โข สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ, อติอาจิณฺโณ นิจฺจาจิณฺโณติ อตฺโถฯ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ชานนฺติ หี’’ติอาทิฯ ธมฺมเทสนนฺติ ภควโต ธมฺมเทสนํ, ธมฺมเทสนตฺถาย วา ภควนฺตํ, ภควนฺตํ วา ธมฺมเทสนํฯ ตโตติ ยาจนการณาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โลกสนฺนิวาโส พฺรหฺมครุโก ยสฺมา, อิติ ตสฺมา อุปฺปาเทสฺสนฺตีติ โยชนาฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ

ตตฺถาติ ปริวิตกฺกนาการปาเฐฯ ‘‘ปญฺจกามคุเณสุ อลฺลีย’’นฺตีติ อิมินา อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน ลคฺคนฺติ เอตฺถาติ อาลยา ปญฺจ กามคุณาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ อลฺลียนฺตีติ ลคฺคนฺติฯ ‘‘ปญฺจ กามคุเณ อลฺลียนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, เอวํ สติ อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน เสวิยนฺตีติ อาลยา ปญฺจ กามคุณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพฯ อลฺลียนฺตีติ เสวนฺติฯ เตติ ปญฺจ กามคุณาฯ ‘‘ยทิท’’นฺติปทสฺส ยํ อิทนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ‘‘ย’’นฺติ จ ‘‘อิท’’นฺติ จ สพฺพนามปทนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ยทิทนฺติ นิปาโต’’ติฯ อิมินา ตีสุ ลิงฺเคสุ ทฺวีสุ จ วจเนสุ วินาสํ, วิการํ วา วิสทิสํ วา นอยนตฺตา นคมนตฺตา อพฺยยํ นามาติ ทสฺเสติ, อตฺโถ ปน สพฺพนามตฺโถเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตสฺสาติ ‘‘ยทิท’’นฺตินิปาตสฺส, อตฺโถติ สมฺพนฺโธฯ ฐานนฺติ ‘‘ฐานํ’’อิติปทํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’อิติปทํฯ อตฺโถปิ ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํฯ ปจฺจยาติ อวิชฺชาทิการณาฯ ‘‘อิทปฺปจฺจยา เอวา’’ติ อิมินา อิทปฺปจฺจยตาติ เอตฺถ ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ทีเปติ ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา) วิยฯ

โส มมสฺส กิลมโถติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นามา’’ติ, อิมินา ‘‘เทเสยฺยํ, น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ ทฺวินฺนเมว กิริยาปทานํ ตสทฺทสฺส วิสยภาวํ ทสฺเสติ, น เอกสฺส กิริยาปทสฺสฯ โสติ เทสนาสงฺขาโต กายวจีปโยโค, อิมินา วากฺยวิสเย ตสทฺโท อุตฺตรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาตีติ ทสฺเสติ, สมาสมชฺเฌ ปน ตสทฺโท ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ (อุทา. อฏฺฐ. ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา) จ ‘‘อภิธมฺโม จ โส ปิฏกญฺจา’’ติ จ (ปารา. อฏฺฐ. 1.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา) อาทิ กิลมโถติ กายกิลมนเหตุฯ กิลมติ อเนนาติ กิลมโถฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ สาติ กายวจีปโยคสงฺขาตา เทสนาฯ วิเหสาติ กายวิหิํสาเหตุฯ วิหิํสติ อิมายาติ วิเหสาฯ

จิตฺเตน ปน พุทฺธานํ กิลมโถ วา วิเหสา วา นตฺถิ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา ฯ ‘‘ปฏิภํสู’’ติ เอตฺถ ปฏีติ กมฺมปฺปวจนียโยคตฺตา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติฯ ‘‘อนุ อจฺฉริยา’’ติ อิมินา ‘‘น อจฺฉริยา’’ติ ปทวิภาคํ นิวตฺเตติ, ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยาติ อตฺโถฯ ปฏิภํสูติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภานตฺโถ, ภาธาตุ ขายนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภานสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุ’’นฺติฯ ‘‘โคจรา อเหสุ’’นฺติ อิมินา ขายนํ นาม อตฺถโต โคจรภาเวน ภวนนฺติ ทสฺเสติฯ

เมติ มม, มยา วา, อธิคตํ ธมฺมํ ปกาสิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ อริยมคฺคโสตสฺส ปฏิ ปฏิโสตนฺติ วุตฺเต นิพฺพานเมวาติ อาห ‘‘ปฏิโสตํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติฯ นิพฺพานคามินฺติ อริยมคฺคํฯ อริยมคฺโค หิ ยสฺมา นิพฺพานํ คมยติ, ตสฺมา นิพฺพานคามีติ วุจฺจติฯ ตโมขนฺเธนาติ เอตฺถ ตมสทฺโท อวิชฺชาปริยาโย, ขนฺธสทฺโท ราสตฺโถติ อาห ‘‘อวิชฺชาราสินา’’ติฯ ‘‘อชฺโฌตฺถฏา’’ติ อิมินา อาวุฏาติ เอตฺถ วุธาตุ อาวรณตฺโถติ ทสฺเสติฯ อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ เอตฺถ อปตฺยูปสคฺโค อภาวตฺโถ, ตาปจฺจโย ภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิรุสฺสุกฺกภาเวนา’’ติฯ

[8] โลเกติ สตฺตโลเกฯ มหาพฺรหฺเมติ มหาพฺรหฺมาโนฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอตฺถ อปฺปํ รชํ อกฺขิมฺหิ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปรชกฺขา ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขชาติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปญฺญามเย’’ติอาทิฯ ‘‘ปญฺญามเย’’ติ อิมินา มํสมเยติ อตฺถํ นิวตฺเตติฯ เอเตสนฺติ สตฺตานํฯ ธมฺมสฺสาติ ตุปจฺจยโยเค ฉฏฺฐีกมฺมํฯ อาปุพฺโพ ญาธาตุ ปฏิวิชฺฌนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌิตาโร’’ติฯ

สํวิชฺชติ มลํ เอเตสนฺติ สมลา, ปูรณกสฺสปาทิกา ฉ สตฺถาโร, เตหิฯ ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา มลสรูปํ ทสฺเสติฯ อวาปุเรตนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ ปุรธาตุ วิวรณตฺโถติ อาห ‘‘วิวร เอต’’นฺติฯ

วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘อปาปุเรต’’นฺติปิ ปาโฐ ฯ อมตสทฺทสฺส สลิลาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานสฺสา’’ติฯ อิเม สตฺตา สุณนฺตูติ สมฺพนฺโธฯ วิมเลนาติ เอตฺถ วิสทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อภาวโต’’ติฯ อิมินา นตฺถิ มลํ เอตสฺสาติ วิมโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ อิมินา อญฺญปทตฺถสรูปํ ทสฺเสติฯ อนุกฺกเมน มคฺเคน พุชฺฌิตพฺพนฺติ อนุพุทฺธนฺติ วุตฺเต จตุสจฺจธมฺโม คเหตพฺโพติ อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติฯ

‘‘เสลมเย’’ติ อิมินา สิลาย นิพฺพตฺโต เสโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณนา’’ติ อิมินา สมนฺตจกฺขุสรูปํ ทสฺเสติฯ ภควา ตฺวมฺปีติ โยชนาฯ ธมฺมสทฺโท ปญฺญาปริยาโยติ อาห ‘‘ธมฺมมยํ ปญฺญามย’’นฺติฯ อเปโต โสโก อิมสฺสาติ อเปตโสโก, ภควาฯ โสกํ อวตรตีติ โสกาวติณฺณา, ชนตาฯ โสกาวติณฺณญฺจ ชาติชราภิภูตญฺจาติ จสทฺโท โยเชตพฺโพฯ อิมินา จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐติ ทสฺเสติฯ

‘‘ภควา’’ติปทํ ‘‘วีโร’’ติอาทีสุ โยเชตพฺพํฯ ‘‘วีริยวนฺตตายา’’ติ อิมินา วีรํ ยสฺสตฺถีติ วีโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สทฺทสตฺเถสุ อาลปนปเทสุ วิคฺคโห น กาตพฺโพติ อิทํ อาลปนาวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิธ ปน เตสมตฺถทสฺสนตฺถาย วิคฺคโห วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘เทวปุตฺต…เป.… วิชิตตฺตา’’ติ อิมินา วิชิโต มาเรหิ สํคาโม อเนนาติ วิชิตสงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ ขนฺธมาโร มจฺจุมาเรน สงฺคหิโต ทฺวินฺนํ มารานํ เอกโต วิชิตตฺตาฯ ‘‘สตฺตวาโห’’ติ ปฐมกฺขเรน จ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ ทุติยกฺขเรน จ ยุตฺโตฯ ตตฺถ สตฺถวาโห วิยาติ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ อุปจาเรน วุตฺเต ทุติยกฺขเรน ยุตฺโต, สตฺเต วหหีติ สตฺตวาโหติ มุขฺยโต วุตฺเต ปฐมกฺขเรน ยุตฺโตฯ อิธ ปน ปฐมกฺขเรน ยุตฺโตติ อาห ‘‘สตฺเต วหตีติ สตฺตวาโห’’ติฯ นตฺถิ อิณํ อิมสฺสาติ อณโณ ภควาฯ

[9] พุทฺธจกฺขุนาติ เอตฺถ จกฺขุ ทุวิธํ มํสจกฺขุญาณจกฺขุวเสนฯ ตตฺถาปิ มํสจกฺขุ ทุวิธํ ปสาทจกฺขุสสมฺภารจกฺขุวเสนฯ ตตฺถ ปสาทรูปํ ปสาทจกฺขุ นาม, ภมุกฏฺฐิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ญาณจกฺขุ ปน ปญฺจวิธํ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.3) ทิพฺพธมฺมปญฺญาพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสนฯ ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุอภิญฺญาญาณํ ทิพฺพจกฺขุ นาม, เหฏฺฐิมมคฺคตฺตยํ ธมฺมจกฺขุ นาม, อรหตฺตมคฺคญาณํ ปญฺญาจกฺขุ นาม, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ อาสยานุสยญาณญฺจ พุทฺธจกฺขุ นาม, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมนฺตจกฺขุ นามฯ อิธ ปน ‘‘พุทฺธจกฺขุนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตทฺเวญาณานิเยวาติ อาห ‘‘อินฺทฺริย…เป.… ญาเณน จา’’ติฯ หีติ สจฺจํฯ เยสนฺติ สตฺตานํฯ สทฺธาทีนีติ อาทิสทฺเทน วีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ สงฺคณฺหาติฯ ติกฺขานีติ ติขิณานิฯ มุทูนีติ สุขุมตรานิฯ อาการาติ การณาฯ อิมานิ ตีณิ ทุกานิ พาหิรตฺถสมาสวเสน วุตฺตานิฯ สุเขน วิญฺญาเปตพฺพาติ สุวิญฺญาปยา, ตถา ทุวิญฺญาปยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย กถิตการณ’’นฺติอาทิ ฯ ปรโลโก จ วชฺชญฺจ ปรโลกวชฺชานิ, ตานิ ภยโต ปสฺสนฺตีติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย’’ติอาทิฯ อิมานิ ทฺเว ทุกานิ กิตวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปจฺฉิมทุเก ‘‘น อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน’’ติ ทุติยปทํ น วุตฺตํ, ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 1.111) ปน ยุคฬวเสน วุตฺตํฯ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ วจนตฺเถน คจฺโฉ วา ลตา วา โปกฺขรณี วา วนํ วา ‘‘อุปฺปลินี’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘วน’’นฺติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติฯ นิมุคฺคาเนว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ โปสยนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อิมินา อนฺโตนิมุคฺคาเนว หุตฺวา โปสยนฺตีติ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อุทเกน สม’’นฺติ อิมินา อุทเกน สมํ สโมทกํ, สโมทกํ หุตฺวา ฐิตานีติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุคฺคมฺมาติปทสฺส อติอุคฺคนฺตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ

ปฏิจฺฉนฺเนน อาโรปิตาติ ปารุตา, น ปารุตา อปารุตา

อปารุตา นาม อตฺถโต วิวรณาติ อาห ‘‘วิวฏา’’ติ โสติ อริยมคฺโค หีติ สจฺจํฯ ปจฺฉิมปททฺวเยติ คาถาย อุตฺตมปททฺวเยฯ อยเมวตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ โยชนาฯ หีติ วิตฺถาโรฯ น ภาสินฺติ เอตฺถ อุตฺตมปุริสตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เทวมนุเชสุ’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสสวเสน ‘‘มนุเชสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวมนุสฺเสสู’’ติฯ

6. ปญฺจวคฺคิยกถา

[10] ฐานุปฺปตฺติยาติ การเณน อุปฺปตฺติยาฯ นิกฺกิเลโส ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ นิกฺกิเลสชาติโกฯ ‘‘ญาณ’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อตฺถโต อนาวรณญาณเมวาติ อาห ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติฯ อิโตติ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปริวิตกฺกทิวสโต, เหฏฺฐาติ สมฺพนฺโธฯ เทวตา ปน อาฬารสฺส กาลงฺกรณเมว ชานาติ, น อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺตภาวํฯ ภควา ปน สพฺพํ ชานาติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโต’’ติฯ ‘‘ปริหีนตฺตา’’ติ อิมินา มหาชานิโยติ เอตฺถ หาธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติฯ อสฺสาติ อาฬารสฺสฯ มหตี ชานิอสฺสาติ ‘‘มหาชานิโก’’ติ วตฺตพฺเพ กการสฺส ยการํ กตฺวา ‘‘มหาชานิโย’’ติ วุตฺตํฯ อกฺขเณติ พฺรหฺมจริยวาสาย อโนกาเส, อากิญฺจญฺญายตเนติ อตฺโถฯ หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเหฯ โสปีติ อุทโก รามปุตฺโตปิฯ ปิสทฺโท อาฬาราเปกฺโขฯ ตตฺถ อาฬาโร กาลาโม ยาวอากิญฺจญฺญายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา อากิญฺจญฺญายตเน นิพฺพตฺโตฯ อุทโก รามปุตฺโต ยาวเนวสญฺญานาสญฺญายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา เนวสญฺญานาสญฺญายตเน นิพฺพตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘พหุการา’’ติ จ ‘‘พหูปการา’’ติ จ ปาฐสฺส ทฺวิธา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พหุการาติ พหูปการา’’ติฯ เปสิตตฺตภาวํ มนฺติ โยชนาฯ อิมินา ปหิตตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺโท กายวาจโกติ ทสฺเสติฯ

[11] อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา ‘‘คยํ, โพธิ’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘คยาย จ โพธิมณฺฑสฺส จา’’ติฯ