เมนู

3. มุจลินฺทกถา

[5] อกาลเมโฆติ เอตฺถ วปฺปาทิกาลสฺส อภาวา น อกาโล โหติ, อถ โข วสฺสกาเล อสมฺปตฺตตฺตา อกาโลติ อาห ‘‘อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล’’ติฯ ‘‘อุปฺปนฺนเมโฆ’’ติ อิมินา อกาเล อุปฺปนฺโน เมโฆ อกาลเมโฆติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ เชฏฺฐมูลมาเสฯ ตสฺมินฺติ เมเฆฯ สีตวาตทุทฺทินีติ เอตฺถ สีเตน วาเตน ทูสิตํ ทินํ อิมิสฺสา วฏฺฏลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา จ ปนา’’ติอาทิฯ สา จ ปน สตฺตาหวฏฺฏลิกา สีตวาตทุทฺทินี นาม อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สมีเป โปกฺขรณิยา นิพฺพตฺโต’’ติ อิมินา มุจลินฺทสฺส สมีเป นิพฺพตฺโต มุจลินฺโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ มุจลินฺโทติ จ นิจุโลฯ โส นีโปติ จ ปิยโกติ จ วุจฺจติฯ นาคสฺส โภโค เอโกปิ สตฺตาภุชตฺตา ‘‘โภเคหี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺมินฺติ นาคราเช ฐิเต สตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ นาคราชสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ภณฺฑาคารคพฺภปมาณํ อโหสิ, ตสฺมาฯ ฐานสฺส การณํ ปริทีเปติ อเนนาติ ฐานการณปริทีปนํ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจนํฯ โสติ นาคราชาฯ หีติ สจฺจํฯ ปาฬิยํ ‘‘พาธยิตฺถา’’ติ กิริยาปทํ อชฺฌาหริตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา สีตํ ภควนฺตํ พาธยิตฺถา’’ติฯ ตตฺถาติ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจเนฯ สตฺตาหวฏฺฏลิกาย สตีติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺปีติ อุณฺหมฺปิฯ นฺติ ภควนฺตํฯ ตสฺสาติ นาคราชสฺสฯ อุพฺพิทฺธนฺติ อุทฺธํ ฉิทฺทํฯ วิทฺธฉิทฺทสทฺทา หิ ปริยายาฯ อากาสํ เมฆปฏลปฏิจฺฉนฺนํ อาสนฺนํ วิย โหติ, เมฆปฏลวิคเม ทูรํ วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติฯ วิคตวลาหกนฺติ เอตฺถ วิคตสทฺโท อปคตตฺถวาจโก, วลาหกสทฺโท เมฆปริยาโยติ อาห ‘‘อปคตเมฆ’’นฺติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพตีติ เทโวติ วจนตฺเถน อากาโส เทโว นามาติ อาห ‘‘เทวนฺติ อากาส’’นฺติฯ อตฺตโน รูปนฺติ อตฺตโน นาคสณฺฐานํฯ อิมินา สกวณฺณนฺติ เอตฺถ สกสทฺโท อตฺตวาจโก, วณฺณสทฺโท สณฺฐานเววจโนติ ทสฺเสติฯ

สุโข วิเวโกติ เอตฺถ ตทงฺค วิกฺขมฺภน สมุจฺเฉท ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต นิสฺสรณวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกสงฺขาเตสุ ตีสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก จ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก’’ติฯ ‘‘จตุมคฺคญาณสนฺโตเสนา’’ติ อิมินา ตุฏฺฐสฺสาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาตสนฺโตสาทิเก นิวตฺเตติฯ สุตธมฺมสฺสาติ เอตฺถ สุตสทฺโท วิสฺสุตปริยาโยติ อาห ‘‘ปกาสิตธมฺมสฺสา’’ติ, ปากฏสจฺจธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ

ปสฺสโตติ เอตฺถ มํสจกฺขุสฺส กรณภาเวน อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ญาณจกฺขุนา’’ติฯ ‘‘อกุปฺปนภาโว’’ติ อิมินา อพฺยาปชฺชนฺติ เอตฺถ พฺยาปาทสทฺทสฺส โทสวาจกภาโว จ ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺโถ จ ทสฺสิโตฯ เอเตนาติ ‘‘อพฺยาปชฺช’’นฺติปเทนฯ เมตฺตาปุพฺพภาโคติ อพฺยาปชฺชสฺส ปุพฺพภาเค เมตฺตาย อุปฺปนฺนภาโวฯ ปาณภูเตสุ สํยโมติ เอตฺถ ปาณภูตสทฺทา เววจนภาเวน สตฺเตสุ เอว วตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเตสุ จา’’ติฯ กรุณาปุพฺพภาโคติ สํยมสฺส ปุพฺพภาเค กรุณาย อุปฺปนฺนภาโวฯ ยาติ ยา วิราคตาฯ อนาคามิมคฺคสฺส กามราคสฺส อนวเสสปหานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตน อนาคามิมคฺโค กถิโต’’ติฯ ยาถาวมานสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสฺมิ…เป.… กถิต’’นฺติฯ อิโตติ อรหตฺตโตฯ

4. ราชายตนกถา

[6] ปาจีนโกเณติ ปุรตฺถิมอสฺเส, ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเคติ อตฺโถฯ ราชายตนรุกฺขนฺติ ขีริการุกฺขํฯ เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ปุจฺฉิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตเรน สมเยนา’’ติฯ นิสินฺนสฺส ภควโตติ โยชนาฯ เทวราชสทฺทสฺส อญฺเญ ปชาปติอาทโย เทวราชาโน นิวตฺเตตุํ ‘‘สกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ นฺติ หรีตกํฯ ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว ภควโตติ สมฺพนฺโธฯ นิสินฺเน ภควติฯ

‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินา เยน สมเยน ภควา ราชายตนมูเล นิสีทิ, เตน โข ปน สมเยนาติ อตฺถํ ทสฺเสติฯ อุกฺกลชนปทโตติ อุกฺกลนามกา ชนปทมฺหาฯ ยสฺมิํ เทเส ภควา วิหรติ, ตํ เทสนฺติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ‘‘ตํ เทสํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา’’ติปเทฯ เตสนฺติ วาณิชานํฯ ญาติสาโลหิตสทฺทานํ อญฺญมญฺญเววจนตฺตา ‘‘ญาตี’’ติ วุตฺเต สาโลหิตสทฺทสฺส อตฺโถ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ญาติภูตปุพฺพา เทวตา’’ติฯ สาติ เทวตาฯ เนสนฺติ วาณิชานํฯ ตโตติ อปวตฺตนการณาฯ