เมนู

อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา อุทานปาฬิํ สํสนฺทนฺโต อาห ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ ฯ อุทาเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ นฺติ อุทาเน วุตฺตวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน, ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิฯ ตทาติ ‘‘สฺเว อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ รตฺติํ อุปฺปาทิตมนสิการกาเลฯ ภควา มนสากาสีติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมา ทฺเว อุทานคาถา อานุภาวทีปิกา โหนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ ปจฺจยาการปชานนปจฺจยกฺขยาธิคมสฺสฯ เอเกกเมวาติ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมวฯ ปฐมยามญฺจาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, นิรนฺตรํ ปฐมยามกาลนฺติ อตฺโถฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ ขนฺธเก ปนฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ภควา อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธฯ วิสาขปุณฺณมายาติ วิสาขาย ยุตฺตาย ปุณฺณมายฯ ‘‘อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพสมเยติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพญฺญุตนฺติ สพฺพญฺญุภาวํ, อนาวรณญาณนฺติ อตฺโถฯ ตโตติ อรุณุคฺคมนโตฯ ตํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺมิํ ทิวเสติ หิ อตฺโถฯ อจฺจนฺตสํโยเค วา, ตํ ทิวสํ กาลนฺติ หิ อตฺโถฯ เอวํ มนสิ กตฺวาติ ยถา ตํ ทิวสํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ, เอวํ มนสิ กตฺวาติ อตฺโถฯ อิตีติ เอวํฯ ‘‘โพธิรุกฺขมูเล…เป.… นิสีที’’ติ เอวํ วุตฺตํ ตํ สตฺตาหนฺติ โยชนาฯ ตตฺเถวาติ โพธิรุกฺขมูเลเยวฯ

2. อชปาลกถา

[4] น ภควาติ เอตฺถ นกาโร ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, น อุปสงฺขมีติ หิ อตฺโถฯ ตมฺหา สมาธิมฺหาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโตฯ อนนฺตรเมว อนุปสงฺกมนํ อุปมาย อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ อิจฺเจวํ วุตฺตํ น โหตีติ โยชนาฯ อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํฯ เอตฺถาติ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วากฺเยฯ เอวนฺติ อุปเมยฺยโชตโกฯ อิธาปีติ อิมิสฺสํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาฬิยมฺปิฯ อิทนฺติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ โยชนาฯ เอตฺถาติ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาเฐฯ

อปรานิปีติ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อญฺญานิปิฯ ตตฺราติ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิวจเนฯ ภควติ นิสินฺเน สตีติ โยชนาฯ

กิรสทฺโท วิตฺถารโชตโก กิํ นุ โขติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโตฯ เอกจฺจานนฺติ อปฺเปสกฺขานํ เอกจฺจานํฯ ตาสนฺติ เทวตานํฯ พลาธิคมฏฺฐานนฺติ พเลน เตชสา อธิคมฏฺฐานํฯ อนิมิเสหีติ อุมฺมิเสหิฯ สตฺตาหนฺติ กมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วาฯ เอวญฺหิ สติ ‘‘กาล’’นฺติ กมฺมํ เวทิตพฺพํฯ ตํ ฐานนฺติ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกิยมานฏฺฐานํฯ อถาติ อนิมิสสตฺตาหสฺส อนนฺตเรฯ รตนจงฺกเมติ รตนมเย จงฺกเมฯ ตํ ฐานนฺติ จงฺกมฏฺฐานํฯ ตโตติ จงฺกมสตฺตาหโตฯ รตนฆรนฺติ รตนมยํ เคหํฯ ตตฺถาติ รตนฆเร อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ เอตฺถาติ รตนฆเร, อภิธมฺมปิฏเก วา, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํฯ ตํ ฐานนฺติ อภิธมฺมปิฏกวิจินนฏฺฐานํฯ

เอวนฺติอาทิ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส อนุสนฺธินิทสฺสนํฯ เตนาติ อชปาลานํ นิสีทนการเณนฯ อสฺสาติ นิคฺโรธสฺสฯ ‘‘อชปาลนิคฺโรโธตฺเวว นาม’’นฺติ อิมินา อุปจารวเสน นามลภนํ ทสฺเสติฯ อชปา พฺราหฺมณา ลนฺติ นิวาสํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ อชปาโล, อุณฺหกาเล วา อนฺโตปวิฏฺเฐ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลตีติ อชปาโล, อชปาโล จ โส นิคฺโรโธ เจติ อชปาลนิคฺโรโธติ วจนตฺถานิปิ ปกรณนฺตเรสุ (อุทา. อฏฺฐ. 4) ทสฺสิตานิฯ ตตฺราปีติ อชปาลนิคฺโรเธปิฯ โพธิโตติ โพธิรุกฺขโตฯ เอตฺถาติ อชปาลนิคฺโรเธฯ ภควติ นิสินฺเนติ โยชนาฯ ตตฺถาติ ‘‘อถ โข อญฺญตโร’’ติอาทิวจเนฯ โสติ พฺราหฺมโณฯ ทิฏฺฐมงฺคลิโก นามาติ ทิฏฺฐสุตมุตสงฺขาเตสุ ตีสุ มงฺคลิเกสุ ทิฏฺฐมงฺคลิโก นาม กิราติ อตฺโถฯ ‘‘มานวเสน…เป.… วุจฺจตี’’ติ อิมินา ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรตีติ หุํหุงฺโก, หุํหุงฺโก ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ หุํหุงฺกชาติโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ

เตนาติ พฺราหฺมเณนฯ สิขาปฺปตฺตนฺติ อคฺคปฺปตฺตํฯ ตสฺสาติ อุทานสฺสฯ โยติ ปุคฺคโล, ปฏิชานาตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘น ทิฏฺฐมงฺคลิกตายา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติฯ

‘‘พาหิตปาปธมฺมตฺตา’’ติ อิมินา พาหิโต ปาโป ธมฺโม อเนนาติ พาหิตปาปธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘หุํหุงฺการปหาเนนา’’ติ อิมินา นตฺถิ หุํหุงฺกาโร อิมสฺสาติ นิหุํหุงฺโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ราคาทิกสาวาภาเวนาติ อิมินา นตฺถิ ราคาทิกสาโว อิมสฺสาติ นิกฺกสาโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ‘‘ภาวนานุโยคยุตฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยตํ อนุยุตฺตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ เอตฺถ หิ ยตสทฺโท วีริยวาจโก, ยตธาตุยา นิปฺผนฺโน, อตฺตสทฺโท จิตฺตปริยาโยฯ ยตสทฺทสฺส ยมุธาตุยา จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สีลสํวเรน วา’’ติอาทิฯ ‘‘สญฺญตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยมติ สํยมตีติ ยตํ, ยตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ สจฺจานิ วิทนฺติ ชานนฺตีติ เวทานีติ วจนตฺเถน มคฺคญาณานิ เวทานิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุมคฺคญาณสงฺขาเตหิ เวเทหี’’ติฯ ‘‘จตุมคฺคญาณสงฺขาตาน’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา ‘‘เวทาน’’นฺติปเทน โยเชตพฺโพฯ อนฺตนฺติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ ยสฺมา สงฺขารานํ อวสาเน ชาตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติฯ ปุน อนฺตนฺติ อรหตฺตผลํฯ ตญฺหิ ยสฺมา มคฺคสฺส ปริโยสาเน ปวตฺตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา’’ติ อิมินา วุสิตํ มคฺคสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ อเนนาติ วุสิตพฺรหฺมจริโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ ธมฺเมน พฺรหฺมวาทํ วเทยฺยาติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมโณ อหนฺติ เอตํ วาทํ ธมฺเมน วเทยฺยา’’ติฯ ธมฺเมนาติ ภูเตน สภาเวนฯ โลเกติ เอตฺถ สตฺตโลโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สกเล โลกสนฺนิวาเส’’ติฯ

3. มุจลินฺทกถา

[5] อกาลเมโฆติ เอตฺถ วปฺปาทิกาลสฺส อภาวา น อกาโล โหติ, อถ โข วสฺสกาเล อสมฺปตฺตตฺตา อกาโลติ อาห ‘‘อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล’’ติฯ ‘‘อุปฺปนฺนเมโฆ’’ติ อิมินา อกาเล อุปฺปนฺโน เมโฆ อกาลเมโฆติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ เชฏฺฐมูลมาเสฯ ตสฺมินฺติ เมเฆฯ สีตวาตทุทฺทินีติ เอตฺถ สีเตน วาเตน ทูสิตํ ทินํ อิมิสฺสา วฏฺฏลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา จ ปนา’’ติอาทิฯ สา จ ปน สตฺตาหวฏฺฏลิกา สีตวาตทุทฺทินี นาม อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘สมีเป โปกฺขรณิยา นิพฺพตฺโต’’ติ อิมินา มุจลินฺทสฺส สมีเป นิพฺพตฺโต มุจลินฺโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติฯ มุจลินฺโทติ จ นิจุโลฯ โส นีโปติ จ ปิยโกติ จ วุจฺจติฯ นาคสฺส โภโค เอโกปิ สตฺตาภุชตฺตา ‘‘โภเคหี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํฯ ตสฺมินฺติ นาคราเช ฐิเต สตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ นาคราชสฺสฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ภณฺฑาคารคพฺภปมาณํ อโหสิ, ตสฺมาฯ ฐานสฺส การณํ ปริทีเปติ อเนนาติ ฐานการณปริทีปนํ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจนํฯ โสติ นาคราชาฯ หีติ สจฺจํฯ ปาฬิยํ ‘‘พาธยิตฺถา’’ติ กิริยาปทํ อชฺฌาหริตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา สีตํ ภควนฺตํ พาธยิตฺถา’’ติฯ ตตฺถาติ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจเนฯ สตฺตาหวฏฺฏลิกาย สตีติ สมฺพนฺโธฯ ตมฺปีติ อุณฺหมฺปิฯ นฺติ ภควนฺตํฯ ตสฺสาติ นาคราชสฺสฯ อุพฺพิทฺธนฺติ อุทฺธํ ฉิทฺทํฯ วิทฺธฉิทฺทสทฺทา หิ ปริยายาฯ อากาสํ เมฆปฏลปฏิจฺฉนฺนํ อาสนฺนํ วิย โหติ, เมฆปฏลวิคเม ทูรํ วิย อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติฯ วิคตวลาหกนฺติ เอตฺถ วิคตสทฺโท อปคตตฺถวาจโก, วลาหกสทฺโท เมฆปริยาโยติ อาห ‘‘อปคตเมฆ’’นฺติฯ อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพตีติ เทโวติ วจนตฺเถน อากาโส เทโว นามาติ อาห ‘‘เทวนฺติ อากาส’’นฺติฯ อตฺตโน รูปนฺติ อตฺตโน นาคสณฺฐานํฯ อิมินา สกวณฺณนฺติ เอตฺถ สกสทฺโท อตฺตวาจโก, วณฺณสทฺโท สณฺฐานเววจโนติ ทสฺเสติฯ

สุโข วิเวโกติ เอตฺถ ตทงฺค วิกฺขมฺภน สมุจฺเฉท ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาเตสุ ปญฺจสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต นิสฺสรณวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกสงฺขาเตสุ ตีสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก จ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก’’ติฯ ‘‘จตุมคฺคญาณสนฺโตเสนา’’ติ อิมินา ตุฏฺฐสฺสาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาตสนฺโตสาทิเก นิวตฺเตติฯ สุตธมฺมสฺสาติ เอตฺถ สุตสทฺโท วิสฺสุตปริยาโยติ อาห ‘‘ปกาสิตธมฺมสฺสา’’ติ, ปากฏสจฺจธมฺมสฺสาติ อตฺโถฯ